روزه
روزه آن است که انسان برای انجام فرمان خداوند عالم از اذان صبح تا مغرب از چیزهایی که روزه را باطل می کند… خود داری نماید.[1]
«روزه» در فرهنگ اسلام از جایگاه والایی برخوردار است و آثار و برکات فراوانی با خود به ارمغان می آورد و از معدود عباداتی است که منحصر به امت اسلامی نبوده و سایر امت های پیش از اسلام نیز موظف به انجام آن بوده اند.
میهمانی خدا
پیامبر اکرم (ص) از روزه به عنوان «ضیافه الله»یعنی مهمانی الهی یاد می کند و درباره ماه رمضان می فرماید:
«هُوَ شَهْرٌ دُعیتُمْ فیهِ اِلی ضِیافَةِ اللهِ»[2]
رمضان، ماهی است که در آن، به میهمانی خدا خوانده شده اید.
حضرت امام خمینی درباره «ضیافه الله» می فرماید:
شماها در ماه مبارک رمضان ، مهمان خدا هستید ، مهماندار خداست، و مخلوق ، مهمان اوست… ما باید حساب کنیم ببینیم که این ضیافت چی بوده است و ما چقدر راه یافتیم به این ضیافت…. این ضیافت، همه اش ترک است، ترک شهوات از قبیل خوردنی ها و نوشیدنی ها و جهات دیگری که شهوات انسان اقتضا می کند. خداوند دعوت کرده ما را به اینکه شما باید وارد بشوید در این مهمانخانه و این ضیافت هم جز ترک، چیزی نیست. ترک هواها، ترک خوردنی ها، ترک منی ها، منیت ها…. من به شما آقایان و به هر کس که این کلمات می رسد و خصوصا طبقه جوان عرض می کنم که آیا در مهمانخانه رفتید؟ استفاده کردید؟ از شهوات، خضصوصا شهوات معنوی، چشم پوشیدید؟…[3]
خداوند با فراخوانی مومنان به مهمانسرای خویش ، در واقع آنان را از زندگی مادی که سفره مشترک انسان و حیوان ، مومن و کافر، و نیکو کار و بدکار است جدا کرده و در جوار خویش جای داده است . در این جشن پرشکوه:
میزبان: خداوند بزرگ.
قاصد: رسول بزرگوار اسلام.
نامه دعوت: قرآن مجید.
میهمان:بندگان مومن.
پذیرایی کننده: فرشتگان الهی.
و موعد: ماه مبارک رمضان است.
خداوند برای هر چه باشکوه برگزار کردن این جشن بزرگ، تحفه های زیرا رابه میهمانان خویش تقدیم می کند:
نفس کشیدن آنها را «تسبیح» محسوب می کند؛
خواب آنها را عبادت می داند ؛
اعمالشان را می پذیرد؛
دعایشان را مستجاب می کند؛
درهای بهشت را به رویشان باز می کند؛
درهای دوزخ را به کلی می بندد؛
شیاطین را به زنجیر می کشد؛
به هر آیه ای که تلاوت کنند، ثواب یک ختم قرآن می دهد.[4]
حکمت روزه
روزه هم مانند سایر احکام متین اسلام ، از حکمت و مصلحت خاصی سر چشمه می گیرد. روایات متعددی با تعبیرهای گوناگون، گوشه ای از حکمت نهفته آن را بیان می کند. در زیر به چهار مورد آن اشاره می کنیم.
الف – اخلاص و خود سازی
حضرت زهرا (ع) فرموده است:
«فَرَضَ اللهُ الصَّیامَ تَثْبیتاً لِلإِخْلاصِ»[5]
خداوند، روزه را برای تثبیت اخلاص (در دل مردم) واجب کرده است.
«صائم» با خودداری از خواسته های نفسانی، فرمان خدا را به اجرا می گذاردو با عالم ملکوت پیوند معنوی برقرار می کند و چون کارهای حیوانی را رها کرده است درونش صفا و جلا می یابد . همین طور همگام با امساک از لذات جسمانی، از لذتهای حرام روحانی نیز پرهیز می کند.
ب – تعدیل قوای جسمانی
دومین حکمتی که در روزه نهفته است، تعدیل و تنظیم بدن صائم است؛ به این بیان که دستگاه های مختلف بدن در طول یک سال فعالیت شبانه روزی ، ممکن است دچار عارضه و فرسودگی یا خستگی مفرط گردند که اگر به آنها رسیدگی نشود آسیب کلی ببینند، از این رو خداوند حکیم برای حفظ سلامتی و ترمیم و تعدیل قوای جسمانی مومن، روزه را واجب کرده است. شاهد این گفتار، سخن حکیمانه رسول خدا (ص) است که فرمود:
«صُومُوا تّصِحُّوا»[6]
روزه بگیرید تا سالم بمانید.
ج – تمرین تقوا و تقویت اراده
سومین حکمت مهم روزه داری ، ممارست و تمرین «پرهیزکاری »است. مسلمان با تمرین یک ماهه خود در ماه مبارک رمضان ، از ارضای تمایلات نفسانی خودداری می کند تا به نفس خویش بقبولاند که توانایی ایستادگی در برابر کارهای ناروا را دارد.
به عنوان نمونه روزه دار :
با نخوردن غذای حلال خود، تمرین می کند که به اموال دیگران دست درازی نکند ، با نرفتن نزد همسر خویش می آموزد که می توان به ناموس دیگران چشم طمع نینداخت و با نکشیدن سیگار در یک روز و یک ماه می آموزد که می توان آن را بکلی ترک کرد و با بستن زبان از دروغ بر خدا و پیامبر (ص) یاد می گیرد که هر کلامی را بر زبانش جاری نکند . مساله تمرین تقوا و افزایش درجه آن را قرآن در آیه «روزه» بصراحت بیان کرده و پس از بیان وجوب روزه فرموده است:
«لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ»[7]
شاید شما تقوا پیشه کنید.
د- کم شدن فاصله فقیر و غنی
احساس نیاز و نداری و چشیدن طعم گرسنگی و تشنگی و محرومیت، حکمت دیگر روزه است. بدین معنا ثروتمندان مسلمان در طول سال از نعمت و رفاه برخوردارند و هر زمان هر چه اراده کنند در اختیارشان قرار می گیرد، دیگر چگونه به یاد محرومان باشند؟ و از کجا دریابند که «گرسنگی» چه دردی است؟ آنان باید یک ماه گرسنگی و تشنگی دمساز شوند تا طعم تلخ آن را بچشند و دل رفاه زده آنان قدری به حال محرومان بسوزد.
از امام حسین (ع) پرسیدند: چرا خدا روزه را واجب کرده است؟ فرمود:
«لِیَجِدَ الْغَنِیُّ الْجُوعِ فَیَعُودُ بِالفْفَضْلِ عَلَی الْمِسْکِینِ»
تا درد گرسنگی را لمس کند و مازاد بر نیاز را بر مستمند باز گرداند.
ه- یادآوری آخرت
آخرین حکمتی که در اینجا به آن می پردازیم به خاطر آوردن آخرت است.
حضرت رضا (ع) طی گفتار متینی این پرسش را طرح می کند که: چرا فرمان روزه داری بر بندگان صادر شده است آن گاه در پاسخ می فرماید:
«لِکَیْ یَعْرِفُوا أَلَمَ الْجُوعِ وَ‌الْعَطَشِ فَیَسْتَدِلُّوا عَلی فَقُرِ الْاخِرَةِ»[8]
تا درد گرسنگی و تشنگی را بفهمند و بر بیچارگی سرای دیگر رهنمون گردند.
از این رو پیامبر خدا (ص) در یکی از خطبه هایی که در آستانه ماه مبارک رمضان ایراد کرد فرمود:
«… وَاذُکُرُوا بِجُوعِکُمْ وَ عَطَشِکُمْ فیهِ جُوعَ یَوُمِ الْقِیمَةِ وَ عَطَشَهُ…. »[9]
با گرسنگی و تشنگی تان در این ماه گرسنگی و تشنگی روز قیامت را به یاد آورید.
مراتب روزه داری
امیر مومنان (ع) روزه را دارای سه مرتبه دانسته می فرماید:
«صَوْمُ الْقَلْبِ خَیْرٌ مِنْ صِیامِ اللَّسانِ وَ صِیامُ اللّسانِ خَیيرُ مِنْ صِیامِ الْبَطْنِ»
روزة دل بهتر از روزة زبان برتر از روزة شکم است.
ملا مهدی نراقی این مراتب را نام گذاری کرده و در توضیح هر یک می نویسد:
1-روزه عام نگه داشتن شکم و شهوات است و فایده آن، رفع تکلیف و آزادی از دوزخ است.
2- روزه خاص که بایستی علاوه بر مرتبه اول، چشم، گوش، زبان، دست، پا و دیگر جوارح را نیز از آلوده شدن به گناه حفظ کرد و ثوابهای وعده داده شده از سوی خدا (بیشتر) به چنین روزه ای تعلق میگیرد.
3- روزه خاص الخاص که در این مرحله ، علاوه بر رعایت دو مرحله پیش ، دل نیز از افکار دنیوی، اخلاق زشت و همت پست ، روزه می گیرد و از غیر خدا بکلی گسسته می گردد.[10]
آداب روزه داری
آیا تاکنون دیده اید کسی در مجلس عزا و سوگواری ، اشعاری شاد و فرحزا بخواند و خوشحال و خندان باشد؟ یا دیده اید شخصی با شال عزا در مجلس جشن و سرور شرکت نماید و گریه کند؟
اگر پاسختان مننفی است دلیلتان چیست؟ شاید شما هم به این مطلب ادغان داشته باشید که شرکت در هر مجلسی تشریفات خاص خود را می طلبد.
حال، با توجه به اینکه «صائم» در مدت روزه داری، در حریم قدس الهی و ضیافه الله داخل می شود و از سوی پروردگار پذیرایی می گردد شایسته است آداب ویژه چنین محفلی را مراعات کند تا بیشتر مورد لطف «صاحب خانه» قرار گیرد. اینک برخی از آن آداب :
الف – پرهیز از گناهان
هر گناهی، خشم و غضب الهی را بر می انگیزد، اما در ماه مبارک رمضان، آلوده شدن به گناه، زشتی بیشتری دارد، بدین خاطر میهمان خدا نباید گرد آن بگردد.
روزی پیامبر (ص) درباره ماه مبارک رمضان سخن می گفت، امیر مومنان (ع) پرسید:
ای رسول خدا! برترین عمل در این ماه چیست؟
پیامبر (ص) پاسخ داد:
پرهیز از هز چیز خدا حرام کرده است.[11]
با این وصف، بسیاری از روزه داران اگر دست از گناه نشویند جز تشنگی و گرسنگی طرفی نمی بندند.حضرت زهرا (ع) می فرماید:
«ما یَصُنعُ الصائِمُ بِصِیامِهِ إِذا لَمْ یَصُنْ لِسانَهُ وَ‌بَصَرَهُ وَ جَوارِحَهُ»[12]
روزه داری که زبان، گوش، چشم و اعضا و جوارحش را (از گناه) حفظ نکند، با روزه خود چه می کند؟ (یعنی این روزه چه سودی برای او دارد؟)
ب – انجام واجبات
دومین وظیفه مهمان خدا این است که بقیه دستورات الهی را نادیده نگیرد که این خود، بزرگترین بی ادبی در محضر ربوبی است و چنین میهمانی نزد ملکوتیان انگشت نما می شود. به نظر شما آیا روزه داشتن و نماز نخواندن ، روزه گرفتن و خمس ندادن ، روزه داری و مردم آزاری و… با هم سازگاری دارد؟
ج – پرستش و نیایش
از دیگر آداب ماه خدا، نیایش و پرستش داوطلبانه است. فراوانی نمازها و دعاهای ماه رمضان، گویای اهمیت آن است. روزه دار با تشریفات ویژه ای به «ضیافه الله» دعوت شده و چه نیکوست که با هدیه گرانبهایی به محضر خدای سبحان شرفیاب گردد و زیباترین هدیه به پیشگاه الهی، ساییدن به خاک و بالا بردن دست نیاز است.
د- تلاوت قرآن
ماه رمضان بهار قرآن است. قران و رمضان پیوندی دیرینه دارند، زیرا یکی از شب های میارک رمضان ، یعنی شب قدر، ظرفیت نزول قرآن را دارا بودهو سزاوار است که روزه دار، این پیوند را نگسلد و با قرائت آیه های روح بخش قرآن، فضای ملکوتی ماه خدا را عطر آگین سازد که به گفته آورنده قرآن:
مَنْ تَلافیهِ آیَةً مِنَ الْقُرآنِ کانَ لَهْ مِثْلُ أَجْرِ مَنْ خَتَمَ الْقُرآنَ فی غَیْرِهِ مِنَ الشُّهُورِ»
کسی که یک آیه از قرآن را در ماه رمضان تلاوت کند به اندازة اجرا یک ختم قرآن در دیگر ماهها نصیبش می‌شود.
ه – آداب دیگر
آنچه گفته شد، مهمترین آداب میهمانی خدا بود، به برخی دیگر فقط اشاره می کنیم. صدقه به فقرا و مستمندان، احترام به بزرگترها، مهربانی با کوچکترها، صله رحم، ترحم به یتیمان، توبه و استغفار، افطاری دادن، خوش خلقی، مدارا با زیر دستان، صلوات بر محمد و آل محمد و….[13]
آثار ارزشمند روزه داری داری
ارزنده ترین اثر هر عبادتی، همان اطاعت از دستور خداوند بزرگ است و آثار دیگر به دنبال شخص عابد می گردد، اما انسان روزه دار علاوه بر تمام آثار گرانبهایی که از این رهگذر به دست می آورد، مشمول لطف ویژه الهی می گردد. خداوند درباره آن چنین فرموده است:
«اَلصَّوُمُ لی وَ‌أَنَا أَجْزی بِهِ»[14]
روزه برای من است و من به آن پاداش می دهم (یا من خود پاداش آن هستم).