1-کلیات نوشتار
در این نوشتاردر صدد تشریح عوامل وروشهایی هستم که موجب قدرت روانی وتقویت روحیه می گردند.در بحث ها مربوط به مفهوم وضرورت شرح صدر روشن شد که در دو مقوله مهم ،محور اساسی این بحث است :
1- مقوله ای بنام مشکلات ،مصاب وناملایمات.
2- مقوله ای بعنوان (قدرت روحی )،برای برخورد صحیح با ناملایمات ومشکلات .
نکته اصلی در این مباحث ،(قدرت روحی )است ،وبحث از« مشکلات»،نکته ای قهری وتبعی است ؛چرا که برای بیان اهمیت وضرورت شرح صدر ناچار باید از مشکلات وفشارها سخن گفت .
الف – منشأ مشکلات
از قدیم الایام گفته اند« پیشگیری بهتر از درمان است » بنابر این اگر بتوانیم از پیدایش مشکلات جلوگیری نماییم ،ویا حتی المقدور میزان ان را کاهش دهیم ،بدیهی است که این امری مطلوب است .در صورتی که به هر جهت مشکلات پیدا شدند ،در سایه قدرت روحی باید با آن برخورد کرد .
راستی منشأ مشکلات کجاست ؟بطور کلی میتوان گفت که مشکلات و ناملایمات در مدیریت از دو منبع می جوشند :
1/الف – مشکلات درونی : که منشأ آن شخص مدیر است . یعنی به خاطر عدم کفایت و صلاحیت علمی واخلاقی (که در فصل نخستین از آنها سخن گفتیم )،مشکلات نابسامانیها ودشواریها یی در سازمان رخ می نمایند . جهل ونادانی عدم تجربه وسابقه کار و مهارت ،ضعف اخلاقی وروحی : تند خویی ،تکبیر ،ظلم ،جاه طلبی ،قانون شکنی بی انضباطی ،شتابزدگی ،ترس، تزلزل روانی و
اضطراب ،مهمترین عوامل پیدایش آن مشکلات ونابسامانیها بحساب می ایند .
چاره کار در این قبیل مشکلات این است که: یا مدیر از جایگاهی که شایسته آن نیست دور شود ،ویا شایستگی های لازم آن جایگاه را در خویش تقویت نماید.این همان سیاست پیشگیری است . مقوله قدرت روحی (شرح صدر )برای برخورد با این قبیل مشکلات نیست ،چرا که مصایب ونابسامانیها لازمه غیر قابل انفکاک عدم صلاحیت های اخلاقی وروحی مدیران وروسا است . اگر شرح صدری در میان بود ، اساسأچنین مشکلاتی به وجود نمی امد و به قول حافظ «حافظ تو خود حجاب خویشی از میان برخیز »
2/الف – مشکلات بیرونی :که منشأ آن غیر مدیر وخارج از شخص اوست . این قبیل مشکلات را قبلأ متذکر شدیم : همکاران دشوار ، دشمنان وکار شکنان ، و مضیقه های مادی ومالی (اعم از طبیعی وغیر طبیعی ) .
نقش شرح صدر برای برخورد با این مشکلات است قدرت روحی مدیران ورهبران را مدد می رساند که در برابر این نوع دشواریها به زانو در نیایند،از مواضع به حق خویش عقب نشینی ننمایند و گرفتار ترس تزلزل واضطراب وافسردگی نشوند .
ب –چگونه به شرح صدر برسیم ؟
اسلام به عنوان یک سیستم کامل تربیتی در سایه مجموعه احکام واداب وسنن شرعی – که به احکام خمسه مشهور است – به گونه ای مستقیم وغالبأ غیر مستقیم ،به احیای فطریات واستعدادهای نهفته انسان پرداخته است بدون تردید فلسفه ارسال رسل ،انزال کتاب ،و جعل همه احکام وسنن دینی ،احیای فطریات انسان است که نتیجه آن قرب الهی ودرک لقاء خداوند است .
امام علی (ع)در نهج البلاغه در بیان علت بعثت انبیاء می فرمایند :
* -فَبَعَثَ فیهَم رُسُلَهُ وَواتَرَاِلَیهِم اَنبِیائهُ لِیَستأ دُوهُم میثاقَ فِطریهِ…وَیُثیروا لَهُم دَفائِنَ العُقُول .1
(پس خداوند پیامبرانش را در میان آنان بانگیخت ،و ایشان را پی در پی فرستاد ،تا پیمان خدا را که فطری آنان بود بستانند ،و عقل های نهفته آنها را شکوفا و آشکار نمایند . )
بنابراین ،آنکه در مسیر تعالی و رهنودهای اسلام قدم می زند ،و ملتزم احکام آن است خود بخود به راه کمال می رود و به قدرت روحی و شرح صدر دست می یابد .پاره ای از عوامل ، اصول و روشها که در ایجاد قدرت روحی مؤثرند ، و مدیران را برای برخورد با مصائب و تحمل دشواریها آماده می سازد خواهیم پرداخت . این درس ، اولین روش را به عنوان تمرین و تکرار توضیح می دهد .
2 –روش تربیتی تمرین و تکرار
می گویند : «کار نیکو کردن از پر کردن است » تمرین و تکرار یک عمل ساده و آسان ، زمینه و توانایی انجام رفتار پیچیده ودشوار را درانسان بوجود می آورد . این روش در ابعاد مختلف تربیت : عقلی ، روحی و بدنی ، قابل استفاده است .
1 – شرح نهج البلاغه ، فیض الاسلام ، صفحه 33
در « پرورش بدنی » تحمل فشارهای بدنی سبک وآسان به تدریج موجب توانایی بیشتر جسم می شود برداشتن وزنه های سبک ، و به تدریج افزودن بر تعداد وزنه ها ، قدرت برداشتن وزنه های سنگین وسنگین تر را بوجود می آورد . همچنین است دویدن ، از میادین محدود تا محورهای وسیع .
« کحسب مهارتها » و فنون مختلف همچون : نقاشی خطاطی تیر اندازی اتومبیل رانی و ماشین نویسی ، در سایه تمرین و تکرار حاصل می شود . در نیروهای مسلح انضباط رفتاری را با استفاده از همین روش در پرسنل نظامی بوجود می آورند
در درس اول ، به دو کیفیت نفسانی به نامهای « ملکه » و « حال » اشاره کردیم ، عبور از حالت نفسانی به ملکه نفسانی – که کیفیتی راسخ و پایدار در نفس است و افعال به سهولت از آن صادر می شوند – در اثر تکرار رفتار ناشی از کیفیت حال ، به دست می آید . اگر از « مرتاضها » و اعمال خارق العاده و شگفت آور آن چیزی شنیده اید ، همه را در سایه تمرین و تکرار مشقت ها بدست آورده اند .
حدیثی از « امام صادق » علیه السلام ، که ضمن آن می توانیم نقش تمرین و تکرار را در حسن مدیریت استفاده نمائیم :
* -مابَعثَ اللهُ نَبِیّاً قَطُ حَتّی یَستَرعِیَهُ الغَنَمَ یُعَلِمُهُ بِذالِکَ رَعیَهَ اَلنّاسِ .2
( خداوند پیامبری را مبعوث نکرد مگر اینکه از او می خواست به حفظ و نگهداری گوسفند بپردازد « شبانی کند » به این طریق تدبیر و سیاست امور مردم را به او می آموخت . )
با عنایت به مطالب مورد اشاره اینک به تبیین نقش « روش تمرین و تکرار » در احیاء استعداد های نهفته ، و ایجاد قدرت روانی و آمادگی برای برخورد مشکلات و ناملایمات می پردازیم .
برای دستیابی به سعه وجودی و جلوه های گوناگون آن : صبر ،حلم ، سکینه ،طمأنینه و شجاعت باید تمرینهای مناسب و مفید را انجام داد البته در یک نظام آموزشی و تربیتی که در صدد تربیت کادر مدیریت است ، جهت پرورش قدرت روحی ، باید از این اصل و سایر اصول تربیتی ، روشها و برنامه های اجرایی را تهیه نمود و به مورد اجرا گذاشت .
در برنامه های تربیتی اسلام ، از این روش به فراوانی استفاده شده به چند نمونه توجه کنید :
2 – علل الشرایع ، تأ لیف شیخ صدوق ( ره ) ،صفحه 32
1- قران کریم در سوره انشراح ،پیامبر اسلام (ص) را فرا می خواند که همواره خویشتن را در معرض دشواریها قرار دهد و از راحت طلبی و آسوده زیستن بپرهیزد :
* -فَاِذافَرَغتَ فَانصَب.
( و هرگاه فارغ شدی ، خود را به رنج افکن !)
تفسیر شریف (مجمع البیان )ذیل این آیه می نویسد :
* -«ومعنی اِنصَب –من النَصَب وهوالتَّعَب –ای لا تشتغل با لرا حه»
2-در روایات فراوانی از حضرات معصومین علیهم السلام آمده است که برای رسیدن به حلم و صبر ، « تحلم » و « تصبر » نمایی تحلم از « باب تفعل » است ، و یکی از معانی این باب « تکلف » است یعنی انسان چیزی را با فشار وتحمیل بر خود ببندد و خود را به آن وادار نماید این همان روش تمرین و تکرار است .
« امام علی » علیه السلام فرمودند :
* -اِن لَم تَکُن حَلیماًفَتَحَلَّم فَاِنَّهُ قَلَّ مَن تَشَبَّهَ بَقَومٍ اِلّا اَوشَکَ اَن یَکُونَ مِنهُم .3
(اگر بردبار نیستی خود را به بردباری وادار کن ، به درستی که کم است کسی خود را به گروهی شبیح نماید مگر اینکه نزدیک باشد ( عنقریب و به تدریج ) از ایشان گردد . )
چنانکه ملاحظه می کنید بخش دوم سخن حضرت ، تحلیل و استدلال است برای بخش اول کلام ایشان . در صدد تبیین نقش «تحلم » برای ایجاد «حلم » هستند .
و در وصیت خود به « امام مجتبی » علیه السلام فرمودند :
* – عَوَّدنَفسَکَ التَّصَبُّرَعَلَی المَکرُوه . 4
( نفس خویش را به تحمل شکیبایی در برابر ناملایمات عادت ده . )
نکته ای که در اینجا حائز اهمیت است انتخاب « نقطه شروع » است یعنی در استفاده از روش تمرین و تکرار ، باید بسیار مراقب بود که نقطه شروع ، بلند پروازانه انتخاب نگردد . مثلاً در تربیت بدنی کسی که نمی تواند وزنه صد کیلویی را بردارد باید به دقت محاسبه نماید که امر تمرین را از کدام نقطه آغاز کند : از وزنه بیست وپنج کیلویی ؟ یا
3-نهج البلاغه ، فیض الاسلام ، حکمت 198 4- نهج الباغه ،فیض الاسلام ، صفحه 091
بیشتر و یا کمتر از آن ؟ آنکه نمی توانددر یک مرحله ، مسیر دو کیلو متری را بدود آیا نقطه شروع تمرین او مسیر
سیصد متری است ؟ یا کمتر و یا بیشتر از آن؟ اگر در انتخاب نقطه شروع تمرین برای تربیت بدنی تصمیم بگیرید موجب آسیب جسمی خواهد شد .
در تربیت روحی و معنوی ، و در جهت ایجاد قدرت روانی نیز باید نقطه شروع تمرین با دقت کافی ، و متناسب با استعداد متربی انتخاب گردد . اگر برای ایجاد روحیه شجاعت ، او را به مواضع ضرر و خطر نزدیک می سازیم ، باید ملاحظه استعداد اورا بنمائیم .
چرا که در صورت عدم توازن وتناسب ممکن است متربی ما به یک شوک روانی مخاطره آمیز مبتلا گردد و به یک ضعف روانی شدید و طویل المدت گرفتار آید
3 – نقش سازنده مشکلات
برای مصونیت از بیماری و آسیب میکروب ،آن را به بدن خود تزریق می کنیم : « واکسیناسیون »
بدن در برخورد با میکروب های ضعیف شده و کوشش برای دفع آنها خود به قدرت می رسد و در برابر میکروبهای قوی ، توان مقاومت می یابد در معرض مشکلات قرار گرفتن – خود آگاه یا ناخود آگاه ، خواسته یا ناخواسته – و کوشش برای حل و دفع آنها ، به مثابه« واکسیناسیون روانی » است ، که موجب قدرت روحی می گردد .
هنگامی که انسان در معرض فشارها و دشواریها و ناملایمات قرار می گیرد ، برای رهایی از آنها یا برخورد صحیح و معقول با آنها ، همه استعداد هایش را بکار می گیرد و منتهای کوشش را به عمل می آورد در چنین شرایطی قوای نهفته و راکد انسان استخراج می شوند و به منصع ظهور و فعلیت می رسند . همان قوایی که دتر شرایط آرامش و آسایش ، نهفته و دست نخورده باقی می مانند ، و با صاحبشان به گور می روند . آنان که فارغ از هر گونه رنج و تعب زندگی کرده اند گرفتار ضعف روحی هستند در برابر کمتر ین ناملایمات از آسیب مصون نیستند .
آبی کم جو ، تشنگی آور بدست تا بجوشد آبت از بالا و پست
تا سقاهم ربهم آید خطاب تشنه باش !الله اعلم بثواب 5
بدون تردید یکی از برجسته ترین فلسفه های « آزمایش الهی » -که در معارف اسلامی از آن سخن رفته است –تربیت و شکوفایی استعداد های پنهان انسان است . اگر چه وسیله آزمایش الهی همواره امور دشوار و مشکل نیستند ، لکن از جمله آنها هستند .
در آیه 155 سوره بقره ، پاره ای از دشواریه و ناملایمات ، به عنوان
وسیله آزمایش خداوند به حساب آمده است :
5-مثنوی دفتر دوم
* وَلَنَبلُونَّکُم بِشَیءٍمِنَ الخَوفِ وَالجُوع وَنَقصٍ مِنَ الاَموالِ وَالاَنفُسُ وَالثَّمَراتِ وَبَشِّرِالصّابِرینَ
( بطور حتم همه شما را به ترس و گرسنگی و کاهش در اموال و جانها و میوه ها آزمایش می کنیم ، و بشارت بده به صبر پیشگان . )
« امام علی » علیه السلام ، درختان بیابانی را که در دل کویر تشنه رشد می کنند مقاوم تر و سرسخت تر از درختانی می شناسد که در باغها و کنار جویبارها می رویند و این تمثیل قدرت روحی انسانهایی است که با مشکلات انس دارند ، و نیز تشبیه ضعف روحی عناصری است که در راحت و رفاه رشد می کنند :
* -الاوِاَنَّ الشَّجَرَةَالبَرِّیَّةَاَصلَبُ عُوداًوَالرَّوائِعَ الخَضِرَةَ اَرَقُّ جُلُوداًوَالنَّباتاتُ البَدَوِیَّةُ اَقوی وُقُوداًوَاَبطَأُخُمُوداَ 6
( آگاه باشید ! همانا درخت بیابانی ( که آب کمتر به آن میرسد چوبش سخت تر است و درختان سبز و خرم [که در باغهای پر آب کاشته می شوند ] پوستشان نازکتر است . و گیاهان بیایانی شعله آتش آنها افروخته تر ، و خاموشی آنها دیر تر است . )
« امام خمینی » (ره ) به مناسبتی که از زندان و تبعید خویش سخن می گوید ، روشن می سازند که تحمل این امور برای روحی که در زندگی نه چندان راحت رشد کرده است ، بسیار آسان است :
( من توی حبس هم وقتی وارد شدم دیدم یک جای خیلی خوبی است که همه چیز آماده است که منزل های ما خواب ندیده است .به آن مأمورها گفتم : خوب ،اینکه از منزل ما بهتر است ! ( و بهتر هم بود ) بعد هم مارا بردند در یک جای دیگر مثل همان منزل خودمان ،یک خرده بهتر.)
( وقتی هم که از حبس ما بیرون آمدیم ، حبسش هم یک حبسی نبود که به ما یک بدی بگذرد … وقتی هم که از آنجا آمدیم ، در یک باغ بزرگ و در یک عمارت عالی که ما به خواب هم شاید ندیده بودیم … ما اینقدر هم عادت نکرده
بودیم که بیرون بیاییم و گردش برویم و حالا که توی حیاط ، توی خانه هستیم به ما بد بگذرد ) 7
و هم ایشان در مورد آثار و تبعات ( کوخ نشینی )و (کاخ نشینی ) می فرمایند : ( آن مقداری که از برکات کوخ ها در دنیا منتشر شده است هیچ در کاخها پیدا نمی شود ما یک کوخ چهار پنج نفری در صدر اسلام داشتیم و آن کوخ فاطمه زهرا سلام الله علیها است … در این اموری که اختراعات و کشفیات است ، شما اگر گردش کنید در بین کاخ نشینان ، گمان ندارم که
6- شرح نهج البلاغه ، فیض الاسلام ،صفحه 971
7- صحیفه نور، جلد ،2 صفحه 294
پیدا کنید یک کاخ نشینی موفق شده است به یک اختراع . کوخ نشینان بودند که موفق شدند به این اختراعات . طبع قضیه کاخ نشینی توجه به عیش و عشرت و توجه به دنیا و توجه به مال و منال است و نمی تواند شهوت و شکم این طبقه را مهلت بدهد که در یک امر تفکر وارد بشود و فکر بکنند . آنهایی که اختراع کرده اند ، آنهایی که زحمت کشیدند و کتابهای ارزنده تحویل جامعه داده اند در هر رشته ای این کوخ نشینان بودند… آن اشخاصی که این فلسفه را به این غنا رساندند کاخ نشینان نبودند ، کوخ نشینان بوده اند . « شیخ طوسی » … « صاحب جواهر » … « شیخ انصاری » … ما باید کوشش کنیم که اخلاق کاخ نشینی را از این ملت بزداییم ) 8
و همچنین رهنمودهایی می دهد که تا منزوی نشویم مستقل نمی شویم :
( اگر کارتر در عمر خود یک کار کرده باشد که بتوان گفت به خیر و صلاح مظلوم است ، همین قطع رابطه است ما این قطع رابطه را به فال نیک می گیریم . ) 9
( وقتی این انزوا نباشد ما متکل به غیریم … ملت تا اینطور باشد نمی تواند خودش دارای یک چیزی باشد … ملتی که منزوی بشود مترقی می شود .. تا انزوا نباشد افکار شما به راه نمی افتد … این انزوا از نعمتهای بزرگ خدا است ) 10
( من اعتقادم است که اگر ما در محاصره اقتصادی یک 10 سال ، 15 سال واقع بشویم شخصیت خودمان را پیدا می کنیم یعنی همه مغزهایی که راکد بودند در آن وقت نمی توانستند فعالیت بکنند ، به فعالیت می افتند … این محاصره اقتصادی را که خیلی از آن می ترسند ، من یک هدیه ای می دانم برای کشور خودمان . ) 11
4 – تمرین مقاومت در سیستم تربیتی اسلام
اسلام به عنوان یکی از برجسته ترین سیستم تربیتی ، تمرین مقاومت و برخورد مشکلات را به صورت تربیت غیر مستقیم در مجموعه برنامه ها و دستور العملهایش ارائه داده است .
و چنانکه می دانید تربیتهای غیر مستقیم ، مؤثر ترین و نافذ ترین روش در تربیت هستند .
جالب توجه این است که وظایف شرعی به ( تکلیف ) نامگذاری شده است واژ ه تکلیف که با واژه های تکلف و کلفت هم ریشه است ، به معنی مشقت و دشواری است . البته این تکالیف هرگز در حد فوق طاقت ، وسع و استعداد
8- صحیفه نور ، جلد 17 ، صفحات 216و 217
9- صحیفه نور ، جلد 12 ، صفحه 27 10و 11 – صحیفه نور ، جلد 13 ، صفحه 148 ، و جلد 4 1، صفحه 77
افراد نیست ، چرا که خداوند خود در قران فرموده است :
* -لایُکَلّیِفُ اللهُ نَفساًاِلّاوُسعَها
اساساً اسلام دین سهل و آسانی است . لکن طبیعت امر و نهی تحت نظام و ظابطه قرار گرفتن ، و کنترک خواهش های نفسانی و انجام وظایف دینی برای نفس انسان مشقت بار است نمونه هایی از تکالیفی که انسان در سایه آنها تمرین مقاومت می کند عبارت هستند از: روز ه ،خمس ، زکات ، حج و جهاد .
همچنین در پاره ای از روایات ، ( دشوار ترین اعمال ) را (با فضیلت ترین اعمال ) به حساب آورده است .
( امام علی ) علیه السلام فرمود :
*_اَفضَلُ الاَعمالِ ما اُ کرِهَتِ النُّفُوسُ عَلَیها 12
( برترین کارها کاری است که نفس ها بر آن واداشته شوند)
این سخن منسوب به رسول گرامی اسلام صلی الله علیه واله است که فرمود :
*-َافَضَلُ الاَعمالِ اَحمَزُها 13
(برترین کارها ، دشوارترین آنهاست . )