آداب نماز (1)
انجام شکل ظاهری نماز بدون توجه به آداب و شرایط صحت و کمال آن موجب رشد و ارتقای معنوی انسان نخواهد شد و هر قدر کیفیت بجا آوردن نماز بهتر باشد و آداب ظاهری و باطنی آن بیشتر رعایت شود، نتایج بهتری به دست خواهد آمد. از این رو بزرگان دین علاوه بر بیان احکام و ضوابط فقهی و شرعی نماز که رعایت آنها شرط صحت نماز و موجب اسقاط تکلیف است، دستورهای تکمیلی دیگری نیز داده اند که عمل به آنها موجب اطمینان بیشتر به قبولی نماز در ایستگاه اقدس الهی شده و رشد و تعالی روحی و معنوی انسان را نیز در پی خواهد داشت. این دستورها را زیر عنوان «آداب نماز» بیان می کنیم.
تبیین آداب نماز
آداب نماز را به طور کلی می توان در چهار عنوان خلاصه کرد که عبارتند از آداب روحی و قلبی ، مقدمات ، مقارنات و تعقیبات.
آداب روحی و قلبی
نمازگزار قبل از شروع به نماز، علاوه بر اعتقاد به اصول و مبانی دین باید با یک سلسله حقایق را باور داشته و انها را به طور خاص مورد توجه قرار دهد و در جهت تحقق و تبلور آنها تلاش کند. این حقایق عبارتند از:
1-توجه به عزّ ربوبیّت و ذُلّ عبودیّت: نماز گزار باید عزت و عظمت بی منتهای خداوند را از یک سو و ضعف و زبونی خویش را از سوی دیگر در نظر بگیرد و از این که او با آن همه جلال و جبروت به بنده ای کوچک و بی مقدار ، اجازه حضور در محضر و سخن گفتن با خویش را داده احساس نشاط و لذت کند. همه مظاهر خود بینی و خودخواهی را از فکر و ذهن خویش دور بریزد و خود را ذره ای بی ارزش در برابر عظمت و قدرت الهی ببیند. چه این که تا ذره ای خود بینی در دل آدمی باقی است راه کمال و رشد بر او بسته است. امام خمینی در این باره می فرماید:
حجاب خودبینی و خود پرستی از جمیع حجب ضخیم تر و ظلمانی تر است و خرق این حجاب از تمام حجب مشکل تر و خرق همه حجب را مقدمه است… تا انسان را نظر به خویشتن و کمال و جمال متوهم خود است از جمال مطلق و کمال صرف، محجوب و مهجور است.[1]
2- خشوع: و آن عبارت است از فروتنی توام با حج یا خوف.[2] نماز گزار باید بکوشد تا همواره و بویژه در هنگام نماز در برابر خداوند چنین حالتی داشته باشد. قلب خود را در حد توانایی خویش با نور علم و ایمان خاشع کند و نیز بکوشد که این حالت را تا پایان نماز حفظ کند. قرآن کریم خشوع در نماز را از نشانه های مومنان رستگار دانسته می فرماید:
«قَدْ اَفْلَحَ الْمُؤمِنُونَ * الَّذینَ هُمْ صَلواتِهِمْ خاشِعُونَ»[3]
مومنان رستگار شدند آنان که در نمازشان خشوع دارند.
3-طمانینه : شایسته است که آدمی در حال نماز از آرامش روانی برخوردار بوده و قلبش آنچه به زبان می گوید باور داشته باشد.
امام خمینی قدس سره در توضیح معنای طمانینه می فرماید:
و آن عبارت است از این که نماز گزار عبادت را از روی سکونت قلب و اطمینان خاطر به جا آورد ، زیرا اگر عبادت را با حال اضطراب قلب و تزلزل به جا آورد قلب از آن عبادت منفعل نشود.[4]
4- محافظت: امر دیگری که در کمال بخشیدن به نماز و تاثیر گذاری آن بر انسان نقش مهمی دارد، محافظت نماز از تصرفات شیطانی است. قرآن کریم دو بار مومنان را به این امر مهم تذکر داده می فرماید:
«وَالَّذینَ هُمْ عَلی صَلَوتِهِمْ یُحافِظُونَ»[5]
و آنها که بر نمازهایشان مواظبت می کنند.
شاید منظور از حفظ نماز، حفظ آن از همه آفات باشد که در این صورت نیز حفظ از تصرفات شیطانی از بارزترین مصادیق آن خواهد بود.
5- نشاط و بهجت: نماز گزار باید بک.وشد که نماز خود را با نشاط قلب و انبساط خاطر انجام دهد و از به جا اوردن آن در زمان کسالت و ناخشنودی خاطر – بجز در موارد ضروری [6] – احتراز کند. زیرا چه بسا خواندن نمازهای طولانی با اذکار و اوارد بسیار در حال خستگی و کسالت ، موجب انزجار نفس از عبادت الهی گردد. امام صادق (ع) در این باره فرمود:
«لاتُکْرِهْوا اِلی اَنْفُسِکُمُ الْعِبدَةَ»[7]
خود را به اکراه به عبادت وادار مسازید!
6- حضور قلب: یکی از مهمترین آداب نماز که شاید دیگر آداب مقدمه تحصیل آن باشد حضور قلب است . نماز بدون حضور قلب مثل جسم بی روح است. چنان که خود نیز کلید رسیدن به کمالات روحی بوده و در روایات اسلامی به هیچ یک از آداب نماز به اندازه حضور قلب پرداخته نشده است.[8]
معنای حضور قلب آن است در هنگام نماز، جان و دل خود را از اشتغال به غیر حق فارغ و خالی سازد و قلب را به سوی معبود متوجه کند. پیامبر بزرگوار اسلام در این باره می فرماید:
«اَُعْبُدِ اللهَ کَاَنَّکَ تَزاهُ فَاِنْ کُنْتَ لاتَزاهُ فَأَنَّهُ یَزاکَ »[9]
خدا را چنان عبادت کن که گویا او را می بینی و اگر تو او را نبینی ، او تو را می بیند.
از ابی حمزه ثمالی نقل شده که روزی حضرت زین العابدین (ع) را در حال نماز دیدم، یک سوی عبای آن حضرت از شانه اش افتاد؛ حضرت به آن توجهی نکردتا از نماز فارغ شد. علت را جویا شدم. فرمود:
«وَیْحَکَ اَتَدْری بَیْنَ یَدَیْ مَنْ کُنْتُ؟ اِنَّ الْعَبْدَ لاتْقْبَلُ مِنْهُ صَلاةٌ اِلاّ ما اَقْبَلَ مِنْها» [10]
وای بر تو! آیا می دانی در حضور چه کسی بودم؟ به درستی که از نماز بنده پذیرفته نمی شود . مگر آن مقدار که در آن توجه و اقبال قلبی داشته باشد.
ب – مقدمات نماز
مقدمات نماز اموری هستند که نماز گزار باید قبل از شروع به نماز آنها را تحصیل کند، فقهای بزرگوار در رساله های عملیه ، اموری را به عنوان مقدمه نماز بیان کرده اند که بیشتر ناظر به بعد ظاهری نماز است. نظیر این آداب بلکه عمیق تر و گسترده تر از آن برای بعد باطنی و ملکوتی آن نیز مطرح است که به اختصار به اهم آنها اشاره می کنیم.
1-طهارت: همانگونه که زدودن آلودگی های ظاهری از بدن لازم است ، پاکسازی از گناه، رذایل اخلاقی و دیگر پلیدی هانیز برای کمال بخشیدن به نماز ضرورت دارد، زیرا آلودگی جان به مراتب شدیدتر از آلودگی ظاهری است و به قول مولوی :
|
این نجاست ظاهر از آبی رود
|
|
و آن نجاست باطن افزون می شود
|
|
این نجاست بویش آید بیست گام
|
|
و آن نجاست بویش از ری تا به شام
|
|
بلکه بویش آسمان ها بر رود |
|
بر دماغ حور و رضوان بر شود[11]
|
البته طهارت روح خود انواع و مراتبی دارد که بسط و بیان آنها در این مختصر نمی گنجد.[12]
2- لباس: پس از زدودن آلودگی ها از بدن، لباسی لازم است که آن را بپوشاند و ستر عورت کند. هر لباسی با هر کیفیتی شایستگی حضور در پیشگاه ربوبی را ندارد . برای صحت نماز دو شرط پاک و مباح بودن لباس کافی است . ولی برای اکمال نماز باید سایر آداب مربوط به لباس نیز رعایت شود.
مهمتر از لباسی که انسان تن خود را با آن می پوشاند، لباسی است که روح و جانش را با آن بیاراید. چه که وقتی روح از آلودگی به معاصی و اخلاق رذیله و تعلق به غیر خدا منزه و پیراسته شد، لازم است در پوشش ایمان و تقوا قرار گیرد تا از خطر انحراف و دستبرد شیطان محفوظ بماند . قرآن کریم لباس تقوا را برای انسان بهترین لباس دانسته می فرماید:
«وَ لِباسُ التَّقْوی ذلِکَ خَیْرْ»[13]
و پوشش تقوا نیکوتر است.
3- مکان: گرچه تمام زمین از دیدگاه عارفان عبادتگاه خداست، چنانکه رسول خدا (ص) فرمود:
«جُعِلَتْ لِیَ الْاَرْضْ مَسْجِداً وَ طَهْوراً»[14]
زمین برایم عبادتگاه و پاک کننده قرار داده شده .
لیکن چون همه جای زمین از حیث شرافت و فضیلت یکسان نیست شایسته است انسان بهترین مکان را برای ادای نماز و راز و نیاز با خداوند برگزیند و مسجد مناسب ترین مکان برای نماز است. چرا که خداوند آن را خانه خود نامیده به این معنا که انجا محل دیدار و مجلس انس با اوست. از رسول خدا (ص) نقل شده که خداوند می فرماید:
آگاه باشید که مساجد، خانه های من در زمین هستند و برای اهل آسمان می درخشند همان گونه که ستارگان برای اهل زمین می درخشند . خوشا به حال کسی که مساجد را خانه های خود بداند. خوشا به حال بنده ای که در خانه اش وضو بگیرد آنگاه مرا در مسجد زیارت کند! آگاه باشید که تکریم و احترام زیارت کننده بر عهده زیارت شونده است . بشارت باد کسانی را که در تاریکی شب به سوی مساجد می روند، به نوری فروزان و روشنی بخش در قیامت.[15]
4- زمان: توجه به اوقات فضیلت نماز نیز از دیگر عواملی است که در کیفیت بخشی و تاثیر گذاری نماز نقش موثری دارد. شایسته است مومن همواره با اشتیاق در انتظار فرا رسیدن وقت نماز باشد و با رسیدن آن بی درنگ دست و دل از هر چه جز معبود است بر دارد و مهیای سخن گفته و مناجات با حضرت دوست گردد.
5- قبله: همان گونه که نماز گزار در حالا نماز رو به قبله می ایستد و از گرداندن چهره به چپ و راست اجتناب می ورزد ، شایسته است روح و قلب او نیز متوجه خداوند باشند و از اندیشیدن درباره هر آنچه غیر اوست خودداری کند.