روزه

روزه آن است که انسان برای انجام فرمان خداوند عالم از اذان صبح تا مغرب از چیزهایی که روزه را باطل می کند… خود داری نماید.[1]

«روزه» در فرهنگ اسلام از جایگاه والایی برخوردار است و آثار و برکات فراوانی با خود به ارمغان می آورد و از معدود عباداتی است که منحصر به امت اسلامی نبوده و سایر امت های پیش از اسلام نیز موظف به انجام آن بوده اند.

میهمانی خدا

پیامبر اکرم (ص) از روزه به عنوان «ضیافه الله»یعنی مهمانی الهی یاد می کند و درباره ماه رمضان می فرماید:

«هُوَ شَهْرٌ دُعیتُمْ فیهِ اِلی ضِیافَةِ اللهِ»[2]

رمضان، ماهی است که در آن، به میهمانی خدا خوانده شده اید.

دعا و مناجات

دعا و لغت به معنای طلب ، درخواست و تقاضاست[1] و در اصطلاح به اظهار نیاز و خواهش بندگان به درگاه خدای قادر متعال گفته می شود.

ارزش و اهمیت دعا در فرهنگ اسلامی از سفارش های قرآن و معصومین(ع) معلوم می شود. این تاکید بسیار زیاد، نشانگر جایگاه ویژه دعا در اسلام است تا جایی که رسول گرامی (ص) فرمود:

«اَلدُّعاءُ مُخُّ الْعِبادَةِ»[2]

دعا مغز عباد است.

همچنین امام باقر (ع) فرمود:

«ما مِنْ شَیْءٍ أََفْضَلُ عِنْدَ اللهِ عَزَّوَجَلَّ مِنْ أُنْ یُسْأَلَ وَ یُطْلَبَ مِمّا عَنْدَهُ» [3]

در نزد خدا هیچ چیز بهتر از این است نیست که از او سوال شود و از آنچه نزد اوست درخواست گردد.

آداب دعا

دعا همچون عبادات دیگر، آداب و مقررات ویژه ای دارد که در صورت انجام آن نتیجه بهتر و مطلوب تری به دست می آید. برخی از آن آداب را به طور اختصار بیان می کنیم:

نمازهای مستحبی

نمازهای مستحبی زیاد است و آنها را «نافله»گویند و بین نمازهای مستحبی به خواندن نافله های شبانه روز بیشتر سفارش شده و انها درغیر روز جمعه ، 34 رکعتند که هشت رکعت نافله ظهر و هشت رکعت نافله عصر و چهار رکعت نافله مغرب و دو رکعت نافله عشا[1]و یازده رکعت نافله شب و دو رکعت نافله صبح می باشد.[2]

در اسلام تاکید فراوانی بر انجام نمازهای مستحبی شده و ثوابهای زیادی نیز برای آن منظور گردیده است که شمارش آنها، از حوصله درس خارج است. در اینجا تنها به ذکر یک روایت تبرک می جوییم: رسول اکرم (ص) فرمود:

«إِنَّ‌ لِلْقُلُوبِ إِقْبالاً وَ إِدْباراً أَقْبَلَتْ فَتَنَفَّلُوا إِذا أَدْبَرَتْ فَعَلَیْکُمْ بِالْفَریضَةِ»[3]

دلها را آمادگی و بی رغبتی است؛ هر گاه آمادگی داشتند، نافله بخوانید و اگر بی رغبتی نشان دادند بر شما باد که بر نماز واجب بسنده کنید.

آثار نماز و عواقب ترک آن

دستورات خداوند، همواره با مصلحتی همراه است، زیرا خداوند حکیم و مهربان هیچ دستوری را بدون حکمت و مصلحت صادر نمی کند و از آنچه به آن دستور می دهد منفعتی برای خود در نظر ندارد. نماز نیز که یکی از مهمترین و دائمی ترین فرمان های الهی است از این قاعده کلی مستثنا نیست.

نماز دستوری همگانی و همیشگی است. به این معنا که همه بندگان عاقل و بالغ خداوند موظفند نماز را در همه عمر و در هر شرایطی به جا آورند.* و به همان اندازه که حکم بر پایی نماز گسترده است آثار و برکات فراوان و گسترده ای نیز دارد؛ همان طور که به جا نیاوردن آن نیز عواقب گوناگونی در پی دارد.

آداب نماز (2)

ج- مقارنات نماز

منظور از مقارنات اموری است که همزمان با بر پایی نماز باید به آنها توجه داشت و آنها را به کار بست . اهم این امورز از این قرار است:

1-اذان و اقامه: و آن دو عبارتند از اعلام و تذکر یک سلسله اصول کلی و اساسی که هر مسلمان باید بدانها پایبند باشد و بیان شعارهایی سازنده در جهت بر پایی هر چه باشکوهتر نماز و …. زیرا نماز در حقیقت حضور یافتن انسان در محضر خداوند و سخن گفتن با حضرت اوست و شایسته است انسان قبل این شرفیابی ، در دو جهان درون و بیرون وجودش صلا زند و ندا در دهد تا همه ابعاد و قوای ظاهری و باطنی خود را برای ورود در این ضیافت عظیم آماده کند و انها بدون تهیه اسباب و آداب، وارد محضر مقدس ربوبی نشوند. این اعلان را «اذان» می نامند. وقتی نمازگزار با گفتن «اذان» قوای خود را برای نماز فرا خواند، با ادای «اقامه» این قوا را در محضر خداوند به قیام وا می دارد.

آداب نماز (1)

انجام شکل ظاهری نماز بدون توجه به آداب و شرایط صحت و کمال آن موجب رشد و ارتقای معنوی انسان نخواهد شد و هر قدر کیفیت بجا آوردن نماز بهتر باشد و آداب ظاهری و باطنی آن بیشتر رعایت شود، نتایج بهتری به دست خواهد آمد. از این رو بزرگان دین علاوه بر بیان احکام و ضوابط فقهی و شرعی نماز که رعایت آنها شرط صحت نماز و موجب اسقاط تکلیف است، دستورهای تکمیلی دیگری نیز داده اند که عمل به آنها موجب اطمینان بیشتر به قبولی نماز در ایستگاه اقدس الهی شده و رشد و تعالی روحی و معنوی انسان را نیز در پی خواهد داشت. این دستورها را زیر عنوان «آداب نماز» بیان می کنیم.

تبیین آداب نماز

آداب نماز را به طور کلی می توان در چهار عنوان خلاصه کرد که عبارتند از آداب روحی و قلبی ، مقدمات ، مقارنات و تعقیبات.

اهتمام به نماز

نماز از ارکان دین شمرده شده و در اسلام هیچ عملی پس از خداشناسی به پای آن نمی رسد. [1] همچنین پذیرش عبادتهای دیگر بستگی به پذیرفته شدن نماز دارد.[2]

و نماز همچون نهر آبی است که آلودگی گناه را از قلب می زداید.[3] حضرت علی (ع) درباره اهمیت نماز فرمود:

«اُوصیکُمْ بِالصَّلاةِ وَ حِفْظِها، فَإِنَّها خَیْرُ الْعَمَلِ»[4]

شما را به نماز و حفظ آن سفارش می کنم که بهترین عمل است.

بدیهی است که با چنین اهمیتی که این عبادت بزرگ دارد، خدا، پیامبر و ائمه معصومین (ع) به طور جدی و پی در پی مسلمانان را به بزرگداشت آن فرا می خوانند و رسول خدا (ص) و امامان معصوم (ع) خود بدان سخت پایبند می باشند. آنچه در زیر می آید، گوشه ای از تاکید فراوان اسلام پیرامون نماز است.

آثار ترک عبادت

همان‌گونه که پرستش خداوند موجب رشد و اعتلای روحی و معنوی انسان می‌شود ترک عبادت نیز سقوط، زبان و انحطاط او را در پی خواهد داشت. سرپیچی از عبادت آفریدگار جهان، انسان را از صراط مستقیم الهی منحرف و زندگی مادّی، معنوی، دنیوی و اخروی او را قرین انحراف و بدبختی خواهد کرد.

در این درس پاره‌ای از آثار شوم ترک عبادت را به اختصار بررسی کنیم.

آفات عبادت

آفت هر پدیده‌ای ، به نوع آن پدیده، اجزای تشکیل دهنده و شرایط وجودی آن بستگی دارد. آفات عبادت نیز با توجّه به تنوّع و گستردگی دامنة عبادتها متنّوع و گوناگون است. جهت‌گیری‌های فکری،‌گرایش‌های سیاسی، تلاش های اقتصادی، لغزش‌های گفتاری،‌رذایل اخلاقی و… زمینه‌های مختلفی هستند که آفات عبادت می‌تواند در آنها بروز وظهور پیدا کند.

پیش از پرداختن به بیان آفت‌های عبادت تذّکر دو نکته ضرورت دارد.

آثار عبادت

در درسهای گذشته معلوم شد که هدف اصلی از آفرینش انسان، تکامل معنوی تقرّب او به خداوند است و عبادت، تنها راه رسیدن به این مقصد عالی است. از این بیان می‌توان چنین نتیجه گرفت که مهم‌ترین و عالی‌ترین اثر عبادت خداوند رسیدن انسان به کمال معنوی و نزدیک شدن او به خداست.

لیکن باید دانست که قرب الهی با همة ارزش، عظمت و تأثیری که در بهبود سرنوشت انسان دارد، اثر منحصر به فرد عبادت خداوند نیستع بلکه عبادت، سرچشمة آثار و برکات فراوان مادّی و معنوی است. این برکات، برخی دنیوی و بعضی اخروی هستند و مانند کمال معنوی و تقرّب به درگاه الهی که ذکر آن گذشت اختصاصی به دنیا یا آخرت به تنهایی نداشته و مشترک بین هر دو اند.

نظم و اعتدال در عبادت

«نظم» در لغت، آراستن و میزان کردن و به رشته کشیدن جواهر را گویند کنار هم چیدن کلمات، برای به دست آوردن کلاهی موزون را نیز «نظم» می‌گویند که مقابل آن «نشر» است.[1] و در اصطلاح،‌عبارت است از انجام یافتن کارها به طور مرتب و قرار گرفتن آنها تحت حساب و برنامه به گونه‌ای که هر کار در مناسب‌ترین زمان و مکان انجام گیرد و تزاحم و تداخلی بین انجام کارها به وجود نیاید.

«اعتدال» نیز به معنای میانه‌روی در انجام کارهاست،‌به گونه‌ای که هر عمل، به مقدار نیاز و ضرورت، در زمان و مکان مناسب خودش انجام گیرد[2] و در انجام آن از کم کاری و زیاده‌روی پرهیز گردد.

خشوع در عبادت

یکی دیگر از فضایل ارزشمندی که در حوزة مسائل مربوط به اخلاق عبادی مطرح است، «خشوع»‌در عبادت است. «خشوع» عبارت است از ابراز فروتنی و تذلّل باطنی و ظاهری در قلب و جوارح، به گونه‌ای که آرامشی توأم با تواضع، توجّه کامل به خداوند و انقطاع از غیر او وجود انسان را فراگیرد.[1]

از رسول خدا (ص) پرسیدند، خشوع چیست؟‌حضرت فرمود:

«اَلَّتواضُعُ فِی الصَّلاةِ وَ أَنْ یُقْبِلَ الْعَبْدُ کُلَّهِ عَلی رَیَّهِ عَزَّوَجَلَّ»[2]

فروتنی در نماز و این که بنده با تمام قلبش متوجه پروردگارش باشد.