«إلهي إن كان قلّ زادي في المسير اليك فلقد حسن ظنّي بالتّوكّل‏ عليك وإن كان جرمي قد اخافني من عقوبتك فإنّ رجائي قد اشعرني‏ بالأمن من نقمتك وإن كان ذنبي قد عرضني لعقابك فقد آذنني‏ حُسن ثقتي بثوابك وإن أنا متني الغفلة عن الاستعداد للقائك فقد نبّهتني المعرفةُ بكرمك وآلائك وإن أوحش ما بيني و بينك فرط العصيان والطّغيان فقد انسني بشر الغفران والرّضوان»(1).

پروردگارا! اگر چه در مسير حركت به سوى تو كم توشه‏ام؛ امّا حسن ظن به‏ توكّل بر تو، اين كم توشگى را جبران مى‏كند. اگر چه جرايم و گناهانم‏ موجب هراس و ترس از عقوبت است، امّا اميدى كه به تو دارم، به من‏ اطمينان مى‏دهد كه از نقمت تو در امانم. اگر چه گناهانم مرا در معرض‏ عقاب قرار داده است، اما ثواب تو متيقّن است و اميد و اعتماد به پاداشت ‏دارم. اگر چه غفلت مرا به خواب برده است و استعداد و آمادگى ديدار تو را ندارم ولى شناخت تو به من نويد بخشش و نعمتهايت را مى‏دهد. اگر چه ‏فراوانى گناه و طغيان ميان ما وحشت ايجاد كرده است ولى اميد به آمرزش و خشنودى تو وحشت مرا به انس مبدّل مى‏ سازد.

موانع بصيرت

الف: دنيا دوستى

از موانع بسيار مهمّ بصيرت و روشن بينى، دنيا پرستى و غرق شدن در آن است.

امير المؤمنين عليه السلام مى‏ فرمايند: «لحبّ الدنيا صمّت الأسماع عن سماع الحكمة وعميت القلوب عن‏ نور البصيرة»(2). به دوستى دنيا گوشها از شنيدن دانش و حكمت كر شوند و ديده‏ها از ديدار نور بينش كور گردند.

به همين دليل امام صادق عليه السلام مى‏ فرمايند: «حبّ الدنيا يعمي ويصمّ»(3). دوستى دنيا انسان را كور و كر مى‏ كند.  هنگامى كه بهره مندى از نعمات دنيوى هدف نهايى گردد، آدمى براى‏ دستيابى به آن دست به هر كار ناشايستى مى‏زند و به پند و نصيحت ‏اطرافيانش گوش فرا نمى‏دهد.  امير المؤمنين عليه السلام براى فرزند گراميش امام مجتبى عليه السلام سرانجام دنيادوستان را اينگونه بيان مى‏ فرمايند: «وإيّاك أن تغتّر بما ترى من إخلاد أهل الدنيا إليها وتكالبهم عليها…سلكت بهم الدنيا طريق العمى وأخذت بأبصارهم عن منار الهدى(4)فتاهوا في حيرتها وغرقوا في نعمتها، واتخذوها ربّا، فلعبت بهم‏ولعبوا بها، ونسواما وراءَها»(5). فرزندم! مبادا كه فريفته شوى، هنگامى كه مى‏نگرى دنيا داران به دنيا دل‏بسته‏اند و بر سر آن با يكديگر مى‏ستيزند… دنيا آنان را در راه تاريك و كور به‏ حركت در آورد و چشمانشان را از چراغ هدايت بپوشاند. سپس در حيرتكده ‏گم گشتند و در نعمت آن غرق شدند، دنيا را براى خود خدا اتخاذ كردند،سپس دنيا آنان را به بازى گرفت و آنان هم آن را به بازى گرفتند و زندگى ‏پس از دنيا را، فراموش كردند.

بصيرت شرط كمال

امام سجاد عليه السلام در پايان اين دعا از خداوند تبارك و تعالى كيميايى ‏طلب مى‏كند كه اهل معرفت ارزش واقعى آن را مى‏دانند. ايشان از خداوند يقين مى‏خواهند، يقينى كه داراى دو كار كرد اساسى است. ابتدا اين گوهر ناياب را هر كه در درون خود داشته باشد به كمك آن تحمّل تمام دردها و مصائب براى انسان سهل خواهد بود. همچنين امام يقينى را مى‏طلبند كه باكمك آن پرده‏هاى كورى و جهل از دل و ديده رخت بر مى‏بندد. بنابر اين اگر بصيرت و روشن بينى بخواهيم بايد مرتبه‏اى از مراتب يقين را درك نمائيم.

در توصيف تعبد يكى از آقايان مراجع مى‏گويند كه ايشان تمام ‏كرامتش آن بود كه قيامت را باور كرده بود. اين مطلب به ظاهر ساده مى‏آيد امّا اگر انسان به قيامت يقين داشته باشد ديگر نسيان و غفلت معنا ندارد و يقين به قيامت جزء ملكات او مى‏گردد و هرگز عملى مرتكب نمى‏گردد كه با اعتقاد و يقين او در تعارض باشد.

هنگام حمله اعراب به ايران در خصوص كثرت جمعيّت و شرايط ايرانيان گفتگوى جالبى بين اميرالمؤمنين على عليه السلام و خليفهٔ دوم صورت گرفته‏است. خليفهٔ دوم كه از كثرت جمعيّت عجم نگران بود پاسخ مناسبى را از اميرالمؤمنين عليه السلام دريافت مى‏كند. امام عليه السلام مى‏ فرمايند:

توحيد و شناخت توحيدى داراى مراتبى است. همچنين تحصيل ‏معرفت و تلاش جهت خداشناسى به انسان كمك مى‏كند تا روح خويش را تعالى ببخشد. در پايان نيز گفتيم كه حاصل طى اين مراتب رسيدن به درجهٔ ‏بندگى خداوند است.

نيايش و آموزش

اين فراز قسمت پايانى دعا است كه اگر عزيزان توجّه كرده باشند امام ‏سجاد عليه السلام با مضامين بسيار دقيق و در عين حال شيوا ذات بارى تعالى را توصيف مى‏نمايند. اين توصيفات جداى از جنبه دعا و نيايش، داراى بعد آموزش براى پيروان مكتب اهل بيت ‏عليهم السلام نيز مى‏باشد. در واقع امام عليه السلام از ابتداى دعا تا كنون شيوه و روش دعا و طلب از خداوند را بيان مى‏فرمايند.نكته بعد در اين نيايش، آموزش و راهنمايى بندگان به سوى متاعى است كه‏ بايد از خداوند طلب نمود.

آغاز دعا سراسر توصيفات خداوند است. امام عليه السلام مى‏فرمايند: اى‏ خدايى كه بنده هر چه بخواهد به او عطا مى‏نمايى؛ اى خدايى كه بنده هر چه‏ به تو نزديك شد تو با گامهاى بلندترى به سوى او مى‏آيى؛ اى خداى مهربان ‏كه بر تمام گناهان بندگان سرپوش مى‏گذارى.

امام سجاد عليه السلام اين گونه دعا را می کنند كه، پروردگارا! چه كسى‏ به عنوان مهمان نزد تو حاضر گرديده در حالى كه به مهمان نوازى تو اميدوار بوده، امّا تو از او پذيرايى ننموده‏اى؟

واژه «قرى» كه در اوّلين پرسش امام عليه السلام از خداوند ذكر گرديده ‏است، به معناى مهمانى و ضيافت مى‏باشد. امام عليه السلام در پى بيان اين واقعيت‏ است كه فيض و رحمت الهى آنقدر گسترده است كه هيچ اميدوارى، از درگاه ‏او نااميد باز نمى‏گردد. امام عليه السلام در اين فراز اميدوار و گداى درگاه الهى را به ‏مهمان تشبيه كرده است. در خصوص مهمان و جايگاه آن در اخلاق اسلامى ‏روايات بيشمارى از ائمّهٔ اطهار عليهم السلام در قالب توصيه و تشويق به دست ما رسيده است. رسول اللَّه صلى الله عليه وآله وسلم مى‏فرمايند:

«أكرم الضيف ولو كان كافراً»(1). مهمان را تكريم نما، حتّى اگر كافر باشد. «من أنفق على الضيف درهماً، فكأنّما أنفق ألف الف دينار في‏ سبيل اللَّه تعالى»(2). هر كس يك درهم براى پذيرايى از مهمان هزينه نمايد، گويى هزار هزار دينار در راه خدا انفاق نموده است.
اين گونه سفارشات و توصيه‏ها براى تكريم مهمان در روايات بسيار زياد مى‏باشد. يعنى در مكتب الهى تكريم مهمان به عنوان يك ارزش مطرح‏ مى‏باشد. حال، آيا ممكن است شارع در خصوص مهمان توصيه داشته باشد امّا خود، ملتزم به آن نباشد؟ بى شك بنا به خواست و دستور الهى، اولياء وائمّهٔ اطهار عليهم السلام، مهمان نوازى را به پيروان خود توصيه نموده‏اند. بنابر اين‏ نمى‏توان پذيرفت كه اين صفت در خداوند به نحو تامّ و تمام وجود نداشته ‏باشد. ممكن نيست كسى مهمان ذات اقدس ربوبى گردد و خداوند او را رها نمايد و از او پذيرايى نكند.

لقمان به فرزندش پيرامون توكّل مى‏ فرمايد«يا بنيّ! توكّل على اللَّه ثم سل في الناس من ذى الّذي توكّل على اللَّه‏ فَلَم يكفه»(1). اى فرزندم! بر خداوند توكّل نما، آنگاه در جامعه جستجو كن كه آيا در ميان ‏مردم كسى هست كه به خداوند توكل كرده باشد اما خداوند امور او را كفايت‏ نكرده باشد؟  به عبارت ديگر آيا ممكن است كه انسان خداوند را در امور خود وكيل ‏نموده باشد و خداوند او را بى پاسخ رها كرده باشد؟ مسئله توكّل مختص به ‏مسائلى از قبيل رزق و روزى و ديگر مشاكل دنيوى نمى‏باشد. بلكه درفتنه‏هاى اجتماعى نيز به توكّل توصيه شده‏ايم. به عنوان نمونه در زمان امام‏ سجاد عليه السلام شخصى نزد ايشان از فتنه عبداللَّه بن زبير اظهار ترس مى‏ نمايد.
راوى به امام عليه السلام عرض مى‏كند: ممكن است آتش اين فتنه دامن‏ شيعيان را نيز بگيرد. حضرت عليه السلام در پاسخ مى‏فرمايند: آيا تا كنون كسى را ديده‏اى كه به خداوند توكّل نمايد و خداوند او را كفايت ننموده باشد(2).

در مقاله قبل بطور مبسوط پيرامون عبارت «إذا توكّل عليه أحسَبه وكفاه» سخن گفتيم. عرض شد كه توكّل عبارتست از واگذارى امور به مالك اصلى و اتّكال بر وكالت او و اظهار عجز و ناتوانى از ناحيهٔ موكّل نسبت به اتيان امور اعمّ از مادى و معنوى. همچنين با استفاده از آيه كريمه «وَعَلَى اللّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ‏ الْمُؤْمِنُونَ»(1)

و روايات روشن ساختيم كه ثمره و ميوهٔ ايمان توكّل است. به ‏عبارت ديگر غير مومن نمى‏تواند متوكّل باشد همانطور كه مومن نمى‏تواند غير متوكّل باشد. نيز در توضيح علت توكّل، گفتيم كه واگذارى امور از ناحيهٔ عاجز به قوى و از ناحيهٔ ضعيف به اقوى يك ضرورت عقلى است. از طرف ديگر همه مى‏دانيم كه هيچ قدرتى بالاتر و قوى‏تر از قدرت لا يزال الهى نمى‏باشد،لذا عاقلانه‏ترين كار اين است كه جوينده كمال امور خود را به عالم‏ترين و قادرترين موجود، كه رب العالمين است، بسپارد.

«وإذا توكّل عليه احسبه وكفاه». در اين عبارت نكات بسيار جالب و قابل تأمّل با نقش تعيين كننده در زندگى همهٔ افراد وجود دارد.  اهل معرفت معمولاً منازل ده گانه‏اى را براى سلوك ذكر مى‏كنند كه هر منزلى داراى مراتبى است. توكّل در اين سلسله جزء معاملات محسوب‏ مى‏شود. توكّل در اصطلاح فقهى حكايت از يك رابطه بين وكيل و موكّل دارد.به عبارت ديگر در وكالت؛ انسان كارى را به كسى واگذار مى‏كند؛ كه او صلاحيّت خاصى در سرپرستى آن مسأله دارد. حال اگر كسى به خدا توكّل ‏كند در واقع امور خود را به موجودى واگذار كرده كه اعلم و افضل از هر وكيل ‏ديگرى است. در سلسلهٔ منازل ده گانه كه براى سلوك بيان مى‏شود، بعد از توكّل ‏مرتبه و درجهٔ تفويض است، بعد از آن نوبت به درجهٔ ثقه و اطمينان ‏مى‏رسد، و در پايان مرحلهٔ تسليم و رضا است. طى كردن اين مراحل هر يك ‏مترتّب بر ديگرى است. يعنى اگر كسى به درجهٔ ثقه و اطمينان نرسد؛ قادر به ‏درك مرحله تسليم نخواهد بود! انشا اللَّه به قدر توان در اين مجال با تأكيد برمفهوم توكّل سخن خواهيم گفت.  آنچه كه در آيات كريمهٔ قرآن بيشتر جلب نظر مى‏كند اين است كه ‏اغلب ثمره و ميوهٔ توكّل، ايمان ذكر شده است. و يا در بعضى ديگر از آيات؛خداوند از مردم مى‏خواهد براى ثبات ايمان خود بر خداوند توكّل كنند.خداوند مى‏ فرمايد:

«وإذا جاهره بالعصيان ستر على ذنبه‏وغطّاه».

اقتضاى ربوبيّت الهى اين است كه اگر بنده‏ ايى به گناه و عصيان تظاهر كند خداوند گناه او را بپوشاند. ارتكاب معاصى و نافرمانى خداوند تبارك و تعالى توسّط بندگان، به دو صورت انجام مى‏پذيرد.گاهى انسان مرتكب معصيت مى‏شود و دستورات الهى را زير پا مى‏گذارد امّا اين عمل را در خفا انجام‏ مى‏دهد. ولى بعضى مواقع انسان آشكارا مرتكب معصيت مى‏گردد. امام در اين عبارت مى‏فرمايند: خداوند گناه گناهكارى را كه آشكارا پرده درى مى‏كند و معصيت مى‏ نمايد را نيز مى‏ پوشاند. شخصى از اصحاب امام عليه السلام كه مرد فاضلى هم بود از ايشان سوال كرد، كه چگونه ممكن است‏ خداوند گناهان را بپوشاند با اينكه خدا دستور داده همهٔ گناهان ثبت شود و در روز قيامت انسان براساس آن اعمال مورد محاسبه قرار گيرد. در جواب حضرت فرمودند: بنده تائب داراى ملكى است كه خداوند ‏به آن دو ملك فرمان مى‏دهد شما حق نداريد گناهى را براى او ثبت كنيد و نيز خداوند به مكانهايى كه ‏انسان در آنجا مرتكب گناه شده است فرمان مى‏دهد كه گناه اين بندهٔ عاصى را ضبط نكنيد و معصيت او را كتمان كرده و عيب او را بپوشانيد. (بنابر آنچه در آيات و روايات موجود است تمامى موجودات اعم از نباتات و جمادات همگى تحت سيطرهٔ خداوند بوده و به تسبيح او مشغول مى‏باشند لذا بنابر فرمان الهى ‏توانايى ضبط وقايع را دارا مى‏باشند).

اهل ‏معرفت در اين خصوص مى‏ گويند:«تفرّغ نفس للعبادة وافراغ عن ما سوى اللَّه، ترك التفاوت إلى غيراللَّه»

يعنى حاصل اين حالت در انسان اين است كه از هيچ چيز جز خدا خائف نمى‏شود و تنها به مبدأ هستى اميدوار خواهد بود. وقتى كه وجود را از تمامى شوائب و آلودگى‏ها تهى كرد آنگاه عمل و رفتار بطور خالص براى خدا و در جهت كسب رضايت او انجام مى‏پذيرد. نمونهٔ ‏برجستهٔ كسانى كه (متفّرع للعبادة) هستند  ائمّهٔ معصومين‏ عليهم السلام مى‏باشند. در حالات پيامبر صلى الله عليه وآله وسلم و نيز اميرالمؤمنين عليه السلام،منقول است كه هنگام آماده شدن براى نماز «يتغيّر وجهه ويصفّر لونه»(1) يعنى وقت نماز حالت ‏صورت اين دو بزرگوار تغيير مى‏كرد و رنگ صورتشان به زردى مى‏گرائيد. كسى كه در بالاترين حد معرفت‏ و شناخت است و درون را از شوائب و آلودگى‏ها خالى كرده است مى‏تواند مصداق «تفرّغ للعبادة» باشد.زيرا اوست كه مى‏داند در پيشگاه چه كسى ايستاده و چه كسى را مى‏خواند. كاملاً طبيعى است كه اگر كسى در محضر خداوند حاضر گردد و از خدا حاجتى بخواهد، بى درنگ خداوند پاسخ او را مى‏دهد. عكس اين موضوع نيز صادق است. اگر بنده با قلبى آلوده و آكنده از حب و بغض‏هاى ‏غير خدايى او را بخواند چون قلب او شرايط لازم را ندارد. پاسخى نمى‏گيرد. امام صادق عليه السلام ‏مى‏ فرمايند:

«إن كنتُ عصيتك فإنّي قد أطعتك في أحبّ الأشياء إليك، الإيمانِ بِكَ،مَنَّاً مِنْكَ بهِ عَلَيَّ لا مَنَّاً مِنّي بِهِ عَلَيكَ، لَم اَتَّخِذ لَكَ وَلَداً وَلَم اَدعُ لَكَ‏ شَريكاً وَ قَد عَصَيتُكَ عَلى غَير وَجهِ المُكابَرَةِ وَلا الخُروجِ عَن عبوديَّتِكَ‏وَ لا الجُحُودِ لِرُبوبِيَّتِكَ وَلكِنِ اتَّبَعتُ هَوايَ، وَ اَزَلَّنِى الشَّيطانُ بَعْدَ الحُجَّةِ عَلَيَّ وَالبَيانِ فَإن تُعَذّبني فَبِذُنُوبي غَير ظالِمٍ، وَاِن تَعْفُ عَنّي فَبِجُودِكَ‏وَكَرَمِكَ يا كَريمُ»(1).

(خداوندا! اگر من بنده گنهكار و سركشى هستم اما از تو در موردى اطاعت كرده‏ام ‏كه نزد تو از همه چيز دوست داشتنى‏تر است؛ و آن ايمان است و اين نعمت ايمان ‏منّتى است كه تو بر من گذاشته‏ايى، نه منّتى از طرف من بر تو، خداوندا من هرگز براى تو فرزندى تصور نكرده‏ام و هرگز براى تو شريكى در نظر نگرفته‏ام. پروردگارا! من هرگز از روى عناد و لجبازى مرتكب عصيان و نافرمانى تو نشده‏ام. عصيان و گناهى كه مرتكب شده‏ام؛ هرگز براى خروج از عبوديّت و بندگى تو و انكار ربوبيت

تو نبوده است. گناه من به خاطر پيروى از هواى نفس بوده بعد از روشن شدن مطلب و اقامه حجّت بر من شيطان مرا فريب داد. خداوندا! اگر مرا به خاطر گناهانم عذاب نمايى، ظالم نخواهى بود و اگر از گناه من در گذرى نشانهٔ ‏بخشش و بزرگوارى تو است اى كريم).

ائمّه‏ عليهم السلام وسايط فيض(8):

فيض الهى دائماً و بدون وقفه در حال جريان و سريان است و وجود شريف و عالى زودتر از وجودى كه در رتبۀ پست و اخسّ قرار دارد، مستفيض وبهره‏مند مى‏گردد. زيرا وجود اخسّ هرگز نمى‏تواند بى واسطه در معرض فيض‏الهى قرار گيرد؛ برهان امكان اشرف ضرورت وجود وسايط فيض يعنى حجّت‏هاى‏ الهى و ائمّه‏ عليهم السلام را ثابت مى‏كند؛ بدين معنا كه جريان فيض الهى نمى‏تواند بدون‏ واسطه به مخلوقات و موجودات برسد. لزوم وجود واسطه به شدّت، قدرت وتماميّت فيض الهى و ضعف، سستى و نقص دريافت مخلوقات باز مى‏گردد و به ‏عبارت ديگر، ضعف از فيّاض نيست بلكه قابل و دريافت كنندۀ فيض، قابليّت ‏ندارد؛ به عنوان مثال، برق فشار قوى كه در نيروگاه توليد مى‏شود اگر بدون كنترل ‏و تعديل به برق شهرى متّصل گردد، تمام سيمهاى برق شهر مى‏سوزد و از بين ‏مى‏رود. دستگاهى كه به برق كم نياز دارد را با ترانس به برق شهرى وصل ‏مى‏كنيم. فشار شكن و ترانس، همانند واسطه‏هايى مى‏باشند كه نخست برق رادريافت كرده و به صورت تعديل شده و مناسب با ظرفيّت مصرف كننده ارسال ‏مى‏ نمايند.

خداوند متعال فيّاض على الاطلاق است و در اعطاء فيض بخل و امساك‏ نمى‏ورزد، امّا موجودات و مخلوقات توان دريافت بى واسطۀ فيض الهى را ندارند و نيازمند وسايطى هستند كه اين فيض را دريافت كنند و به اندازۀ قابليّت وجودى‏ هر كس به او اعطا نمايند.

انبياء عليهم السلام و حضرات معصومين‏ عليهم السلام وسايط فيض الهى هستند و تمام‏ مكاتب فكرى، كه به نحوى به اديان آسمانى متّصل هستند، ضرورت وجود واسطه در فيض را مى‏پذيرند، امّا هر يك بر آن نامى مطابق با سليقۀ خود نهاده‏اند؛ فلاسفۀ اشراق به آن كلمۀ قدسيّه مى‏گويند. فلاسفۀ مشّاء آن را عقل‏ فعّال(9) مى‏نامند، حكماء پهلوى(10) آن را كدبانو و خداى عالم نام نهاده‏اند، عرفا نام ‏آن را انسان كامل(11) گذاشته‏اند و متكلّمين اسلامى و متديّنين از آن به حجّت اللَّه وامام ياد مى‏كنند به هر حال و با هر نامى كه باشد وجود امام معصوم عليه السلام و حجّت‏اللَّه ضرورى است و نظام هستى در حدوث و بقاء به وجود آنان وابسته است.