ویژگیهای انسان شایسته (2)

 

ویژگیهای انسان شایسته (2)

2. عبودیت و عمل صالح

تبیین

منظور از عبودیت،‌ اظهار خضوع[1] در برابر کسی است که نهایت انعام و اکرام را در حق مخلوقاتش روا داشته و او کسی جز خدای سبحان نیست.

مستندات

الف – آیات

1. وَاعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّى يَأْتِيَكَ الْيَقِينُ (حجر:‌99)

و پروردگار را عبادت کن تا تو را یقین حاصل آید.

2. وَقَضَى رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِيَّاهُ ….. (اسراء : 23)

پروردگار تو فرمان داده است که تنها او را بپرستید.

3. وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ إِنِّي لَكُمْ نَذِيرٌ مُّبِينٌ™ أَن لاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ اللّهَ إِنِّيَ أَخَافُ عَلَيْكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ أَلِيمٍ (هود: 25-26)

 

ما نوح را به سوی قومش فرستادیم، (او به آنها اعلام کرد که) من برای شما بیم‌دهندة آشکار هستم، و این که جز خدا را نپرستید،‌ من برای شما از عذاب روز دردناک بیمناکم.

 

 

ب- روایات

1. امام باقر (علیه‌السلام) به معنای واقعی عبودیت و بندگی اشاره کرده،‌ می‌فرماید:‌

لایَکونُ الْعَبْدُ عابِداً‌اللهِ حقَّ یَنْقْطِعَ عَنِ الْخَلْقِ کُلَّهِم إِلَیْهِ … .[2]

بنده، حق عبادت و بندگی خود را به جا نخواهد ‌آورد، مگر آنکه از همه خلق گسسته و به او بپیوندد.

2. امام صادق‌ (علیه‌السلام) نیز حقیقت عبودیت الهی را چنین بیان می‌فرماید:‌

ثَلاثَهُ أشْیَاءَ أَنْ‌ لَایَرَی الْعَبْدُ لِنَفْسِِهِ فِیمَا خَوَّلَهُ اللهُ مِلْکاَ لِأَنَّ الْعَبِیدَ لَا یَکُونُ لَهُمْ مِلْکٌ، یَرَوْنَ الْمَالَ مَالَ اللهِ یَضَعُونَهُ حَیْثُ أمَرَهُمُ اللَّهُ بِهِ وَ‌ لَا یُدَبَّرُ الْعَبْدُ لِنَفْسِهِ تَدْبِیراً وَ جُمْلَةُ اشْتِغَالِهِ فِیمَا أمَرَهُ تَعَالَی بِهِ وَ نَهَاهُ عَنْه.[3]

(حقیقت عبودیت) در سه چیز است: 1. بنده خود را مالک‌ داده‌های الهی نداند؛ ‌زیرا بندگان مالک چیزی نمی‌شوند، بلکه مال را مال خدا می‌دانند و در همان راهی که فرموده به مصرف می‌رسانند. 2. خود را در تدبیر امور ناتوان بداند. 3. به انجام اوامر و نواهی الهی اشتغال ورزد.

ج- رهنمودها

مقام معظم رهبری:

1. این رابطه با خدا را همه باید داشته باشند… نماز با توجه و با حضور بخوانید؛ به نوافل اهمیت دهید و سعی کنید که در روز مقداری قرآن تلاوت کنید. هیچ روزی بر شما نگذرد که مقداری قرآن – ولو ده آیه، ‌پنج ‌آیه- با تدبیر تلاوت نکنید. این، به شما نورانیت می‌بخشد… در دعاهای ما، نفس رابطة با خدا،‌ بدیهیات و محکمات ادعیة‌ ماست و خدای متعال، متضرعین الیه را مورد توجه و عنایت خاص قرار می‌دهد. [4]

2. غرض، این که روح عبادت، بندگی خداست. برادران و خواهران‍! ما باید سعی کنیم که روح بندگی را در خودمان زنده نماییم. بندگی، یعنی تسلیم در مقابل خدا، یعنی شکستن آن بتی که در درون ماست. … روزه، نماز با توجه، انفاقات، حتّی جهاد فی‌سبیل‌الله، برای رسیدن به چنین دنیایی است که مردم بندة خدا باشند.

پروردگارا! به محمّد و آل محمّد، ما را بندة خودت قرار بده.[5]

š4. انجام واجبات

تبیین

منظور از واجبات، اعمالی است که به صورت أمر الزامی از انسان خواسته شده و مایه سعادتمندی انسان است.

مستندات

الف – آیات

1. وَأَقِيمُواْ الصَّلاَةَ وَآتُواْ الزَّكَاةَ وَارْكَعُواْ مَعَ الرَّاكِعِينَ. (بقره: 43)

نماز را به پا دارید و زکات را بپردازید و با رکوع‌کنندگان به رکوع روید.

2. وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاء بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللّهَ وَرَسُولَهُ أُوْلَئِكَ سَيَرْحَمُهُمُ اللّهُ إِنَّ اللّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ.

مردان و زنان با ایمان، برخی سرپرست و ولی برخی دیگرند؛ امر به معروف و نهی‌ از منکر می‌کنند و نماز را بر پای می‌دارند و زکات می‌پردازند و از خدا و پیامبرش، فرمان می‌برند.

3. الَّذِينَ إِن مَّكَّنَّاهُمْ فِي الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاةَ وَآتَوُا الزَّكَاةَ وَأَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَنَهَوْا عَنِ الْمُنكَرِ وَلِلَّهِ عَاقِبَةُ الْأُمُورِ… (حج:‌41).

همان کسانی که هر گاه در زمین به آنها قدرت بخشیدیم، نماز را پر می‌دارند،‌ زکات می‌پردازند، و امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند.

ب- روایات

1. امام علی (علیه‌السلام):‌

لا عِبادَةَ کَاَداءِ الْفَرائِضِ.[6]

عبادتی همچون ادای واجبات نیست.

2. از رسول خدا (ص) نقل شده که خدای تبارک و تعالی فرمود:‌

ما یَتَقَرَّبُ إِلَیَّ عَبْدی بِمِثْلِ أداءِ ما افْتَرَضَتُ عَلَیْهِ.[7]

چیزی مانند انجام واجبات بنده‌ام را به من نزدیک نمی‌کند.

3. امام علی (علیه‌السلام):‌

الْفَرَائِضَ الْفَرَائِضَ أدُّوهَا إِلَی اللهِ تُؤَدَّکُمْ إِلَی الْجَنَّة.[8]

بر شما باد به واجبات. آنها را برای خدا انجام دهید تا شما را به بهشت برسانند.

ج- رهنمودها

مقام معظم رهبری:‌

1. همة واجبات شرعی، اجتناب از همة محرمات، تشکیل دهندة مجموعه‌ای است از داوری تجویز شدة از سوی پروردگار برای تقویت بنیة روحی و اصلاح امور دنیا و آخرت انسان- اصلاح جامعه، اصلاح فرد- منتها در این مجموعه بعضی از عناصر کلیدی هستند.[9]

2. اصل قضیه، ترک گناهان است. انجام مستحبات و نوافل و توسلات و دعا و بقیة امور، فرع است.[10]

*9. آشنایی با احکام مبتلا به

تبیین

فراگیری پاره‌ای از علوم، واجب است که در مرحله نخست، همان واجبات دینی، اعم از اعتقادات (اصول دین) و احکام لازم وسنت نبوی است و بر هر مرد و زن تکلیف شرعی است که احکام و مسائل مورد نیاز خود را فرا گیرد.[11]

مستندات

الف- آ‌یات

لَوْلاَ نَفَرَ مِن كُلِّ فِرْقَةٍ مِّنْهُمْ طَآئِفَةٌ لِّيَتَفَقَّهُواْ فِي الدِّينِ وَلِيُنذِرُواْ قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُواْ إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ. (توبه: 122)

چرا از هر گروهی از آنان، طایفه‌ای کوچ نمی‌کنند تا در دین (و معارف و احکام اسلام) آگاهی یابند و هنگام بازگشت به سوی قوم خود، آنها را بیم‌دهند؟ شاید (از مخالفت فرمان پروردگار) بترسند و خودداری کنند.

ب- روایات

1. رسول خدا (ص):‌

أفِّ لِکُلَّ مُسْلِمٍ لَایَجْعَلُ فِی کُلِّ جُمْعَةَ یَوْماً یَتَفَقَّهُ فِیهِ أمْرَ دِیِنِهِ وَ یَسْأَلُ عَنْ دِینِهِ.[12]

اف بر هر مسلمانی که در هر هفته، یک روز را برای شناخت امر دین خود و پرسش از آن قرار ندهد!

2. حضرت علی (علیه‌السلام) در وصیت خود به فرزندشان (محمد حنیفه):‌

یا بُنَی… تَفَقَّهْ فِی الدینِ فَانَّ الْفُقَهاءَ وِرَثَهُ الْانِبیاءِ.[13]

فرزندم، … در دین بصیر و فقیه باش که فقها وارثان پیامبرانند.

3. امام باقر (علیه‌السلام):

لَوْ ایتُ بِشابَّ مِنْ شَبابِ الشّیَعة لایَتَفَقَّهُ فِی الدّینِ لَاوَجَعْتُهُ.[14]

اگر جوانی از جوانان شیعه را نزد من آورند که درصدد درک و فراگرفتن احکام دین نباشد او را تنبیه می‌کنم.

4. امام محمد باقر (علیه‌السلام):‌

اَلْکمالُ کُلَّ الْکَمالِ التَّفَقُّه فِی الدّینِ.[15]

منتهی درجه کمال تفقه در دین است.

ج- رهنمودها

امام خمینی (قدس سره) :

مسائلی را که انسان غالباً به آنها احتیاج دارد واجب است یاد بگیرید.[16]

*10. به جا آوردن نمازهای یومیه

مستندات

الف – آیات

1. حَافِظُواْ عَلَى الصَّلَوَاتِ والصَّلاَةِ الْوُسْطَى وَقُومُواْ لِلّهِ قَانِتِينَ. ( بقره: 238)

بر همه نمازها و نماز میانه مواظبت کنید و فرمانبرانه برای خدا به پا خیزید.

2. قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ™ …وَالَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلَوَاتِهِمْ يُحَافِظُونَ. (مومنون: 1 و9)

همانا مومنان رستگار شدند؛ … و ‌آنها که بر نمازهای خود مواظبت می‌کنند.

3. وَأْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلَاةِ وَاصْطَبِرْ عَلَيْهَا …. (طه: 132)

کسان خود را به نماز فرمان بده و بر نماز پایداری کن.

ب- روایات

1. امام صادق (علیه‌السلام):

اِنَّ شَفاعَتَنا لاتَنالُ مُسْتَحِفّاً بالصَّلاةِ.[17]

شفاعت ما به کسی که نماز را سبک بشمارد نخواهد رسید.

2. و نیز فرمود:

اِخْتَبِر شیعَتَنا فی خَصْلَتَیْنِ، فَاِنْ کانَتا فیهِمْ وَ‌الَّا فَاعْزُبْ ثُمَّ اعْزُبْ … الُمحافَظَةُ عَلَی الصَّلَواتِ فی مَواقیِتِهنَّ وَ الْمُواساةُ لِلْاخْوانِ وَ انْ کانَ الشَّیءُ قَلیلاً .[18]

شیعیان ما را با دو ویژگی آزمایش کن، اگر در آنها بود [شیعه واقعی است] وگرنه از آنها دوری گزین و دوری گزین… نماز به وقت گزاردن و مواسات با برادران اگر چه با چیز کمی باشد.

3. حضرت علی (علیه‌السلام):

اوصیکُمْ بِالصَّلاة وَ حِفْظِها، فَإِنَّها خَیْرُ الْعَمَلِ.[19]

شما را به نماز و حفظ آن سفارش می‌کنم که بهترین عمل است.

ج- رهنمودها

مقام معظم رهبری:‌

1. وقتی ما می‌بینیم در شرع مقدس اسلام این همه راجع به نماز- چه در قرآن، چه در کلمات نبی مکرم، چه در فرمایشات معصومین- ترغیب و تشویق و اهتمام نشان داده شده، کشف می‌کنیم که این نماز در بین مجموعة داروهای درمانگر بیماری‌های جسمی و روحی و فردی و اجتماعی انسان، آن عنصر اصلی یا یکی از اصلی‌ترین عناصر است.[20]

2. این رابطه با خدا را همه باید داشته باشند… نماز با توجه و با حضور بخوانید، به نوافل اهمیّت بدهید… این به شما نورانیت می‌دهد… .[21]

3. نمازهای خاشعانه و سرشار از حال و حضور، بهشتی واقعی نخست در دل و جان نمازگزار و به تدریج در محیط، زندگی می‌آفریند و صلاح و فلاح را به انسان هدیه می‌کند. از این رو، در همه ادیان الهی، نمازگزاردن، اصلی‌ترین ادب دین‌داری و ‌آشکارترین و عمومی‌ترین نشانة ایمان است و نماز اسلام،‌ کامل‌ترین و زیباترین نمازها است.[22]

*11. تقید به ادای روزه ماه رمضان

مستندات

الف- ‌آیات

يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ. (بقره: 183)

ای کسانی که ایمان آورده‌اید، روزه بر شما نوشته (واجب) شد، چنان که بر پیشینیان شما نوشته شد، شاید تقوا پیشه کنید.

شَهْرُ رَمَضانَ‌ الذّی اُنْزِلَ فیهِ الْقُرانُ … فَمَنْ شَهِدَ مِنْکُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ… .( بقره: 184)

ماه رمضان، ماهی که قرآن، در آن نازل شده است پس هر کس از شما که در ماه رمضان در حضر باشد باید روزه بدارد.

ب- روایات

1. پیامبر اکرم (ص):

هُوَ شَهْرٌ دُعیتُمْ فیهِ الی ضِیافَةِ اللهِ.[23]

رمضان،‌ ماهی است که در آن، به میهمانی خدا دعوت شده‌اید.

2. حضرت زهرا (علیهاالسلام):‌

فَرَضَ اللهُ الصَّیامَ تَثْبیتاً لِلْإِخْلاصِ.[24]

خداوند،‌ روزه را برای تثبیت اخلاص (در دل مردم) واجب کرده است.

3. از امام حسین (علیه‌السلام) پرسیدند: چرا خدا روزه را واجب کرده است؟‌ فرمود:

لِیَجِدَ الْغَنِیُّ مَسَّ الْجُوعِ فَیَعُودُ بِالْفَضْلِ عَلَی الْمِسْکینِ.[25]

تا توانمند گرسنگی را لمس کند و مازاد بر نیاز را به مستمند بدهد.

ج- رهنمودها

امام خمینی (قدس سره) :

1. امروز که ماه مبارک رمضان است همه اینها روزه‌دار باشند، آنهایی که واجب است برایشان روزه بگیرند، روزه‌دار باشند، نماز بخوانند در آنجا، و کارهای منکر در آنجا به هیچ وجه نباشد. ضوابط اسلام باید محفوظ باشد، جمهوری اسلامی معنایش این است.[26]

2. شماها در ماه مبارک رمضان، مهمان خدا هستید، مهماندار خداست، و مخلوق، مهمان اوست… ما باید حساب کنیم ببینیم که این ضیافت چی بوده است و ما چقدر راه یافتیم به این ضیافت… این ضیافت،‌ همه‌اش ترک است،‌ ترک شهوات از قبیل خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها وجهات دیگری که شهوات انسان اقتضا می‌کند.

خداوند دعوت کرده ما را به اینکه شما باید وارد بشوید در این مهمانخانه و این ضیافت هم جز ترک، چیزی نیست. ترک هواها، ترک خوردنی ها، ترک منی‌ها،‌ منیت‌ها .. من به شما آقایان و به هر کس که این کلمات می‌رسد و خصوصاً طبقه جوان عرض می‌کنم که آیا در این مهمانخانه رفتید؟‌ استفاده کردید؟ ‌از شهوات، خصوصاً شهوات معنوی، چشم پوشیدید؟… .[27]

*12. تقید به ادای وجوه شرعی

تبیین

شریعت مقدّس اسلام برای اداره جامعه، تعدیل ثروتها، رفع نیازهای عمومی، تقویت روحیه نوع دوستی و مانند اینها،‌ در اموال انسان حقوقی را قرار داده که بعضی از‌آنها مثل زکات و خمس،‌ واجب و بعضی دیگر مانند انفاق، صدقه و قرض‌الحسنه، مستحب است.

از تکالیف مسلمانان، ‌پرداختن «خمس» یعنی یک پنجم از درآمد و غنیمت است.[28] که از درآمد و مازاد بر مخارج خود با شرایط خاصی که در فقه بیان شده، پرداخت می‌گردد.[29]

مستندات

الف- آیات

1. وَفِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ لِّلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ. (ذاریات: 19)

و در اموالشان (متقیان) برای سائل و محروم حقّی است.[30]

2. وَالَّذِينَ فِي أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُومٌ™ لِّلسَّائِلِ وَالْمَحْرُومِ. (معارج: 24-25)

(نمازگزاران واقعی) آنان که در مال و دارایی خود، حقّی معیّن و معلوم کرده‌اند تا به فقیران سائل و فقیران آبرومند محروم رسانند.

3. وَآتِ ذَا الْقُرْبَى حَقَّهُ وَالْمِسْكِينَ… .(اسراء: 26)

حقوق خویشاوندان و مسکین را ادا کن.

4. وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا غَنِمْتُم مِّن شَيْءٍ فَأَنَّ لِلّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِن كُنتُمْ آمَنتُمْ بِاللّهِ وَمَا أَنزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ. (انفال: 41)

و بدانید هر چیزی را که به عنیمت گرفتید، یک پنجم آن برای خدا و پیامبر و از آنِ خویشاوندان [او] و یتیمان و بینوایان و در راه‌ ماندگان است، اگر به خدا و آنچه بر بنده خود در روز جدایی [حق از باطل]- روزی که آن دو گروه با هم روبه‌رو شدند- نازل کردیم، ایمان آورده‌اید و خدا بر هر چیزی تواناست.

ب- روایات

1. امام صادق (علیه‌السلام):

انَّ اللهَ لا الهَ الَّا هُوَ لَماَّ حَرَّمَ‌ عَلَیْنَا الصَّدَقَةَ، اَنْزَلَ لَنَا الْخُمْسَ فَالصَّدَقَةُ عَلَینْا حَرامٌ وَ الْخُمْسُ لَنا فَریضَةٌ وَالْکَرامَةٌ لَنا حَلالٌ.[31]

همانا خداوند – که خدایی جز او نیست- وقتی صدقه (واجب) را بر ما حرام کرد، خمس را برای ما فرو فرستاد. پس صدقه (واجب) بر ما حرام و خمس بر ما واجب و کرامت (هدیه) برای ما حلال است.

2. امام باقر (علیه‌السلام):‌

لایَحِلُّ لِاحَدٍ انْ یَشْتَرِی مِنَ الْخُمْسِ شَیْئاً حَتًَی یَصِلَ اَلْیْنا حَقَّنا.[32]

بر کس حلال نیست از مالی که خمس به آن تعلق گرفته چیزی بخرد، تا اینکه حق ما را به ما برساند.

3. امام صادق (علیه‌السلام) درباره علّت دریافت خمس از مردم می‌فرمود:

انّی لَآخُذُ مِنْ اَحَدِکُمُ الدَّرْهَمَ وَ انّی لَمِنْ اکْثَرِ اهْلِ الْمَدینَة مالاً، ما اُریدُ بِذلِکَ الًَا اَنْ تُطَهَّرُوا.[33]

من با این که از بیشتر اهل مدینه داراترم، یک درهم [خمس] را هم از شما می‌گیرم و از این کار قصدی جز پاک شدن شما ندارم.

*13. اقدام به امر به معروف و نهی از منکر

تبیین

آیین مقدّس اسلام، در کناردیگر برنامه‌های سازنده فردی و اجتماعی خود، از پیروانش می‌خواهد، که نسبت به آنچه از دیگران می‌بینند، بی‌تفاوت نباشند، بلکه آنان را به سوی خوبی‌ها فراخوانده، از بدی‌ها باز دارند. این دو وظیفه اساسی (دعوت مردم به خوبی‌ها و جلوگیری از بدی‌ها)، «امر به معروف و نهی از منکر» نام دارد.

«معروف» در لغت به معنای شناخته شده و «منکر» به معنای ناشناخته است و اسلام، کارهای خوب را از این جهت که با فطرت الهی انسان آشنا و سازگار است،‌ به رسمیت می‌شناسد و «معروف» معرفی می‌کند و کارهای بد را نیز از این جهت که با فطرت پاک وی بیگانه بوده و موجب سقوط و انحطاط اوست، ‌به رسمیت نمی‌شناسد و «منکر» معرفی می‌کند. بنابراین، هر عملی که موجب رشد و کمال انسان شود و عقل و شرع، آن را ارزش بداند، معروف و هر کاری که باعث انحراف فرد و جامعه از مسیر کمال گردد، و ضدّ ارزش تلقّی شود، منکر خواهد بود.[34]

مستندات

الف- آیات

1. وَلْتَكُن مِّنكُمْ أُمَّةٌ يَدْعُونَ إِلَى الْخَيْرِ وَيَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَأُوْلَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ. (آل عمران: 104)

باید از شما گروهی باشند که دعوت به نیکی و امر به خوبی و نهی از بدی کنند و آنان همان رستگارانند.

2. كُنتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللّهِ… (آل عمران، 110)

شما بهترین امتی بودید که برای مردم ظاهر شده است؛ (زیرا) امر به معروف و نهی از منکر می‌کنید و به خدا ایمان دارید.

3. يَا بُنَيَّ أَقِمِ الصَّلَاةَ وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنكَرِ وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَكَ إِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ. (لقمان: 17)

ای پسر من! نماز بگزار و امر به معروف و نهی از منکر کن وبر هر چه بر تو رسد صبر کن، که این از کارهای مهم و اساسی است.

4. وَكَانَ يَأْمُرُ أَهْلَهُ بِالصَّلَاةِ وَالزَّكَاةِ وَكَانَ عِندَ رَبِّهِ مَرْضِيًّا. (مریم:‌55)

او (حضرت اسماعیل) همواره خانوده‌‌اش را به نماز خواندن و زکات‌دادن امر می‌کرد و همواره مورد رضایت پروردگارش بود.

ب- روایات

1. پیامبر اکرم (ص):‌

اِنَّ اللهَ لَیُبْعِضُ الْمُومِنَ الضَّعیفَ الّذی لا دینَ لَهُ، فَقیلَ: وَ مَا الْمُؤْمِنُ الضَّعیفُ الَّذی لا دینَ‌لهُ؟ قالَ‌ الذّی لایَنْهی عَنِ الْمُنْکَر.[35]

خداوند مؤمن ناتوانی را که دین ندارد، دوست نمی‌دارد. سؤال شد: مؤمن ناتوان بی‌دین چه کسی است؟‌ فرمود آن که نهی از منکر نمی‌کند.

2. امیرمؤمنان (علیه‌السلام):‌

وَ ما اََعْمالُ الْبِرِّ کُلُّها وَ الْجَهادُ فی سَبیلِ اللهِ عِنْدَ اْلَامْرِ بِالْمَعْروفِ وَ‌النَّهْی عَنِ الْمُنْکَرِ الَّا کَنَفْثَةٍ فی بَحْرٍ لُجِی.[36]

و همه اعمال نیک و (حتی) جهاد در راه خدا در مقایسه با امر به معروف و نهی از منکر همچون رطوبت دهان در مقایسه با دریای پهناور است.

3. امام حسین (علیه‌السلام):

…. اِنَّها اِذا اُدَّیَتْ و اُقیمَتْ اسْتَقامَتِ الْفرائِضُ کُلُّها هَیَّنُها وَ صَعْبُها وَ‌ ذلِکَ أنَّ الْامْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ‌النَّهْی عَنِ الْمُنْکَرِ دُعاءٌ اِلیَ الْاِسْلامِ معَ رَدِّ الْمَظالِمِ وَ مُخالَفَة الْظالِمِ وَ‌ قِسْمَة الفََیءِ وَ الْغَنائِمِ وَ اخْذ الصَّدَقاتِ مِنْ مَواضِعِها وَ وَضْعُها فی حَقَّها.[37]

(خدا می‌داند) اگر امر به معروف و نهی از منکر انجام گیرد، تمام واجبات الهی، چه تکلیف‌های آسان و چه وظایف سخت به پا داشته می‌شود، چرا که با انجام این وظیفه، همه به اسلام فرا خوانده می‌شوند و از ظلم‌ها جلوگیری و با ستم‌پیشگان مبارزه می‌شوند و به وسیله آن غنیمت‌ها و درآمدهای دیگر بیت‌المال، عادلانه تقسیم و مالیات‌ها جمع‌آوری و به افراد مستحق پرداخت می‌شود.

4. امام باقر (علیه‌السلام):

اِنَّ الْامْرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ الْنَهْی عَنِ الْمُنْکَرِ فَریضَةٌ، عَظیمَةٌ بِها تُقامُ الْفَرائِضُ وَ تَأمَنُ الْمَذاهِبُ وَ تَحِلُّ الْمَکاسِبُ وَ تُرَدُّ الْمَظالِمُ وَ تُعْمَرُ الاْرْضُ وَ یُنْتَصَفُ منَ الْاعْداءِ وَ یَسْتَقیمُ الْامْرُ.[38]

امر به معروف و نهی از منکر فریضه بزرگی است که دیگر واجبات به وسیله آن تحقق پیدا می‌کند و در پرتو آن راه‌ها امن شده و کسب‌ها در مسیر حلال و مشروع قرار می‌گیرد، از ستم جلوگیری و زمین‌آباد می‌شود و حق از دشمنان باز پس گرفته شده، امر دین و دنیا قوام و پایداری می‌یابد.

ج- رهنمودها

امام خمینی (قدس سره) :

امر به معروف و نهی از منکر دو اصلی است در اسلام، که همه چیز را می‌خواهد اصلاح کند؛ یعنی با این دو اصل می‌خواهد تمام قشرهای مسلمین را اصلاح بکند. به همه مأموریت‌ داده، به همه،‌ به تمام افراد زیر پرچم مأموریت داده که باید وادار کنید همه را به کارهای صحیح.[39]

مقام معظم رهبری:‌

یکی از مواهب الهی و مفاخر اسلامی و مایة‌رشد و ارتقاء و پیشرفت امور و مصداق بارز فریضة امر به معروف است و باید در جامعه بماند و توسعه و کیفیت بیابد.[40]

š5. آشنایی و انس با قرآن

مستندات

الف- آیات

1. وَقَالَ الرَّسُولُ يَا رَبِّ إِنَّ قَوْمِي اتَّخَذُوا هَذَا الْقُرْآنَ مَهْجُورًا. (فرقان:30)

و پیامبر گفت: پروردگارا به ر استی پیروان من این قرآن را متروک گذاردند.

2. إِنَّ الَّذِينَ يَتْلُونَ كِتَابَ اللَّهِ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَنفَقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِيَةً يَرْجُونَ تِجَارَةً لَّن تَبُورَ. (فاطر : 29)

کسانی که کتاب خدا را می‌خوانند، و نماز را بر پا می‌دارند، و از آنچه به ایشان روزی داده‌‌ایم- پنهان و آشکار- انفاق می‌کنند، به تجارتی که هرگز، «سوخت و سوز» ندارد امید دارند.

3. یا أیُّهَا النَّاسُ قَدْ جاءَتْکُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبَّکُمْ وَ شِفاءٌ لِما فی الصُّدُورِ وَ هُدی وَ رَحْمَةٌ لِلْمُؤمِنین. (یونس: 57)

ای مردم!‌ از ناحیه پروردگارتان موعظه‌ای برای شما آمده که برای آنچه در سینه‌ها است، شفا و برای مؤمنان، هدایت و رحمت است.

ب- روایات

1. پیامبر اعظم (ص):

فاذا التَبَسَت عَلیکُمُ الاُمورَ کَقِطَعِ اللَّیلِ المُظلِمِ فعلَیکُم بالقرآنِ؛ فانَهُ شافعٌ مُشَفَّعٌ و ماحِلٌ مُصَدقٌ، مَن جَعَلَهُ أمامَهُ قادَهُ الَی الجَنَّهُ، و مَن جَعَلَهُ خَلفَهُ ساقَهُ الَی النارِ.[41]

هرگاه کارها همچون پاره‌های شب تار بر شما تاریک و شبهه­ناک شد، به قرآن روی آورید؛ زیرا قرآن شفیعی است که شفاعتش پذیرفته است و شاکی و خصمی است که شکایتش قبول می‌شود. هرکه قرآن را فراروری خود قرار دهد، او را به سوی بهشت کشاند و هرکه آن را پشت سر خویش نهد، به سوی دوزخش براند.

2. همان حضرت (ص) :

علَیکُم بَتَعَلُّمِ بتَعَلُّمِ القرآنِ و کَثرَة تِلاوَتِهِ.[42]

برشما باد به آموختن قرآن و بسیار خواندن آن.

3. و نیز:

انّ هذِه القُلوبَ تَصدَأُ کما یَصدَأُ الحَدیدُ. قیلَ: یا رسولَ اللَّهِ، فما جَلاؤها؟ قالَ: تِلاوَةُ القرآنِ.[43]

این دل‌ها نیز همانند آهن زنگار می‌بندد. عرض شد: ای رسول خدا، صیقل دهنده دل‌ها چیست؟ فرمود: تلاوت قرآن.

ج – رهنمودها

امام خمینی (قدس سره) :

از انس با قرآن کریم، این صحیفه الهی و کتاب هدایت، غفلت نورزند.[44]

مقام معظم رهبری :

1. انس با خود قرآن لازم است؛ یعنی پژوهندة قرآنی باید با مجموع قرآن مأنوس باشد؛ تلاوت قرآن، دوباره خواندن قرآن، سه باره خواندن قرآن، تدبرهای شخصی در قرآن، کمک می‌کند به اینکه ما وقتی در یک موضوع خاصی در قرآن دنبال حقائق می‌گردیم، دربارة آن موضوع بتوانیم راه به جائی ببریم؛ پس خود انس با قرآن لازم است.[45]

2. من بازهم به جوانان عزیزمان توصیه می‌کنم که با قرآن انس بگیرید، با قرآن مجالست کنید. «وَ ما جالَسَ هذَا الْقُرْآنَ اَحَدٌ اِلّا قامَ عَنْه بِزِیادَةٍ اَو نُقْصان؛ زیادةٍ فی هُدًی وَ نُقْصانٍ فی عَمًی». هرباری که شما با قرآن نشست و برخاست کنید، یک پرده از پرده‌های جهالت شما برداشته می‌شود، یک چشمه از چشمه‌های نورانیت در دل شما گشایش پیدا می‌کند و جاری می‌شود. انس با قرآن، مجالست با قرآن، تفهّم قرآن، تدبّر در قرآن، اینها لازم است.[46]

* 14. توانایی قرائت قرآن

تبیین

معیار در صحت قرائت این است که حروف از مخارج خودشان ادا شوند، به طوری که اهل این زبان (عربی) در وقت ادای آن حروف بگویند که او فلان حرف را ادا کرد نه حرف دیگر را.[47]

مستندات

الف – آیات

… وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا.(مُزَّمِّل: 4)

ای پیامبر (ص) قرآن را با ترتیل و شمرده بخوان.

ب- روایات

1. امام صادق (علیه‌السلام):

ینْبَغِی لِلْمُؤْمِنِ أَنْ لَا یَمُوتَ حَتَّی یَتَعَلَّمَ الْقُرْآنَ أَوْ یَکُونَ فِی تَعْلِیمِهِ.[48]

شایسته است مؤمن پیش از مرگ، قرآن را فراگیرد یا در حال فراگیری آن باشد.

2. رسول خدا (ص) با اشاره به برخی آثار فراگیری قرآن، مردم را این گونه تشویق نموده اند:

إِنْ أَرَدْتُمْ عَیْشَ السُّعَدَاءِ وَ مَوْتَ الشُّهَدَاءِ وَ النَّجَاة یَوْمَ الْحَشْرِ وَ الضِّلَّ یَوْمَ الْحَرُور وَ الْهُدَی یَوْمَ الضَّلَالَة فَادْرُسُوا الْقُرْآنَ فَإِنَّهُ کَلَامُ الرَّحْمَنِ وَ حِرْزٌ مِنَ الشَّیْطَانِ وَ رُجْحَانٌ فِی الْمِیزَانِ.[49]

اگر زندگی سعادتمندان، عروج شهدا، نجات در روز حسرت، سایه در روز گرما و هدایت در روز گمراهی را می‌خواهید، قرآن را بیاموزید؛ زیرا آن کلام رحمان و نگهدارنده از شیطان و سبب رجحان و برتری در میزان اعمال است.

3. و نیز می‌فرماید:

خَیْرُکُمْ مَنْ تَعَلَّمَ الْقُرْآنَ وَ عَلَّمَهُ.[50]

برترین شما کسی است که قرآن را بیاموزد و به دیگران تعلیم دهد.

4. امام علی (علیه‌السلام) در تعریف و توضیح واژه ترتیل فرمود:

التَّرْتِیلُ تَجْویدُ الْحُرُوفِ وَ مَعْرِفَة الْوُقُوفِ.[51]

ترتیل عبارت از نیکو ادا کردن حروف و شناخت محل وقف‌های قرآن.

ج – رهنمودها

امام خمینی (قدس سره):

واجب است که قرائت، صحیح باشد، پس اگر عمداً، یک حرف، یا حرکت، یا تشدید، یا مانند آن را اخلال کند، نمازش باطل است و کسی که حمد یا سوره را نمی‌تواند به خوبی بخواند، واجب است یاد بگیرد.[52]

مقام معظم رهبری:

نمی شود قبول کرد، در کشوری که مردمش معتقد به اسلام هستند، احدی از آحاد مردم – غیر از اطفال بسیار کوچک – باشند که نتوانند قرآن را بخوانند؛ چه رسد به این که در نظامی، مردم بر پایة اسلام زندگی کنند.[53]

* 15. میزان قرائت قرآن

مستندات

الف – آیات

فَاقْرَؤُوا مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ… .(مزمل: 20)

هر قدر میسر است از قرآن بخوانید.

ب- روایات

1. رسول خدا (ص):

مَنْ قَرَأَ عَشْرَ آیَاتٍ فِی لَیْلَةٍ لَمْ یُکْتَبْ مِنَ الْغَافِلِینَ وَمَنْ قَرَأَ خَمْسِینَ آیَةً کُتِبَ مِنَ الذَّاکِرِینَ وَ مَنْ قَرَأَ مِائَةَ آیَة کُتِبَ مِنَ الْقانِتِینَ وَ مَنْ قَرَأَ مِائَتَیْ آیَةٍ کُتِبَ مِنَ الْخاشِعِینَ وَ مَنْ قَرَأَ ثَلَاثَمِائَةِ آیَة کُتِبَ مِن الْفائِزِینَ وَ مَنْ قَرَأَ خَمْسَمِائَة آیَةٍ کُتِبَ مِنَ الْمُجْتَهِدِینَ وَ مَنْ قَرَأَ أَلْفَ آیَةٍ کَتِبَ لَهُ قِنْطَارٌ وَ الْقِنْطَارٌ وَ الْقِنْطَارُ خَمْسُونَ أَلْفَ مِثْقَالِ ذَهَبٍ وَ الْمِثْقَالُ أرْبَعَة وَ عِشْرُونَ قِیرَاطاً أصْغَرُهَا مِثْلُ جَبَلِ أَحُدٍ وَ أکْبَرُهَا مَابَیْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْض.[54]

هرکه شبی ده آیه قرائت کند از غافلان نوشته نشود و هرکه پنجاه آیه قرائت کند از ذاکران نوشته شود و هر که صد آیه قرائت کند از عابدان نوشته شود و هر که دویست آیه بخواند از خاشعان نوشته شود و هر که سیصد آیه بخواند از کامیابان نوشته شود و هرکه پانصد آیه بخواند از مجتهدان نوشته شود و هرکه هزار آیه بخواند برای او قنطاری نویسند و قنطار پنجاه هزار مثقال طلا است و هر مثقالی بیست و چهار قیراط که کوچکترش چون کوه احد است و بزرگترش میان آسمان و زمین.

2. امام صادق (علیه‌السلام) :

الْقُرْآنُ عَهْدُ اللَّهِ إِلّی خَلْقِهِ فَقَدْ یَنْبَغِی لِلْمَرْءِ الْمُسْلِمِ أَنْ یَنْظُرَ فِی عَهْدِهِ و أَنْ یَقْرَأَ مِنْهُ فِی کَلِّ یَوْمٍ خَمْسِینَ آیَة.[55]

قرآن مجید سفارشنامه ای است که از سوی خداوند به مردم ابلاغ شده است. پس شایسته است که مرد مسلمان در این نامه سفارشی بنگرد و هر روز پنجاه آیه از قرآن تلاوت کند.

3. امام رضا (علیه‌السلام) در هر روز یک قرآن ختم می‌کرد و می‌فرمود:

لَوْ اَرَدْتُ اَنْ اَخْتِمَهُ فِی اَقْرَبَ مِنْ ثَلَاثَةٍ لَخَتَمْتُ.[56]

اگر می‌خواستم قرآن را در کمتر از سه روز ختم کنم هر آینه ختم می‌کردم.

ج- رهنمودها

مقام معظم رهبری:

سعی کنید که در روز مقداری قرآن تلاوت کنید. هیچ روزی بر شما نگذرد که مقداری قرآن – ولوده آیه، پنج آیه بخوانید.[57]

* 16. تدبیر و فهم آیات

تبیین

تدبیر در قرآن؛ یعنی اندیشیدن در مقاصدی که آیات قرآن برای تفهیم آن‌ها نازل شده است. به عبارت دیگر گذر از ظاهر لفظ و رسیدن به حقایقی که قرآن بدان‌ها اشاره دارد.

مستندات

الف – آیات

1. أَفَلاَ يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِندِ غَيْرِ اللّهِ لَوَجَدُواْ فِيهِ اخْتِلاَفًا كَثِيرًا. (نساء: 82)

آیا در معانی قرآن نمی‌اندیشند؟ اگر از جانب غیر خدا بود قطعاً در آن اختلاف بسیاری می‌یافتند.

2. أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا. (محمد: 24)

آیا آن‌ها در قرآن تدّبر نمی‌کنند یا بر دل هایشان قفل نهاده شده است؟

3. كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِّيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ وَلِيَتَذَكَّرَ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ. (ص: 29)

این کتابی است که ما به سوی تو نازلش کردیم تا در آیات آن تدبر کنند.

ب – روایات

1. امام علی (علیه‌السلام) :

اَلا لا خَیْرَ فی قِراءَةٍ لَیْسَ فیها تَدَبُّرٌ.[58]

آگاه باشید در قرائتی که همراه تدّبر نباشد، خیری نیست.

2. تَدَبَّرُوا آیاتِ الْقُرْآنِ وَاعْتَبِرُوا بِهِ فَانَّهُ اَبْلَغُ الْعِبَرِ.[59]

در آیات قرآن به خوبی بیندیشید و از آن عبرت بگیرید. همانا قرآن رساترین عبرت هاست.

3. امام صادق (علیه‌السلام) در تفسیر آیه «یَتلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ» می‌فرماید:

یُرَتِّلُونَ آیاتِهِ وَ یَتَفَقَّهُؤنَ فیهِ وَ یَعْملُونَ بِاَحْکامِهِ وَ یَرْجُونَ وَعْدَهُ وَ یَخافُونَ وَعیدَهُ وَ یَعْتَبِرُونَ بِقِصَصِهِ وَ یَأْتَمِرُونَ بِأَوامِرِهِ وَ یَتَناهَوْنَ عَنْ نَواهیهِ. ما هُوَ وَاللهِ حِفْظُ آیاتِهِ وَ دَرْسُ حُرُوفِهِ وَ تَلاوَةُ سُوَرِهِ وَ دَرْسُ اَعْشارِهِ وَ اَخْماسِهِ. حَفِظُوا حُرُوفَهُ وَ اَضاعُؤا حُدُودَهُ وَ إِنَّما هَوُ تَدَبُّرُ آیاتِهِ وَالْعَمَلُ بِأَحْکامِهِ قالَ اللهُ تَعالی کِتابٌ اَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ مُبارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیاتِهِ.[60]

( این تلاوت کنندگان به حق) کسانی‌اند که به شیوه ترتیل، آیاتش را می‌خوانند و معانی‌اش را فهم می‌کنند و به احکام آن عمل می‌نمایند و امید به وعده الهی دارند و از عذابش در خوف و هراسند و قصص آن را مجسم می‌بینند و از مَثَل هایش عبرت می‌گیرند و اوامرش را اجرا می‌کنند و از محرّماتش دوری می‌گزینند. و آن – به خدا قسم – صرفاً با حفظ آیات و چینش منظّم حروف و تلاوت سوره‌ها و یادگیری یک دهم و یک پنجم قرآن حاصل نمی‌شود؛ (کسانی که تنها به همین مسائل اکتفا کنند) حروفش را حفظ و حدودش را تباه کرده اند. (حق تلاوت) فقط تدّبر در آیات آن است؛ چرا که خداوند می‌فرماید: «این کتابی است پربرکت که بر تو نازل کردیم تا درآیات آن تدّبر کنند و خردمندان متذکر شوند.»

ج – رهنمودها

امام خمینی (قدس سره):

در قرآن کریم این سرچشمه فیض الهی تدبر کن هر چند صرف خواندان آن که نامه محبوب است به شنونده محجوب آثاری دلپذیر دارد، لکن تدبر در آن انسان را به مقامات بالاتر و والاتر هدایت می‌کند.[61]

مقام معظم رهبری:

اگر جوان مسلمان با قرآن انس پیدا کند و فرصت تدبر در قرآن را به خود بدهد، بسیاری از شبهات دشمنان بی اثر خواهد شد. البته همة دستگاه‌های فرهنگی کشور باید کمک کنند. باید مفاهیم قرآنی به وسیلة خبره‌های این کار دسته بندی شود و به تناسب در جای خود و در کتاب‌های درسی – چه در مدرسه‌ها و چه در دانشگاه‌ها – گنجانده شود. این ارتباط باید دائمی باشد.[62]

™ 6. انجام مستحبات عبادی

مستندات

الف- آیات

1. … وَمَن تَطَوَّعَ خَيْرًا فَإِنَّ اللّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ. (بقره: 158)

هرکس کار نیک را با رغبت انجام دهد همانا خداوند شکرگزار و داناست.

2. إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ . (هود: 11)

حسنات، گناهان را از بین می‌برد.

3. وَمَا تَفْعَلُواْ مِنْ خَيْرٍ يَعْلَمْهُ اللّهُ. (بقره: 197)

آنچه از خیر انجام می‌دهید خداوند اطلاع دارد.

4. وَمَا تُقَدِّمُواْ لأَنفُسِكُم مِّنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِندَ اللّهِ. (بقره: 110)

آنچه عمل خیر می‌کنید و برای سرای دیگر از پیش می‌فرستید آن را نزد خدا خواهید یافت.

ب- روایات

امام علی (علیه‌السلام) :

جُودُوا فِی اللهِ وَ جاهِدُوا اَنْفُسَکم عَلی طاعتِهِ یُعْظِمْ لَکُمُ الْجَزاءَ… .[63]

ببخشید در راه خدا و جهاد کنید با نفس‌های خود بر طاعت و فرمانبرداری تا بزرگ گرداند از برای شما پداش را… .

ج –رهنمودها

مقام معظم رهبری :

1. برادران با قرآن و حدیث و مفاهیم اسلامی آشنا بشوید و قدرت درک ذهنی خود را بالا ببرید و از لحاظ عملی واقعاً مراقب و مواظب و اهل عبادات و فرایض و نوافل و صفا باشید.[64]

2. توسلات و توجهاتتان را به پروردگار بیشتر کنید. نوافل مخصوصاً نافلة شب وسیله مهمی است.[65]

* 17. انجام نوافل

تبیین

نمازهای مستحبی که آنها را «نافله» گویند زیاد است. در میان نوافل به خواندن نافله‌های شبانه روز بیشتر سفارش شده و آنها در غیر روز جمعه، سی و چهار رکعت‌اند که هشت رکعت آن نافله ظهر، هشت رکعت آن نافله عصر، چهار رکعت نافله مغرب، دورکعت نافله عشا، یازده رکعت نافله شب و دو رکعت نافله صبح می‌باشد.[66]

مستندات

الف – آیات

1. تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ. (سجده: 16)

از بستر خواب پهلو تهی کنند، پروردگارشان را با بیم و امید بخوانند واز آنچه روزیشان کرده ایم انفاق کنند.

2. وَمِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّكَ عَسَى أَن يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَّحْمُودًا. (اسراء:79)

و پاسی از شب را از خواب برخیز [و قرآن] و نماز بخوان! این یک وظیفه اضافی برای توست. امید است پروردگارت تو را به مقامی در خور ستایش برانگیزد.

3. أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاء اللَّيْلِ سَاجِدًا وَقَائِمًا يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَيَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ… .(زمر:9)

آیا کسی که درساعات شب به عبادت مشغول است ودر حال سجده و قیام است و از عذاب آخرت می‌ترسد و به رحمت پروردگارش امیدوار است [بهتر است یا غافل ناسپاس؟]

ب- روایات

1. امام کاظم (علیه‌السلام):

إِنَّ اللَّهَ تَبارَکَ وَ تَعالی أَثَمَّ صَلاةَ الفَریضَةِ بِالصَّلاةِ النَّافِلَةِ وَ أَتَمَّ صِیامَ الْفَریضَةِ بِصیِامِ النَّافِلَةِ.[67]

خداوند بزرگ، نماز واجب را با نماز نافله و روزه واجب را با روزه مستحب کامل کرده است.

2. حضرت رضا (علیه‌السلام) :

حَسِّنُوا نَوافِلَکُمْ وَاعْلَمُوا أَنَّها هَدِیَّةٌ إِلَی اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ.[68]

نمازهای نافله را زیبا ادا کنید و آگاه باشید که آنها هدیه ای به پیشگاه خدای بزرگ است.

3. در حدیث قدسی در این باره چنین آمده است:

…. وَ أِنَّهُ لَیَتَقَرَّبُ إِلَیَّ بِالنَّافِلَة حَتَّی أَحِبَّهُ، فَاذا أُحْبَبْتُهُ کُنْتُ سَمْعَهُ الَّذی یَسْمَعُ بِهِ وَ بَصَرَهُ الَّذی یَبْصُرُ بِهِ وَ لِسانَهُ الَّذی یَنْطِقُ بِهِ وَ یَدَهُ الَّتی یَبْطِشُ بِها إِنْ دَعانی أَجَبْتُهُ وَ إِنْ سَأَلَنی أَعْطَیْتُةُ.[69]

بنده ام با انجام دادن نوافل چنان به من نزدیک می‌شود که دوستش می‌دارم. و هرگاه دوستش بدارم، گوش او می‌شوم که با آن می‌شنود و دیده او می‌شوم که با آن می‌بیند و زبان او می‌شوم که با آن سخن می‌گوید و دست او می‌شوم که با آن به تلاش می‌پردازد. اگر مرا بخواند پاسخ می‌دهم و اگر چیزی درخواست کند به او عطا می‌کنم.

ج – رهنمودها

امام خمینی (قدس سره) :

خدای تعالی به لطف کامل خود نوافل را قرار داده تا جبران نقایص آن [نماز واجب] را بنماییم. و البته لازم است حتی الامکان غفلت از این امر نکنیم و نوافل را ترک ننماییم.[70]

مقام معظم رهبری:

نوافل – مخصوصاً نافله شب- وسیلة مهمی است. شما ببینید که خداوند متعال در سورة مزمل با پیامبر خودش چگونه حرف می‌زند. بعد از آنکه او را به برخستان درشب و تضرع در نیمه شب امر می‌کند، می‌فرماید: «انا سنقلی علیک قولاً ثقیلاً».[71]

* 18. دعا و توسل

تبیین

«دعا» یعنی کسی را خواندن تا به دعا کننده توجه کند و مطلوب وی را بر آورد.

منظور از وسیله، دست زدن به دامن اولیای الهی است، یعنی انسان با کسانی که به مرحله قرب خدا رسیده‌اند ارتباط برقرار کند و با محبت و توسل به آنان، خود را به خدا نزدیک سازد.

مستندات

الف – آیات

1. وَإِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيبُواْ لِي وَلْيُؤْمِنُواْ بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ. (بقره: 186)

هنگامی که بندگام درباره من از تو می‌پرسند، (بگو) البته که من به آنها نزدیکم. کسی که مرا بخواند، اجابت می‌کنم، پس باید دعوت مرا بپذیرند و به من ایمان آورند تا به حق و سعادت راه یابند.

2. قُلْ مَا يَعْبَأُ بِكُمْ رَبِّي لَوْلَا دُعَاؤُكُمْ… .(فرقان: 7)

بگو اگر دعای شما نبود، پروردگارم به شما عنایتی نمی‌کرد.

3. وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ. (غافر: 60)

پروردگار شما گفته است مرا بخوانید تا خواسته شما را اجابت کنم و کسانی که از عبادت من استکبار می‌ورزند به زودی با خواری و ذلت به جهنم داخل می‌شوند.

توسل :

4. يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ وَابْتَغُواْ إِلَيهِ الْوَسِيلَةَ وَجَاهِدُواْ فِي سَبِيلِهِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ. (مائده: 35)

ای کسانی که ایمان آورده اید! تقوای الهی پیشه کنید وبرای تقرب به خدا وسیله بطلبید و در راه او جهاد کنید، باشد که رستگار شوید.

5. وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَآؤُوكَ فَاسْتَغْفَرُواْ اللّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللّهَ تَوَّابًا رَّحِيمًا. (نساء: 64)

و اگر این مخالفان، هنگامی که به خود ستم می‌کردند (و فرمان‌های خدا را زیر پا می‌گذاردند) نزد تو می‌آمدند و از خدا طلب آمرزش می‌کردند و پیامبر هم برای آنها استغفار می‌کرد؛ خدا را توبه پذیر و مهربان می‌یافتند.

ب- روایات

1. پیامبر اکرم (ص) :

الُّدعاءُ مُخُّ الْعِبادَة.[72]

«دعا» مغز و حقیقت عبادت است.

2. پیامبر اکرم (ص) :

اَلدُّعاءُ سِلاحُ الْمُؤمِنِ وَ عَمُودُ الدّین.[73]

دعا سلاح مؤمن و ستون دین است.

3. امام علی (علیه‌السلام) :

الدُّعاءُ تُرْسُ الْمُؤْمِنِ.[74]

دعا، سپر مؤمن است.

ج – رهنمودها

امام خمینی (قدس سره) :

همین دعاهاست که رابطه معنوی میان خالق و مخلوق، و رشته پیوند میان عاشق و معشوق است، و وسیله ای است برای درآمدن به اندرون قلعه محکم، و چنگ زدن به آن دستاویز استوار و ریسمان پرتوان.[75]

مقام معظم رهبری :

1. دعا، مظهر بندگی در مقابل خداوند و برای تقویت روح عبودیت در انسان است.[76]
2. این نعمت به برکت ارتباط با خدا به دست می‌آید. جبهه به شما این نعمت را عطا کرد. بر شما است که آن را حفظ کنید. نگویید نمی‌شود. با توجه، تضرّع، نافله، گفت­و­گوی نیمه شب با خدا و توسل به حضرت ولیّ عصر ارواحنا فداه – که سید و سالار و بزرگ ما اوست – این نعمت را حفظ کنید. همه چیزها به او بر می‌گردد.[77]

* 19. گرفتن روزه‌های مستحبی

مستندات

الف – آیات

… وَالصَّائِمِينَ وَالصَّائِمَاتِ … أَعَدَّ اللَّهُ لَهُم مَّغْفِرَةً وَأَجْرًا عَظِيمًا. (احزاب: 35)

… مردان و زنان روزه دار… خداوند، بخشش و پاداش بزرگ برایشان مهیا کرده است.

ب- روایات

1. رسول خدا (ص) :

صُومُوا تَصِحُّوا.[78]

روزه بگیرید تا سالم بمانید.

2. و نیز همان حضرت (ص) :

مَن صامَ یَوماً تَطَوُّعاً فلو اعطِی مِلءَ الأرضِ ذَهَباً ماوَفّی أجرَهُ دُونَ یَومِ الحِساب.[79]

هرکس یک روز داوطلبانه روزه بگیرد، اگر به اندازه زمین طلا به او داده شود، اجر خود را کامل دریافت نکرده است و فقط در روز حساب (و قیامت) اجر کاملش را دریافت می‌کند.

3. و نیز می‌فرماید:

مَن صامَ ثلاثه أیّامٍ مِن کُلِّ شَهرٍ کانَ کَمَن صامَ الدَّهرَ لأنّظ اللَّهَ عزّوجل یقولُ: «مَنْ جاءُ بالحَسَنَةِ فلَهُ عَشْرُ أمْثالِها»[80]

هرکس در هرماه، سه روز روزه بگیرد، مانند کسی است که همه عمر روزه گرفته باشد؛ زیرا خداوند عزّوجل می‌فرماید: «هرکس یک کار نیک کند، ده برابر آن برایش منظور شود».

ج – رهنمودها

مقام معظم رهبری:

روزه، موجب تقوا و به وجود آورندة تقواست؛ … روزه یک نوع پرورش روح شماست. شما می‌توانید اندام‌های روحتان را با روزه پرورش بدهید و تصفیه و پاکیزه بشوید و طهارت پیدا کنید.[81]

™ 7. نظم و آراستگی

مستندات

الف – آیات

1. إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُم بُنيَانٌ مَّرْصُوصٌ. (صف: 4)

به یقین خداوند کسانی را که در راه او می‌جنگند و در برابر دشمن صف­آرایی کرده و چون بنیادی پولادین جلو دشمن را می‌گیرند دوست می‌دارد.

2. إِنَّا كُلَّ شَيْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ. (قمر: 49)

ما هرچیزی را به اندازه (وروی حساب) آفریدیم.

ب – روایات

1. امیرمؤمنان (علیه‌السلام):

اُوصیکُما وَ جَمیعَ اَهْلی وَ وَلَدی وَمَنْ بَلَغَهُ کِتابی بِتَقْوَی اللَّهِ وَنَظْمِ امْرِکُمْ.[82]

شما را (ای حسن و حسین) و همه خانواده و فرزندانم و هرکس را که نوشته من به او می‌رسد، به تقوای الهی و نظم در کارهایتان سفارش می‌کنم.

2. امیر مؤمنان (علیه‌السلام) خطاب به سپاهیان خود در صفین:

فَسَوُّوا صُفُوفَکُمْ کَالْبُنْیَانِ الْمَرْصُوص.[83]

صف‌های خود را در مقابل دشمن بیاریید و چون دیواری بنیادین آرایش بگیرید.

3. امام کاظم (علیه‌السلام) :

اجْتَهِدُوا فی اَنْ یَکُونَ زَمانُکُمْ اَرْبعَ ساعاتٍ… .[84]

سعی کنید که اوقات شما (در شبانه روز) چهار بخش باشد… .

ج – رهنمودها

امام خمینی (قدس سره):

1. و البته باید همه امور بر نظام و نظم باشد، … حفظ نظم از واجبات الهی است.[85]

2. کارها باید روی نظم و قاعده صورت گیرد، تکرار می‌کنم، کارها وقتی روی نظم و قاعده و برای خدا بود، دیگر خوفی نیست، چه کسی کشته شد، چه کسی کشت.[86]

مقام معظم رهبری:

1. انضباط نظامی از ایمان و عقیده سرچشمه می‌گیرد و نظم و آموزش و رعایت مراتب، به عنوان وظیفه ای دینی رعایت شود.[87]

2. اساس کار نظام و نیروهای نظامی نظم و انضباط است. اگر نظم داشتید، هم نیروهای انسانی و هم سلاح و تجهیزات و هم امکانات شما به دردتان خواهد خورد، ولی اگر نظم نداشتید، چنانچه نیروی انسانی و سلاح و تجهیزات و امکانات و پول هم داشته باشید، به دردتان نخواهد خورد.[88]

* 20. رعایت حدود شرعی و عرفی درآراستگی ظاهری فرد

مستندات

الف – آیات

1. قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللّهِ الَّتِيَ أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالْطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِي لِلَّذِينَ آمَنُوا… .(اعراف:32)

(ای رسول!) بگو چه کسی زینت خدا را که برای بندگان خود بیرون آورده و نیز روزی‌های پاکیزه را حرام کرده است؟ بگو: این برای کسانی است که ایمان آورده اند.

2. يَا بَنِي آدَمَ خُذُواْ زِينَتَكُمْ عِندَ كُلِّ مَسْجِدٍ… .(اعراف: 31)

ای فرزندان آدم! زینت خود را هنگام رفتن به مسجد، با خود بردارید… .

3. وَمَن يَعْصِ اللّهَ وَرَسُولَهُ وَيَتَعَدَّ حُدُودَهُ يُدْخِلْهُ نَارًا خَالِدًا فِيهَا… .(نساء: 14)

هرکس خدا و پیامبرش را نافرمانی کند و از حدود خدا تجاوز نماید، (خدا) او را برای ابد داخل دوزخ می‌کند.

ب- روایات

1. در سیره پیامبر اکرم (ص) نیز آمده است که هرگاه ایشان قصد خروج از منزل یا پذیرفتن کسی را داشت، موی سر خود را شانه می‌زد، سر و وضع خود را مرتّب می‌کرد، خویش را می‌آراست و برای آنکه تصویر خود را ببیند در ظرف آبی می‌نگریست. وقتی علّت این امور را پرسیدند، فرمود:

إنَّ اللَّهَ تَعالی یُحِبُّ مِنْ عَبْدِهِ إِذا خَرَجَ إِلی إِخْوانِهِ أَنْ یَتَهَیَّأَ لَهُمْ وَ یَتَجَمَّلَ.[89]

خداوند متعال دوست دارد، هنگامی که بنده‌اش به سوی برادرانش می‌رود، خود را برای دیدار آنان آماده کند و بیاراید.

2. امام علی (علیه‌السلام) فرمود:

لِیَتَزَیَّنَ أَحَدُکُمْ لِأَخیهِ الْمُسلِمِ إِذا أَتاهُ کَما یَتَزَیَّنِ لِلْغَریبِ الَّذی یُحِبُّ أَنْ یَراهُ فی أَحْسَنِ الْهَیْئَةِ.[90]

آن گونه که هریک از شما خود را برای بیگانه ای می‌آراید که دوست می‌دارد او را در زیباترین شکل بیند، باید برای برادر مسلمانش نیز خود را همان گونه بیاراید.

3. وقتی امام حسن مجتبی (علیه‌السلام) به خاطر ظاهر زیبا و آراسته‌اش از سوی عدّه ای ناآگاه، مورد انتقاد قرار گرفت، در پاسخ آنان فرمود:

إِنَّ اللَّهَ جَمیلٌ وَ یُحِبُّ الْجَمالَ.[91]

خداوند زیباست و زیبایی را دوست دارد.

* 21. نظم و انضباط سازمانی

مستندات

الف – آیات

1. إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ وَإِذَا كَانُوا مَعَهُ عَلَى أَمْرٍ جَامِعٍ لَمْ يَذْهَبُوا حَتَّى يَسْتَأْذِنُوهُ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَأْذِنُونَكَ أُوْلَئِكَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَرَسُولِهِ… .(نور: 62)

مؤمنان واقعی کسانی هستند که به خدا و پیامبرش ایمان آورده‌اند و هنگامی که در کار مهمّی همراه او باشند، بی­اجازه او جایی نمی‌روند. کسانی که از تو اجازه می‌گیرند، به راستی به خدا و رسولش ایمان آورده اند.

2. مَا كَانَ لِأَهْلِ الْمَدِينَةِ وَمَنْ حَوْلَهُم مِّنَ الأَعْرَابِ أَن يَتَخَلَّفُواْ عَن رَّسُولِ اللّهِ وَلاَ يَرْغَبُواْ بِأَنفُسِهِمْ عَن نَّفْسِهِ… .(توبه: 120)

مردم مدینه و بادینه نشینان را نَرَسد که از [فرمان] پیامبر خدا سرباز زنند و جان خود را عزیزتر از جان او بدانند.

3. وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَن يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ. (احزاب: 36)

هیچ مرد و زن مؤمنی را نرسد که چون خدا و پیامبرش در کاری حکمی کردند آنها را در کارشان اختیاری باشد.

ب- روایات

1. حضرت علی (علیه‌السلام) به مالک اشتر توصیه می‌کند:

وَاجْعَلْ لِرأسِ کُلِّ اَمْرٍ مِنْ اُمورِکَ رَأساً مِنْهُمْ لایَقْهَرُهُ کَبیرُها وَلا یَتَشَتَّتُ عَلَیْهِ کَثیرُها.[92]

برهریک از کارهایت چنان سرپرسی بگمار که بزرگی کار بر او چیرگی نیابد و فزونی کار آشفته‌اش نسازد.

2. و در کلامی دیگر:

وَاجْعَلْ لِکُلِّ اِنْسانِ مِنْ خَدَمِکَ عَمَلاً تَأْخُذُهُ بِهِ، فَاِنَّهُ اَحْری اَنْ لا یَتَواکَلُوا فی خِدْمَتِکَ.[93]

برای هریک از کارگزارانت کاری ویپه تعیین کن که بتوانی بازخواستش کنی که این، زمینة بی مسؤولیَتی و وانهادن کارها به امید یک دیگر را، بیش از پیش می‌زداید.

3. و نیز:

وَ لا یَکُونَنَّ الُمحْسِنُ وَالْمُسِیءُ عِنْدَکَ بِمَنْزِلَةٍ سَواءٍ فَانَّ فی ذلِکَ تَزْهیداً لِاهْلِ الْاحْسانِ فِی الْاحْسانِ وَ تَذریباً لِاهْلِ الْاساءةِ عَلَی الْاساءةِ وَ الْزِمْ کُلًّا مِنْهُمْ ما الْزَمَ نَفْسَهُ.[94]

و هرگز نیکوکار و بدکار در نظرت یکسان نباشند که این، نیکوکاران را در نیکی کردن بی رغبت و بدکاران را به کارهای زشت تشویق می‌کند، هرکس را به همان چه که تعهد کرده بازخواست کن.

ج – رهنمودها

امام خمینی (قدس سره) :

مبادا یک وقت در یک جایی برخلاف مقررات و برخلاف نظم عمل بکنید! این یک امری است [که] برای همه کشور ماهست؛ برای همه نهادهای کشور ما هست که باید انتظام، نظم را، مقررات جمهوری اسلامی و مقررات حکومت اسلامی را باید مو به مو دریافت کننند ومو به مو عمل کنند و برخلاف مقررات عمل نکنند. این یک مطلب اسلامی است… .[95]

مقام معظم رهبری :

1. در سپاه باید انضباط نظامی از ایمان و عقیده سرچشمه گیرد و نظم و آموزش و رعایت مراتب به عنوان وظیفه ای دینی رعایت شود و در عین حال، روح برادری و تفقّد از زیر دست و ارزش گذاری براساس ارزش‌های معنوی رواج روز افزون داشته باشد.[96]
2. شکل و آرایش ظاهری و منظم بودن لباس و منظم بودن حرکات و آداب نظامی در سپاه بایستی روز به روز تقویت بشود… آنچه ما اصرار داریم، وجود آداب و سنن و رسوم انضباط آمیز است… بنابراین، نظم و سلسله مراتب و رعایت فرماندهی و وحدت و تمکن و اقتدار و دستور فرماندهی، یکی از کارهای لازم است که باید انجام بگیرد.[97]

* 22. نظم و انضباط فردی

مستندات

الف – آیات

1. … إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ التَّوَّابِينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِينَ. (بقره: 222)

به یقین خداوند، توبه کنندگان را دوست دارد و پاکان را نیز دوست دارد.

2. لَّمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَن تَقُومَ فِيهِ فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَن يَتَطَهَّرُواْ وَاللّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ. (توبه: 108)

مسجدی که از روز نخست بر پایه تقوا بنا شده، شایسته تر است که در آن – به عبادت – بایستی. در آن مردانی هستند که دوست دارند پاکیزه باشند و خداوند پاکیزگان را دوست دارد.

ب – روایات

1. رسول خدا (ص) می‌فرماید:

اِغْسِلُوا ثِیابَکُمْ، وَ خُذُوا مِنْ شُعُورِکُمْ، وَاسْتاکُوا، وَ تَزَیَّنُوا، وَ تَنَظَّفُوا… .[98]

لباس‌های خود را بشویید، موهای خود را اصلاح کنید، مسواک بزنید، آراسته و پاکیزه باشید.

2. و نیز می‌فرماید:

تَنَظَّفُوا بِکْلِّ مَا اسْتَطعْتُم، فَاِنَّ اللَّهَ تَعالی بَنَی الاِسلَامَ عَلَی النِّظَافَةِ وَلَن یَدخُلَ الجَنَّةَ اِلَّا کُلُّ نَظیفٍ.[99]

(ای مسلمانان) هرچه در توان دارید پاکیزه باشید. چرا که خداوند تبارک وتعالی، اسلام را بر نظافت بنا نهاده است وکسی داخل بهشت نخواهد شد مگر آنکه پاکیزه بوده باشد.

3. امام کاظم (علیه‌السلام) می‌فرماید:

اِجْتَهِدُؤا فی اَنْ یَکُونَ زَمانَکُم اَربعُ ساعاتٍ ساعةٌ لِمناجاةِ اللهِ – و ساعةٌ لِاَمرِ الْمَعاشِ و ساعةٌ لِمعاشِرةِ الاَخوانِ والثِّقاتِ الَّذینَ یَعْرِفُونَکُم عُیُوبَکم وَ یَخْلِصُونَ لَکُمْ فِی الباطِنِ و ساعةٌ تَخْلُونَ فیها لِلذّاتِکُم فی غَیْرِ مُحرّمٍ و لَهذِهِ الساعةِ تَقْدُرُونَ عَلی الثَلاثِ ساعاتٍ.[100]

سعی کنید اوقات شما (در شبانه روز) چهاربخش باشد. بخشی برای مناجات، بخشی دیگر جهت کار و تلاش بخش سوم معاشرت با برادران و مردمان مورد اعتماد که عیبوتان را به شما می‌نمایانند در حالی که در این عمل اخلاص دارند و بخش آخر را هم به لذت‌های حلال اختصاص دهید زیرا با این بخش برانجام تکالیف و وظایف آن سه بخش دیگر توانا می‌شوید.

ج – رهنمودها

مقام معظم رهبری:

انضباط در داخل نیروها، انضباط واقعی و عمیق باشد؛ نه انضباط صوری محض، البته، انضباط صوری هم لازم است. انضباط، یعنی هر فرمانبری خودش را ملزم اخلاقی و وجدانی بداند که فرمان فرمانده را عمل بکند. این کار، نه فقط در مد نگاه او، بلکه همان جایی که چشم او هم نمی‌بیند، فرمان او باید عمل بشود. انضباط به معنای واقعی، همین است.[101]

™ 8. صبر

تبیین

صبر عبارت است از اینکه انسان در قلب خود، استقامت داشته باشد تا بتواند به هنگام مصیبت، شدت و سختی، کنترل نظام نفس را در دست گرفته و از جاده عقل و شرع، خارج نشود.

صابر کسی است که در مصائب و سختی ها، استقامت به خرج داده و از پا در نیاید و هجوم رنج‌ها و سختی‌ها او را نلغزاند و از جاده عدالت، خارج نکند.[102]

مستندات

الف – آیات

1. يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اسْتَعِينُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَةِ إِنَّ اللّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ. (بقره: 153)

ای اهل ایمان! از صبر و نماز یاری جویید که خدا باصابران است.

2. فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُوْلُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ… .(احقاف: 35)

مانند پیامبران با عزم و اراده در مقابل سختی‌ها صبر و استقامت داشته باش.

3. فَاصْبِرْ صَبْرًا جَمِيلًا. (معارج: 5)

پس صبر کن؛ صبری زیبا.

ب – روایات

1. امام صادق (علیه‌السلام) :

الصَّبْرُ مِنَ الْایمانِ بِمَنْزَلَةِ الرَّأَسِ مِنَ الْجَسَدِ فَاذا ذَهَبَ الرَّأَسُ ذَهَبَ الْجَسَدُ کَذلِکَ اذا ذَهَبَ الصَّبْرُ ذَهَبَ الْایمانُ.[103]

صبر در [پیکره] ایمان، به منزله «سر» در بدن است. اگر سر از بدن جدا شود، بدن نابود می‌شود؛ همین طور با رفتن صبر، «ایمان» از میان خواهد رفت.

2. پیامبر اکرم (ص):

الْایمانُ نِصْفانِ فَنِصْفٌ فِی الصَّبْرِ وَ نِصْفٌ فِی الشُّکْرِ.[104]

3. امام علی (علیه‌السلام) درباره اقسام صبر می‌فرماید:

الصَّبْرُ ثَلاثَةٌ الصَّبْرُ عَلَی الْمُصیبَةِ وَ الصَّبْرُ عَلَی الطَّاعَهِ وَ الصَّبْرُ عَنِ الْمَعْصِیَةِ.[105]

صبر برسه گونه است: صبر بر مصیبت و صبر بر اطاعت و صبر در خویشتن­داری از گناه.

ج – رهنودها

مقام معظم رهبری :

صبر در سه عرصه است: صبر بر طاعت، صبر از معصیت، صبر در مصیبت… در این سه عرصه، یک بار در مسائل شخصی باید ملاحظه کرد – که مهم است و من و شما بیشتر از دیگران باید به آن اهمیت بدهیم – یک بار در عرصة مسائل اجتماعی و سیاسی و عمومی و ملی و همگانی که آن مخصوص من و شماست؛ یعنی مبتلا به آحاد مردم نیست؛ آنها اینجور چیزهائی ندارند؛ مال ماهاست؛ مال من است، مال شمای دولتی است، مال شمای قضائی است، مال شمای نمایندة مجلس است، مال مسئولین است.[106]

* 23. صبر در عبادات

تبیین

منظور از صبر در عبادات این است که انسان وقتی می‌خواهد یک امر عبادی انجام بدهد، از طولانی شدن آن ملول و خسته نشود.[107]

مستندات

الف – آیات

1. وَاصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِينَ يَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِيِّ يُرِيدُونَ وَجْهَهُ وَلَا تَعْدُ عَيْنَاكَ عَنْهُمْ تُرِيدُ زِينَةَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا… .(کهف: 28)

نفس خویش را همراه کسانی پایدار بدار که خدای خود را به صبح و شام می‌خوانند و وجه خدا را خواهانند و در طلب زینت زندگی دنیا چشمان (نظر و توجّ] خود را از آنان مگردان.

2. وَاصْبِرْ عَلَى مَا يَقُولُونَ وَاهْجُرْهُمْ هَجْرًا جَمِيلًا. (مزجمل: 10)

در برابر آن چه (دشمنان) می‌گویند شکیبا باش و به طرزی شایسته از آنان دوری گزین.

3. … رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ. (بقره: 250)

پروردگارا! بر ما شیکبایی ببار و ما را ثابت قدم گردان وبرکافران پیروز ساز.

4. يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اسْتَعِينُواْ بِالصَّبْرِ وَالصَّلاَةِ إِنَّ اللّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ. (بقره: 153)

ای اهل ایمان!از صبر و نماز یاری جویید که خدا با صابران است.

ب – روایات

1. امام علی (علیه‌السلام) می‌فرماید:

الصَّبْرُ عَوْنٌ عَلی کُلِّ امْرٍ.[108]

صبر و پایداری در هر کاری یاور انسان است.

2. و نیز فرمود:

الصَّبْرُ ثَمَرَةُ الْاِیمَانِ.[109]

صبر، میوه ایمان است.

3. پیامبر اکرم (ص) :

مَنْ صَبَرَ عَلَی الطّاعَةِ کَتَبَ اللهُ لَةُ سِتَّمِائَةِ دَرَجَةِ ما بَیْنَ الدَّرَجَةِ اِلَی الدَّرَجَةِ کَما بَیْنَ تُخُومِ الْأرْضِ اِلَی الْعَرْشِ.[110]

هرکس درطاعت صبر کند خداوند به او ششصد درجه مقامی می‌دهد که در بین هر درجه تا درجه دیگر به اندازه عرش تا فرش است.

ج – رهنمودها

امام خمینی (قدس سره) :

باید سعی کنند که قدمی از احکام خدای تعالی منحرف نشوند و احتیاط کامل را رعایت نمایند. باید با صبر انقلابی به قضاوت بنشینند. دادگاه‌ها حق ندارند نیروی مسلح از خود داشته باشند. باید برطبق قانون اساسی عمل نمایند.[111]

مقام معظم رهبری:

صبر بر طاعت یعنی وقتی که یک کار لازم را، یک کار واجب را، یک امر عبادی را، اطاعت خدا را می‌خواهید انجام بدهید، از طولانی شدن آن ملول و خسته نشوید؛ میان راه رها نکنید. حالا مثلاً در امور عبادی ظاهری، شخصی، فرض کنید که فلان نماز مستحبی که طولانی است، یا از فلان دعای طولانی انسان خسته نشود، این صبر اطاعت یعنی این. از ادامة روزة ماه رمضان، از ادامة توجه به خدا در نمازهای واجب و فرائض، از توجه به قرآن، انسان ملول نشود؛ خسته نشود. این صبر بر طاعت است.[112]

* 24. صبر در برابر معاصی

تبیین

منظوراز صبر در برابر معاصی، صبر و پایداری انسان در برابر اشتیاق نفس به گناه می‌باشد. داستان یوسف (علیه‌السلام) که در قرآن ذکر شده، نمونه بارز صبر در مقابل معصیت است.

مستندات

الف – آیات

1. لَتُبْلَوُنَّ فِي أَمْوَالِكُمْ وَأَنفُسِكُمْ وَلَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ مِن قَبْلِكُمْ وَمِنَ الَّذِينَ أَشْرَكُواْ أَذًى كَثِيرًا وَإِن تَصْبِرُواْ وَتَتَّقُواْ فَإِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الأُمُورِ. (آل عمران: 186)

از زبان اهل کتاب و مشرکان آزار فراوان خواهید شنید اگر شکیبایی کنید و پرهیزگار باشید نشانه قدرت اراده شماست.

2. أُوْلَئِكَ يُجْزَوْنَ الْغُرْفَةَ بِمَا صَبَرُوا… .(فرقان: 75)

آنان به پاداش صبری که کرده‌اند غرفه بهشت پاداش یابند.

ب- روایات

1. امام باقر (علیه‌السلام) :

اَلصَّبْرُ صَبْرانِ صَبْرٌ عَلَی الْبَلاءِ حَسَنٌ جَمیلٌ وَ اَفْضَلُ الصَّبْرِینِ الْوَرَعُ عَنِ الْمَحارِمِ.[113]

صبر بر دو قسم است: صبر بر بلایا که خیلی خوب است و بالاترین صبر اجتناب از محارم الهی است.

2. امام علی (علیه‌السلام):

اَلصَّبْرُ صَبْرانِ صَبْرٌ عِنْدَ الْمُصیبَةِ حَسَنٌ جَمیلٌ وَ اَحْسَنُ مِنْ ذلِکَ الصَّبْرِ عِنْدَ ما حَرَّمَ اللهُ.[114]

صبر بر دو قسم است؛ صبر در مصیبت‌ها که خیلی خوب است، بالاتر از آن صبر نزد محرمات الهی است.

ج- رهنمودها

مقام معظم رهبری :

صبر از معصیت یعنی در مقابل معصیت، کف نفس کردن، باز همان استقامت، باز همان استحکام، در مقابل اطاعت، استحکام آن جور است؛ در مقابل معصیت استحکام به این است که انسان جذب نشود، اغوا نشود، تحت تأثیر شهوات قرار نگیرد… از این بالاتر، صبر در مقابل گناهی است که این گناه فقط دامن شخص را نمی‌گیرد، دامن مجموعه را می‌گیرد.[115]

* 25. صبر در مصائب

تبیین

صبر مصیبت: خداوند برای امتحان و پرورش مؤمن، گاهی کمبودهایی در زندگی او از قبیل: فقر، بیماری، فقدان دوستان و آشنایان و … پدید می‌آورد تا ضمن محک زندگ بندگان خود، آنان را با صلابت محکم و مقاوم بار آورد، انسان باید در مقابل این گرفتاری ها، با پایبندی به دستورات دین، مقاوم و استوار ایستاده، با کمک خواستن از حق تعالی، در پی حل مشکلات برآید.

مستندات

الف –آیات

1. وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِّنَ الْخَوفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِّنَ الأَمَوَالِ وَالأنفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ. (بقره: 155)

به یقین همه شما را با چیزی از ترس، گرسنگی و کاهش در مالها و جانها و میوه‌ها آزمایش می‌کنیم؛ و بشارت ده به استقامت کنندگان.

2. وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَكَ إِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ. (لقمان: 17)

در برابر مصیبتی که به تو می‌رسد، شکیبا باش که این از کارهای مهمّ است.

ب- روایات

1. امام علی (علیه‌السلام) :

مِنْ کُنُوزِ الْایمانِ، الصَّبْرُ عَلَی الْمَصائِب… .[116]

از گنجینه‌های ایمان، شیکب بر گرفتاری‌ها است.

2. امام باقر (علیه‌السلام) :

مَنْ صَبَرَ عَلی مُصیبَةٍ زادَهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ عِزّاً عَلی عِزِّهِ.[117]

هرکس بر مصیبتی شکیبایی کند، خداوند بزرگ، بر عزّتش می‌افزاید.

3. حضرت علی (علیه‌السلام) خطاب به حکمران مکّه :

وَلا تَکُنْ عِنْدَ النَّعْمَاءَ بَطراً وَلا عِنْدَ الْبَأٌسَاءِ فَشِلاً.[118]

هنگام خوشی‌های فراوان زیاد شادمان نباش و وقت سختی‌ها سست و ترسان مشو!

ج- رهنمودها

امام خمینی (قدس سره) :

باید صبر انقلابی داشته باشید؛ ملت باید صبر انقلابی داشته باشد. ملتی که پنجاه و چند سال در فشار و اختناق و ظلم و تعدی صبر کرد، باید صبر انقلابی داشته باشد، آرام باشد.[119]

مقام معظم رهبری:

صبر در مصیبت هم که معنایش این است که حوادث تلخی برای انسان پیش می‌آید؛ فقدان ها، فراغ ها، مرگ و میرها، دست تنگی ها، بیماری ها، دردها، رنج‌ها و از این قبیل حوادث تلخ. این حوادث انسان را در هم نشکند، خیال نکند که دنیا به آخر رسیده است… گاهی مصائب شخصی انسان است، گاهی مصائب عمومی است.[120]