دعا و مناجات
دعا و لغت به معنای طلب ، درخواست و تقاضاست[1] و در اصطلاح به اظهار نیاز و خواهش بندگان به درگاه خدای قادر متعال گفته می شود.
ارزش و اهمیت دعا در فرهنگ اسلامی از سفارش های قرآن و معصومین(ع) معلوم می شود. این تاکید بسیار زیاد، نشانگر جایگاه ویژه دعا در اسلام است تا جایی که رسول گرامی (ص) فرمود:
«اَلدُّعاءُ مُخُّ الْعِبادَةِ»[2]
دعا مغز عباد است.
همچنین امام باقر (ع) فرمود:
«ما مِنْ شَیْءٍ أََفْضَلُ عِنْدَ اللهِ عَزَّوَجَلَّ مِنْ أُنْ یُسْأَلَ وَ یُطْلَبَ مِمّا عَنْدَهُ» [3]
در نزد خدا هیچ چیز بهتر از این است نیست که از او سوال شود و از آنچه نزد اوست درخواست گردد.
آداب دعا
دعا همچون عبادات دیگر، آداب و مقررات ویژه ای دارد که در صورت انجام آن نتیجه بهتر و مطلوب تری به دست می آید. برخی از آن آداب را به طور اختصار بیان می کنیم:
الف – حال دعا داشتن
دعا کننده باید با تمام وجود متوجه ذات مقدس خدا باشد، از غیر او بکلی دل بکند و هیچ امیدی به دیگران نداشته باشد.
دیگر اینکه در کارهای نیک پیشقدم باشد و با بیم و امید به دعا بنشیند . قرآن مجید می فرماید: خاندان زکریای پیغمبر با چنین حالتی خدا را می خواندند:
«إِنَّهُمْ کانُوا یُسارِعُونَ فِی الْخَیْراتِ وَ یَدْعُونَنا رَغَباً وَ رَهَباً وَ کانُوا لَنا خاشِعینَ»[4]
بدرستی که آنها در کارهای خیر پیشگام بودند و با حالت امید و ترس، ما را می خواندند و برای خاشع بودند.
توجه قلبی نیز از شرایط دعاست که داعی باید با توجه کامل و از ته دل خدا را بخواند نا از روی غفلت و اشتغال دل. علی (ع) فرمود:
«لایَقْبَلَُ اللهُ عَزَّوَ جَلَّ دُعاءَ قَلْبٍ لاهٍ»[5]
خداوند بزرگ ، دعای دلی را که غافل و مشغول باشد نمی پذیرد.
همین طور بجا و نیکوست که انسان هنگام دعا و مناجات دست های خویش را به سوی آسمان بالا برد . چنانکه نقل شده است که رسول خدا (ص) هنگام دعا و مناجات دست هایش را بالا می برد.[6] امام صادق (ع) در مورد حکمت این کار فرمود:
«هر گاه بنده دست هایش را به سوی خدا بالا برد، او حیا می کند که آنها را خالی برگرداند.»[7]
استعمال بوی خوش ، صدقه قبل از دعا و انگشتر عقیق به دست داشتن نیز از آداب دعا شمرده شده است.[8]
ب – رعایت زمان دعا
گرچه درهای رحمت الهی ، همواره به سوی بندگانی که صادقانه و مخلصانه او را می خوانند، باز است و خداوند، به آنها وعده پاسخ داده است ، اما امامان معصوم (ع) به بعضی از زمان ها و اوقات، عنایت بیشتری داشته اند و احتمال استجابت را در آن مواقع خاص، بیشتر دانسته اند. از آن جمله ماه مبارک رمضان بویژه شبهای قدر ، روز عرفه، روزهای عید فطر، قربان، غدیر و شبهای جمعه است. امام باقر (ع) فرمود:
«إِنَّ اللهَ تَعالی یُنادی کَلَّ لَیْلَةِ جُمُعةٍ مِنْ فَْوقِ عَرْشِهِ مِنْ أَوَّلِ اللَّیْلِ إلی آخِرِهِ: اَلا عَبْدٌ مُؤْمنٌ یَدْعُونی لِدینِهِ وَ دُنْیاهُ قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ فَأُجیبَهُ»[9]
خدای بزرگ در هر شب جمعه از اول تا آخر شب از بلندای عرش ندا دهد که آیا بنده مومنی نیست که امشب مرا برای دین و دنیای خویش بخواند تا او را اجابت کنم.
امام صادق (ع) فرمود:
«إِذا زالَتِ الشَّمْسُ فُتِحَتْ أَبْوابُ السَّماءِ وَ أََبْوابُ الْجِنانِ وَ قُضِیَتِ الْحَوائِجُ الْعِظامُ…. »[10]
به هنگام نیمروز ، درهای آسمان و بهشت گشوده می شود و حاجت های مهم برآورده می گردد.
همچنین رسول اکرم (ص) دعا در ماه مبارک رمضان را مستجاب دانسته فرمود:
«… وَ دُعاءُکُمْ فیهِ مُسْتَجابٌ.»[11]
ج- توجه به مکان دعا
جای دعا کردن نیز در چگونگی استجابت دعا نقش دارد؛ مکان هر چه مقدس تر باشد دعا به استجابت نزدیک تر است، مانند: مکه معظمه، مدینه منوره، مشاهد مشرفه امامان، مساجد، امامزاده های معتبر، مزار گلگون شهداو…
امام رضا(ع) درباره دعا کردن در شهر مقدس مکه فرمود:
«هیچ کس در این کوه ها (مکه) نایستاد (و دعا نکرد؟) مگر اینکه مستجاب شد. اما دعاهای مومنان در امور آخرتشان و دعای کفار در امور دنیاشان به اجابت می رسد…»[12]
در جوار قبر رسول خدا(ص) نیز دعا به اجابت می رسد.[13]همچنین کنار مرقد مطهر سیدالشهدا، حسین بن علی (ع) از مکانهایی است که دعا مستجاب می شود.[14]
اسباب و عوامل اجابت
علاوه بر آداب ظاهری دعا، عوامل دیگری نیز در استجابت دعا موثرند که در اینجا به اختصار می آوریم.
الف – قطع امید از غیر خدا
قطع امید از غیر خدا اعزم دعا کننده را در توسل به پروردگار و مبدا هستی قوی تر کرده با خلوص بیشتری خواسته های خود را از درگاه خدا طلب می کند.
امام صادق (ع) در این باره فرمود:
هر گاه یکی از شما اراده کرد که هر چه از خدا بخواهد به او بدهد باید از همه مردم ناامید شود و جز به خدا امیدوار نباشد . اگر خداوند این حالت را در قلب دعا کننده یافت هر چه از او درخواست شود عطا می کند.[15]
ب – دعای دسته جمعی
از دیگر عوامل موثر در اجابت دعا، گروهی بودن آن است و این نشانه اهتمام اسلام به جمع و اجتماع است.یکی از حکمتهای آن ، این است که هر چه افراد، بیشتر باشند، هر یک به سهم خود و نسبت به خصایل نیکویی که دارند، نظر پروردگار جلب و دعا را به هدف اجابت نزدیک تر می کند. امام صادق (ع) فرمود:
«هر گاه امری پدرم (امام باقر (ع)) را محزون می کرد، زنان و کودکان را جمع نموده دعا می کرد و آنها آمین می گفتند.»[16]
ج – واسطه قرار دادن اهل بیت
گاهی جرم و اشتباه به گونه ای است که انسان باید شخص و یا اشخاص صاحب نفوذ و محترمی را واسطه قرار دهد تا مورد عفو و بخشش قرار گیرد. در دعا نیز چنین است اگر انسان دعا اولیای مقرب درگاه خدا را واسطه قرار دهد به خاطر آنها دعا به اجابت نزدیکتر می گردد. در میان امت اسلامی هیچ کس از پیامبر و خاندانش نزد خدا محبوب تر نیست . خداوند، خود فرموده است:
«محبوب ترین و گرامی ترین بندگانم نزد من محمد و علی ، حبیب و ولی من هستند ، هر کس به وسیله آن دو و خاندان پاکشان از من چیزی بخواهد خواسته اش را رد نمی کنم.»[17]
رسول اکرم (ص) نیز فرمود:
«….إِجْعَلُونی فی أَوَّلِ الدُّعاءِ وَ فی اخِرِهِ وَ وَسَطِهِ.»[18]
مرا در اول، وسط و آخر دعا قرار دهید.
موانع اجابت
همان طور که عواملی موجب تسریع در اجابت دعا می شود، عللی نیز مانع اجابت دعا می گردند که به شرح زیر است:
الف – گناه
گناه، دشمن دیرینه و خطرناک انسان و دور کننده او از نعمتهای مادی و معنوی است و مانع بزرگی در مسیر کمال او محسوب می شود.
دعای فرد گنهکار به اجابت نمی رسد و ناله هایش خریدار ندارد . امام باقر (ع) فرمود:
انسان گاهی حاجتی دارد و از خدا طلب می کند و خداوند ضمن قبول آن انجامش را به وقت مناسبی وا می گذارد، ولی بنده در این مدت مرتکب گناه می شود. خداوند به مامور اجابت دعا امر می کند خواسته اش را اجابت نکن و او را از این لطف محروم نما که خشم ما را بر انگیخت و شایسته بی اعتنایی گردید.[19]
شخصی خدمت رسول خدا (ص) آمد و گفت: دوست دارم که دعایم مستجاب شود، حضرت به وی فرمود:
«اطَهَّر مَأکَلَکَ وَ لاتُدْخِلْ بَطْنَکَ الْحَرامَ»[20]
خوراک خود را پاکیزه کن و غذای حرام نخور.
ب – تقاضای امر محال و یا غیر جایز
اجابت دعا از جانب خدای سبحان پس از حصول شرایط در صورتی است که آنچه از خدا خواسته ایم ممکن و مشروع باشد. به عبارت دیگر، دعا در مسیر مصلحت خلقت انجام گیرد و دعای انحرافی نباشد. از حضرت علی (ع) سوال شد:
«فَأَیُّ دَعْوَةٍ أَضَلُّ؟ قالَ: الدّاعی بِما لایَکُونُ»[21]
کدام دعا گمراهی است؟ فرمود: دعا کردن و خواستن کارهای نشدنی و غیر ممکن.
ج- عدم مصلحت
توانایی و قدرت خدا در انجام خواسته بندگان مورد تردید نیست ، ولی گاهی می شود بنده، چیزی را می خواهد که به مصلحت او نیست در حالی که خود نمی داند و خداوند که به همه جوانب زندگی اش آگاه است به دلیل لطفی که به بندگانش دارد آن دعا را مستجاب نمی کند:
«عَسی أَنْ تَکْرَهُوا شَیْئاً وَ هُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَ‌عَسی أَنْ تُحِبُّوا شَیْئاً وَ هُوَ شَرُّ لَکُمْ وَ اللهُ یَعْلَمُ وَ أ َنْتُمْ لاتَعْلَمُونَ»[22]
چه بسا بر شما ناگوار و ناخوشایند باشد در حالی که خیر و صلاح شما در آن است (و شما نمی دانید) و همچنین شاید چیزی را دوست بدارید که ضرر شما در آن باشد و خدا آگاه است و شما بی خبرید.
د – مهیا نبودن شرایط و زمان اجابت
مناسب نبودن زمان و شرایط از جمله موانع اجابت دعاست . چه بسا شخص دعا کننده کمان کند که خواسته اش رد شده و ناامید گردد در حالی که نباید قطع امید کند.
امام صادق (ع) فرمود:
«إِنَّ الْمُؤْمِنَ لِیَدْعُوا فَیُؤَخَّرُ إِجابَتُهُ إِلی یَوْمِ الْجُمُعَةِ»[23]
مومن دعا می کند و خداوند اجابت آن را تا روز جمعه عقب می اندازد.