«أسألك بسبحات وجهك وبأنوار قدسك وابتهل إليك بعواطف‏ رحمتك ولطائف برّك أن تحقّق ظنّي بما اُؤمّله من جزيل إكرامك‏ وجميل إكرامك وجميل إنعامك في القربى منك والزّلفى لديك والتّمتّع‏ بالنّظر إليك وها أنا متعرّض لنفحات روحك وعطفك ومنتجع غيث‏ جودك ولطفك فارّ من سخطك إلى رضاك هارب منك إليك راجٍ‏ أحسن ما لديك معوّل على مواهبك مفتقر إلى رعايتك»(1).

خداوندا! از تو به حقّ عظمت و جلالتِ و جهت و به حق نورانيّت قدسيّتت،درخواست مى‏كنم و نزد عواطف رحمانيّتت و لطائف احسانت، كه پا برجادارى گمانم را به آنچه از تو آرزو دارم در اكرام و انعام فراوانت و در نزديك ‏كردنم و نوازش نمودم از طرفت و بهره‏ورى در نظر به آستانت، و هم اكنون‏ خود را در معرض نسيم عنايت و لطفت در آورده‏ام، و تقاضاى باران جود و رحمتت را مى‏نمايم. از خشمت به رضايت و به درگاهت گريزانم اميدوار بهترين چيزى هستم كه در نزد توست، اعتماد به بخششهايت دارم،

سوگندهاى امام سجاد عليه السلام

«أسألك بسبحات وجهك وبأنوار قدسك وابتهل إليك بعواطف ‏رحمتك ولطائف برّك أن تحقّق ظنّي بما اُؤمّله من جزيل ‏إكرامك»(2).

خداوندا! از تو به حقّ عظمت و جلالتِ و جهت و به حق نورانيّت قدسيّتت، درخواست مى‏كنم و نزد عواطف رحمانيّتت و نيكى‏هاى لطفت، زارى ‏مى‏كنم كه گمان مرا در اميدوارى به اكرامت تحقّق بخشى.

در اين فراز از مناجات امام سجاد عليه السلام خداوند را به امورى سوگند مى‏ دهند:

1 – (سبحات وجهك) خداوندا! تو را به زيبايها و مظاهر جلالت سوگند مى‏ دهم.

2 – (أنوار قدسك) خداوندا! تو را به نورانيّتى كه برخاسته از قدّوسيّت‏ وپاكيزگى‏ات است، سوگند مى‏ دهم.

3 – (عواطف رحمتك) بارالها! تو را به رحمتى كه منشأ آن عاطفه ومهربانى است سوگند مى‏ دهم.

رحمت از مظاهر جمال الهى است و عواطف رحمت به معناى رحمتى‏ مضاعف وافزون است.

4 – (لطائف برّك) خداوندا! قسم به نيكى‏هايى كه از لطفت سر چشمه ‏مى‏ گيرد.

شرايط وكيل:

انسان كسى كه واجد شرايط و ويژگى‏هاى ذيل باشد را وكيل خود قرار مى‏دهد.

1 – وكيل بايد در انجام مأموريّت، قادر و توانمند و از بصيرت كافى برخورد باشد تا بتواند از عهدهٔ انجام كارى كه به او سپرده‏اند بخوبى برآيد.

2 – وكيل بايد امين و درستكار باشد و فقط منفعت موكّل خود را در نظر بگيرد و سود و زيان خود را در انجام وكالت دخالت ندهد.

هنگامى كه فردى داراى اين ويژگيها باشد، مى‏توانيم او را وكيل خود قرار دهيم و اين فرد قابليّت توكيل را خواهد داشت. وقتى ما به خداوند حسن ‏ظن پيدا مى‏كنيم كه او را وكيل خود قرار دهيم، و همهٔ امور را به او تفويض ‏نماييم. زيرا مى‏دانيم كه خداوند متعال قادر، بصير و امين است و منفعت‏ بندگانش را در نظر دارد و اگر كسى به او اعتماد و اطمينان نمايد، خداوند او را نااميد نمى‏كند و به اعتماد و اطمينان او پاسخ مثبت مى‏دهد.

«إلهي إن كان قلّ زادي في المسير اليك فلقد حسن ظنّي بالتّوكّل‏ عليك وإن كان جرمي قد اخافني من عقوبتك فإنّ رجائي قد اشعرني‏ بالأمن من نقمتك وإن كان ذنبي قد عرضني لعقابك فقد آذنني‏ حُسن ثقتي بثوابك وإن أنا متني الغفلة عن الاستعداد للقائك فقد نبّهتني المعرفةُ بكرمك وآلائك وإن أوحش ما بيني و بينك فرط العصيان والطّغيان فقد انسني بشر الغفران والرّضوان»(1).

پروردگارا! اگر چه در مسير حركت به سوى تو كم توشه‏ام؛ امّا حسن ظن به‏ توكّل بر تو، اين كم توشگى را جبران مى‏كند. اگر چه جرايم و گناهانم‏ موجب هراس و ترس از عقوبت است، امّا اميدى كه به تو دارم، به من‏ اطمينان مى‏دهد كه از نقمت تو در امانم. اگر چه گناهانم مرا در معرض‏ عقاب قرار داده است، اما ثواب تو متيقّن است و اميد و اعتماد به پاداشت ‏دارم. اگر چه غفلت مرا به خواب برده است و استعداد و آمادگى ديدار تو را ندارم ولى شناخت تو به من نويد بخشش و نعمتهايت را مى‏دهد. اگر چه ‏فراوانى گناه و طغيان ميان ما وحشت ايجاد كرده است ولى اميد به آمرزش و خشنودى تو وحشت مرا به انس مبدّل مى‏ سازد.

موانع بصيرت

الف: دنيا دوستى

از موانع بسيار مهمّ بصيرت و روشن بينى، دنيا پرستى و غرق شدن در آن است.

امير المؤمنين عليه السلام مى‏ فرمايند: «لحبّ الدنيا صمّت الأسماع عن سماع الحكمة وعميت القلوب عن‏ نور البصيرة»(2). به دوستى دنيا گوشها از شنيدن دانش و حكمت كر شوند و ديده‏ها از ديدار نور بينش كور گردند.

به همين دليل امام صادق عليه السلام مى‏ فرمايند: «حبّ الدنيا يعمي ويصمّ»(3). دوستى دنيا انسان را كور و كر مى‏ كند.  هنگامى كه بهره مندى از نعمات دنيوى هدف نهايى گردد، آدمى براى‏ دستيابى به آن دست به هر كار ناشايستى مى‏زند و به پند و نصيحت ‏اطرافيانش گوش فرا نمى‏دهد.  امير المؤمنين عليه السلام براى فرزند گراميش امام مجتبى عليه السلام سرانجام دنيادوستان را اينگونه بيان مى‏ فرمايند: «وإيّاك أن تغتّر بما ترى من إخلاد أهل الدنيا إليها وتكالبهم عليها…سلكت بهم الدنيا طريق العمى وأخذت بأبصارهم عن منار الهدى(4)فتاهوا في حيرتها وغرقوا في نعمتها، واتخذوها ربّا، فلعبت بهم‏ولعبوا بها، ونسواما وراءَها»(5). فرزندم! مبادا كه فريفته شوى، هنگامى كه مى‏نگرى دنيا داران به دنيا دل‏بسته‏اند و بر سر آن با يكديگر مى‏ستيزند… دنيا آنان را در راه تاريك و كور به‏ حركت در آورد و چشمانشان را از چراغ هدايت بپوشاند. سپس در حيرتكده ‏گم گشتند و در نعمت آن غرق شدند، دنيا را براى خود خدا اتخاذ كردند،سپس دنيا آنان را به بازى گرفت و آنان هم آن را به بازى گرفتند و زندگى ‏پس از دنيا را، فراموش كردند.

بصيرت شرط كمال

امام سجاد عليه السلام در پايان اين دعا از خداوند تبارك و تعالى كيميايى ‏طلب مى‏كند كه اهل معرفت ارزش واقعى آن را مى‏دانند. ايشان از خداوند يقين مى‏خواهند، يقينى كه داراى دو كار كرد اساسى است. ابتدا اين گوهر ناياب را هر كه در درون خود داشته باشد به كمك آن تحمّل تمام دردها و مصائب براى انسان سهل خواهد بود. همچنين امام يقينى را مى‏طلبند كه باكمك آن پرده‏هاى كورى و جهل از دل و ديده رخت بر مى‏بندد. بنابر اين اگر بصيرت و روشن بينى بخواهيم بايد مرتبه‏اى از مراتب يقين را درك نمائيم.

در توصيف تعبد يكى از آقايان مراجع مى‏گويند كه ايشان تمام ‏كرامتش آن بود كه قيامت را باور كرده بود. اين مطلب به ظاهر ساده مى‏آيد امّا اگر انسان به قيامت يقين داشته باشد ديگر نسيان و غفلت معنا ندارد و يقين به قيامت جزء ملكات او مى‏گردد و هرگز عملى مرتكب نمى‏گردد كه با اعتقاد و يقين او در تعارض باشد.

هنگام حمله اعراب به ايران در خصوص كثرت جمعيّت و شرايط ايرانيان گفتگوى جالبى بين اميرالمؤمنين على عليه السلام و خليفهٔ دوم صورت گرفته‏است. خليفهٔ دوم كه از كثرت جمعيّت عجم نگران بود پاسخ مناسبى را از اميرالمؤمنين عليه السلام دريافت مى‏كند. امام عليه السلام مى‏ فرمايند:

توحيد و شناخت توحيدى داراى مراتبى است. همچنين تحصيل ‏معرفت و تلاش جهت خداشناسى به انسان كمك مى‏كند تا روح خويش را تعالى ببخشد. در پايان نيز گفتيم كه حاصل طى اين مراتب رسيدن به درجهٔ ‏بندگى خداوند است.

نيايش و آموزش

اين فراز قسمت پايانى دعا است كه اگر عزيزان توجّه كرده باشند امام ‏سجاد عليه السلام با مضامين بسيار دقيق و در عين حال شيوا ذات بارى تعالى را توصيف مى‏نمايند. اين توصيفات جداى از جنبه دعا و نيايش، داراى بعد آموزش براى پيروان مكتب اهل بيت ‏عليهم السلام نيز مى‏باشد. در واقع امام عليه السلام از ابتداى دعا تا كنون شيوه و روش دعا و طلب از خداوند را بيان مى‏فرمايند.نكته بعد در اين نيايش، آموزش و راهنمايى بندگان به سوى متاعى است كه‏ بايد از خداوند طلب نمود.

آغاز دعا سراسر توصيفات خداوند است. امام عليه السلام مى‏فرمايند: اى‏ خدايى كه بنده هر چه بخواهد به او عطا مى‏نمايى؛ اى خدايى كه بنده هر چه‏ به تو نزديك شد تو با گامهاى بلندترى به سوى او مى‏آيى؛ اى خداى مهربان ‏كه بر تمام گناهان بندگان سرپوش مى‏گذارى.

امام سجاد عليه السلام اين گونه دعا را می کنند كه، پروردگارا! چه كسى‏ به عنوان مهمان نزد تو حاضر گرديده در حالى كه به مهمان نوازى تو اميدوار بوده، امّا تو از او پذيرايى ننموده‏اى؟

واژه «قرى» كه در اوّلين پرسش امام عليه السلام از خداوند ذكر گرديده ‏است، به معناى مهمانى و ضيافت مى‏باشد. امام عليه السلام در پى بيان اين واقعيت‏ است كه فيض و رحمت الهى آنقدر گسترده است كه هيچ اميدوارى، از درگاه ‏او نااميد باز نمى‏گردد. امام عليه السلام در اين فراز اميدوار و گداى درگاه الهى را به ‏مهمان تشبيه كرده است. در خصوص مهمان و جايگاه آن در اخلاق اسلامى ‏روايات بيشمارى از ائمّهٔ اطهار عليهم السلام در قالب توصيه و تشويق به دست ما رسيده است. رسول اللَّه صلى الله عليه وآله وسلم مى‏فرمايند:

«أكرم الضيف ولو كان كافراً»(1). مهمان را تكريم نما، حتّى اگر كافر باشد. «من أنفق على الضيف درهماً، فكأنّما أنفق ألف الف دينار في‏ سبيل اللَّه تعالى»(2). هر كس يك درهم براى پذيرايى از مهمان هزينه نمايد، گويى هزار هزار دينار در راه خدا انفاق نموده است.
اين گونه سفارشات و توصيه‏ها براى تكريم مهمان در روايات بسيار زياد مى‏باشد. يعنى در مكتب الهى تكريم مهمان به عنوان يك ارزش مطرح‏ مى‏باشد. حال، آيا ممكن است شارع در خصوص مهمان توصيه داشته باشد امّا خود، ملتزم به آن نباشد؟ بى شك بنا به خواست و دستور الهى، اولياء وائمّهٔ اطهار عليهم السلام، مهمان نوازى را به پيروان خود توصيه نموده‏اند. بنابر اين‏ نمى‏توان پذيرفت كه اين صفت در خداوند به نحو تامّ و تمام وجود نداشته ‏باشد. ممكن نيست كسى مهمان ذات اقدس ربوبى گردد و خداوند او را رها نمايد و از او پذيرايى نكند.

لقمان به فرزندش پيرامون توكّل مى‏ فرمايد«يا بنيّ! توكّل على اللَّه ثم سل في الناس من ذى الّذي توكّل على اللَّه‏ فَلَم يكفه»(1). اى فرزندم! بر خداوند توكّل نما، آنگاه در جامعه جستجو كن كه آيا در ميان ‏مردم كسى هست كه به خداوند توكل كرده باشد اما خداوند امور او را كفايت‏ نكرده باشد؟  به عبارت ديگر آيا ممكن است كه انسان خداوند را در امور خود وكيل ‏نموده باشد و خداوند او را بى پاسخ رها كرده باشد؟ مسئله توكّل مختص به ‏مسائلى از قبيل رزق و روزى و ديگر مشاكل دنيوى نمى‏باشد. بلكه درفتنه‏هاى اجتماعى نيز به توكّل توصيه شده‏ايم. به عنوان نمونه در زمان امام‏ سجاد عليه السلام شخصى نزد ايشان از فتنه عبداللَّه بن زبير اظهار ترس مى‏ نمايد.
راوى به امام عليه السلام عرض مى‏كند: ممكن است آتش اين فتنه دامن‏ شيعيان را نيز بگيرد. حضرت عليه السلام در پاسخ مى‏فرمايند: آيا تا كنون كسى را ديده‏اى كه به خداوند توكّل نمايد و خداوند او را كفايت ننموده باشد(2).

در مقاله قبل بطور مبسوط پيرامون عبارت «إذا توكّل عليه أحسَبه وكفاه» سخن گفتيم. عرض شد كه توكّل عبارتست از واگذارى امور به مالك اصلى و اتّكال بر وكالت او و اظهار عجز و ناتوانى از ناحيهٔ موكّل نسبت به اتيان امور اعمّ از مادى و معنوى. همچنين با استفاده از آيه كريمه «وَعَلَى اللّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ‏ الْمُؤْمِنُونَ»(1)

و روايات روشن ساختيم كه ثمره و ميوهٔ ايمان توكّل است. به ‏عبارت ديگر غير مومن نمى‏تواند متوكّل باشد همانطور كه مومن نمى‏تواند غير متوكّل باشد. نيز در توضيح علت توكّل، گفتيم كه واگذارى امور از ناحيهٔ عاجز به قوى و از ناحيهٔ ضعيف به اقوى يك ضرورت عقلى است. از طرف ديگر همه مى‏دانيم كه هيچ قدرتى بالاتر و قوى‏تر از قدرت لا يزال الهى نمى‏باشد،لذا عاقلانه‏ترين كار اين است كه جوينده كمال امور خود را به عالم‏ترين و قادرترين موجود، كه رب العالمين است، بسپارد.

«وإذا توكّل عليه احسبه وكفاه». در اين عبارت نكات بسيار جالب و قابل تأمّل با نقش تعيين كننده در زندگى همهٔ افراد وجود دارد.  اهل معرفت معمولاً منازل ده گانه‏اى را براى سلوك ذكر مى‏كنند كه هر منزلى داراى مراتبى است. توكّل در اين سلسله جزء معاملات محسوب‏ مى‏شود. توكّل در اصطلاح فقهى حكايت از يك رابطه بين وكيل و موكّل دارد.به عبارت ديگر در وكالت؛ انسان كارى را به كسى واگذار مى‏كند؛ كه او صلاحيّت خاصى در سرپرستى آن مسأله دارد. حال اگر كسى به خدا توكّل ‏كند در واقع امور خود را به موجودى واگذار كرده كه اعلم و افضل از هر وكيل ‏ديگرى است. در سلسلهٔ منازل ده گانه كه براى سلوك بيان مى‏شود، بعد از توكّل ‏مرتبه و درجهٔ تفويض است، بعد از آن نوبت به درجهٔ ثقه و اطمينان ‏مى‏رسد، و در پايان مرحلهٔ تسليم و رضا است. طى كردن اين مراحل هر يك ‏مترتّب بر ديگرى است. يعنى اگر كسى به درجهٔ ثقه و اطمينان نرسد؛ قادر به ‏درك مرحله تسليم نخواهد بود! انشا اللَّه به قدر توان در اين مجال با تأكيد برمفهوم توكّل سخن خواهيم گفت.  آنچه كه در آيات كريمهٔ قرآن بيشتر جلب نظر مى‏كند اين است كه ‏اغلب ثمره و ميوهٔ توكّل، ايمان ذكر شده است. و يا در بعضى ديگر از آيات؛خداوند از مردم مى‏خواهد براى ثبات ايمان خود بر خداوند توكّل كنند.خداوند مى‏ فرمايد:

«وإذا جاهره بالعصيان ستر على ذنبه‏وغطّاه».

اقتضاى ربوبيّت الهى اين است كه اگر بنده‏ ايى به گناه و عصيان تظاهر كند خداوند گناه او را بپوشاند. ارتكاب معاصى و نافرمانى خداوند تبارك و تعالى توسّط بندگان، به دو صورت انجام مى‏پذيرد.گاهى انسان مرتكب معصيت مى‏شود و دستورات الهى را زير پا مى‏گذارد امّا اين عمل را در خفا انجام‏ مى‏دهد. ولى بعضى مواقع انسان آشكارا مرتكب معصيت مى‏گردد. امام در اين عبارت مى‏فرمايند: خداوند گناه گناهكارى را كه آشكارا پرده درى مى‏كند و معصيت مى‏ نمايد را نيز مى‏ پوشاند. شخصى از اصحاب امام عليه السلام كه مرد فاضلى هم بود از ايشان سوال كرد، كه چگونه ممكن است‏ خداوند گناهان را بپوشاند با اينكه خدا دستور داده همهٔ گناهان ثبت شود و در روز قيامت انسان براساس آن اعمال مورد محاسبه قرار گيرد. در جواب حضرت فرمودند: بنده تائب داراى ملكى است كه خداوند ‏به آن دو ملك فرمان مى‏دهد شما حق نداريد گناهى را براى او ثبت كنيد و نيز خداوند به مكانهايى كه ‏انسان در آنجا مرتكب گناه شده است فرمان مى‏دهد كه گناه اين بندهٔ عاصى را ضبط نكنيد و معصيت او را كتمان كرده و عيب او را بپوشانيد. (بنابر آنچه در آيات و روايات موجود است تمامى موجودات اعم از نباتات و جمادات همگى تحت سيطرهٔ خداوند بوده و به تسبيح او مشغول مى‏باشند لذا بنابر فرمان الهى ‏توانايى ضبط وقايع را دارا مى‏باشند).