آداب و شرايط نماز

مراقبت از آداب و شرايط نماز

يكى از آداب قلبى نماز و ساير عبادات محافظت از ذات شيطانى است و آيه كريمه «وَالَّذِينَ هُمْ عَلى صَلَواتِهِمْ يُحَافِظُونَ» نيز به جميع مراتب حفظ نماز اشاره دارد.

علامه طباطبائى رحمة الله عليه در الميزان مى‏فرمايد:

«مؤمنين بر نماز محافظت دارند كه يكى از نمازهايشان فوت نشود و دائما مراقب آنند، كه دراين آيه منظور تعداد نمازهاست⁽³⁾».

 

1- نهج‏البلاغه نامه 52

2- پيام مقام معظم رهبرى به اجلاسيه پنجم نماز.

3- الميزان جلد 15 ص 12.

(77)

عن ابى‏حمزه ثمالى قال:

كَتَبَ عَلىُّ ابْنِ‏الحُسَيْنِ اِلَى بَعْضِ اَصْحَابِهِ:

«…وَ حَقُّ الصَّلَاةِ أنْ تُعْلَمْ اَنَّها وِ فَادَةٌ اِلَى اللّهِ تِعالى وَ اَنْتَ فِيها قائِمٌ بَيْنَ يَدَىِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَاِذا عَلِمُتَ ذلِكَ كَتَبَ حَقِيقا اَنْ تَقُومَ فِيَها مَقَامَ الذَّلِيِل الْحَقِيرِ الرّاغِبِ الوَاهِبِ الرَّاجِى الْخَائِفِ الْمِسْكِينِ الْمُتَضَرّعِ الْمُعَظَّمِ لِمَنْ كَاَن بِيْنَ يَدَيْهِ بِالسُّكُونِ وَ الْوَقَارِ وَ تَقَبَّلَ عَلَيْها بِقَلْبِكَ وَ تُقِيمُهَا بِحُدُودِهَا وَ حُقُوقِهَا⁽¹⁾».

از ابى حمزه ثمالى نقل شده كه حضرت على ابن الحسين[رساله‏اى تحت عنوان رساله حقوق] براى بعض افرادش نوشت، كه از جمله آنها حق نماز است، حضرت فرمود: حق نمازگزارى آن است كه بدانى روى به درگاه خدا آورده‏اى، هر گاه اين را نيكو دريافتى، بايد با خلوص و اعتقاد و اميدوار، در عين حال با وقار و حضور قلب در برابر وى ايستاده باشى و احكام و حدود و حقوق آن را كاملاً دريافته و رعايت كنى، از اميرالمؤمنين علىروايت شده كه فرموده «اِذا قَامَ اَحَدُكُمْ اِلَى الصَّلاَةِ فَلْصَلِّ صَلاَةَ مُوَدَّعٍ⁽²⁾».

هر گاه يكى از شما به سوى نماز قيام نمايد، پس بايد نماز كسى را بخواند كه با نماز وداع كننده است و آن گونه كه در سفينة‏البحار باب صلاة آمده از رسول خداروايت شده كه فرمود: هر گاه داخل نماز شدى، بگو اين آخرين نماز من است از دنيا، و چنان باش كه بهشت را جلوتر و جهنم را زير پايت و ملك الموت را پشت سر و پيامبران (ص) طرف راست و فرشتگان طرف چپ و پروردگار از بالاى سر بر تو مطلع هستند، پس نظر كن در مقابل چه كسى ايستاده‏اى و با چه كسى مناجات مى‏كنى و چه كسى به سوى تو نظر مى‏كند.

1- خصال صدوق ج2، ص 281.

2- غرر الحكم و دررالكم حديث 405.

(78)

همچنين امام علىمى‏فرمايد: «وَ قَدْ عَرَفَ حَقَّهَا رِجَالٌ مِنْ المَؤمِنيِنَ الَّذِينَ لاَ تَشْغَلُهُمْ عَنْهَا زِينَةُ مَتَاعٍ وَ لاقُرّةُ عَيْنٍ مِنْ وَلَدٍ وَلا مَالٍ، يَقُولُ اللَّهُ سُبُحَانَهُ رِجَالٌ لاتُلْهِيْهِمْ تِجَارَةٌ وَ لَا بِيْعٌ عَنِ ذِكْرِ اللَّهِ وَ اَقَامَ الصَّلاَةِ وَ اِيتَاءَ الزَّكَوةِ⁽¹⁾».

«وَ كانَ رَسُوُلُ اللَّهِ صَلَى اللَّهُ عَلَيهِ وَاَلِهِ وَسَلَّمَ بِالصَّلَاةِ بَعْدَ التَّبْشيِرِ لَهُ بِالجَنَّةِ لِقَوْلِ اللَّهِ سُبْحَانَهُ وَ أمُرْ أهْلَكَ بِالصَّلَوةِ و أصْطَبِرْ عَليْهَا⁽²⁾فَكَانَ يَامُرُ بِهَا أهْلَهَ وَ يُصْبِرُ عَلَيهَا نَفْسَهُ⁽³⁾» همانا از مؤمنان كسانى حق نماز را شناختند كه زيور دنيا از نماز، بازشان ندارد و روشنائى چشمشان يعنى اموال و فرزندان مانع نمازشان نشود، خداى سبحان مى‏فرمايد: مردانى هستند كه تجارت و خريد و فروش آنان را از ياد خدا و بر پاداشتن نماز و پرداخت زكات باز نمى‏دارد.

رسول خدا پس از بشارت به بهشت، خود را در نماز خواندن به زحمت مى‏انداخت، زيرا خداوند به او فرمود: خانواده خويش را به نماز فرمان ده و بر انجام آن شكيبا باش، پس پيامبرپى در پى خانواده خود را به نماز فرمان مى‏داد و خود نيز بر انجام نماز شكيبا بود.

شاخص‏هاى اداء حق نماز

رهبر بزرگوار انقلاب اسلامى در پيامى كه به مناسبت چهارمين اجلاسيه سراسرى نماز صادر نمودند، مى‏فرمايند: نشانه‏ها و شاخص‏هايى هست كه هر گاه و هر جا ديده شوند،

1- سوره نور آيه 37.

2- سوره طه آيه 132.

3- نهج‏البلاغه خطبه/199.

(79)

مى‏توان گفت حق نمازگزارده شده است.

1- نخست همگانى شدن نماز است:

ناسپاسى بزرگى است كه كسى در محيط اسلامى به سر برد و نماز را برترين وظيفه هر مسلمان است، بجا نياورد. چنين كسى نزد خدا و نزد بندگان خدا روسياه و در حق خود مقصر است، چرا كه خويش را از بركات نماز محروم ساخته و درباره نماز كوتاهى كرده است.

2- نشانه ديگر، نيكو بجا آوردن نماز است، يعنى با توجه به معنى و مفهوم كلمات نماز و همراه با خشوع و حضور و اين روح نماز است كه بدون آن نماز قالبى است بى جان و اگر چه ساقط كننده‏اقل تكليف، ولى نه برآوردنده هدفها و مقاصد تشريع. اين يك، البته نيازمند آموزش و نيز تمرين است. و اگر كمك الهى تأمين شود، عمق روحيه دينى و بركات فراوان ايمان و عمل را با خود تأمين خواهد كرد.

3- نشانه ديگر: آبادى مساجد و افزايش نمازهاى جماعت است، و اين به معناى بروز بركات نماز در سطح همكارى و همدلى اجتماعى است.

4- نشانه ديگر: مطرح شدن نماز در عرصه مطالعات و تحقيقات علمى است، همانطور كه بحث فقهى در مورد نماز و مقدمات آن طولانى‏ترين مباحث فقهى در حوزه‏هاى علميه را تشكيل مى‏دهد، بحث كلامى و عرفانى و اجتماعى نماز نيز بايد سلسله مهمى از مباحث دينى مطرح و در سطح جامعه پديد آورد، آگاهان دينى و محققان و نويسندگان در اين باره مقالات و تحقيقات و كتابهايى فراهم كنند و بحث نماز بطور مكرر در همه جايگاههاى تبليغ دين با زبانها و شيوه‏ها و از زاويه‏هاى گوناگون مطرح گردد.

5- نشانه ديگر آن است كه: در همه جايها و ساختمانهاى عمومى و دولتى، نماز خانه‏اى

(80)

در خور ديد شود و نمازگزاردن در همه جا، براى همه، كارى در دسترس به شمار آيد.

6- نشانه ديگر آن است كه: بزرگان جامعه و كسانى كه چشم‏ها به آنها دوخته شده و انگشتها آنها را نشانه كرده است، در مراكز همگانى نماز ديده شوند و نماز خانه‏هاى مراكز عمومى ويژه آدمهاى بيكار و فرودست شمرده نشود، هر گاه اين نشانه‏ها همه در جامعه‏اى پديد آمد، به حق بايد گفت كه حق نماز در آن جامعه ادا شده است⁽¹⁾.

بر نماز ظهر توجه خاص داشته باشيد

«حَافِظُو عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلَوةِ الوُسْطى وَ قُومُوالِلَّهِ قَانِتِينَ⁽²⁾» در انجام همه نمازها خصوصا نماز ظهر «الوسطى» كوشا باشيد و از روى خشوع و اطاعت براى خدا بپاخيزيد.

نماز وسيله‏ايست كه انسان را با آفريدگار جهان مربوط مى‏سازد و دل را لبريز از عشق و محبت خدا مى‏كند و اين آيه تأكيد مى‏كند كه مسلمانان در برپائى نماز كوشا باشند و خصوصا بر حفظ نماز ظهر دستور خاص مى‏دهد. لازم به ذكر است كه «حفظ» بيشتر در مورد محفوظ داشتن معانى در نفس استعمال مى‏شود.

از امام باقر و صادق عليهماالسلام روايت شده كه منظور از نماز وسطى، نماز ظهر است⁽³⁾.

مشهور بين فقها رضوان الله عليهم و اظهر آن است كه «الصلوة الوسطى» همان نماز ظهر

1- پيام مقام معظم رهبرى به مناسبت چهارمين اجلاسيه سراسرى نماز.

2- سوره بقره آيه 238.

3- كافى جلد3، ص 271.

(81)

است و در بين نمازها خصوصيتى داشته و آن اول نمازى است كه حق تعالى بر حضرت آدمتوسط جبرئيل فرو فرستاده است.

تربت شهيد به ذكر و نماز ما ارزش مى‏دهد

از ابى‏هارون مكفوف از امام صادقروايت شده كه فرمود: اى ابا هارون ما اهل بيت فرزندان خويش را به خواندن تسبيح حضرت فاطمه سلام‏الله‏عليها امر مى‏كنيم، همچنان كه به خواندن نماز، تو نيز بر آن مواظبت كن، زيرا، هر كس به خواندن تسبيح آن حضرت مداومت كند شقى نخواهد بود⁽¹⁾.

صديقه كبرى فاطمه زهرا سلام الله عليها وقتى كه پدر بزرگوارشان دستور تسبيحات معروف را به ايشان دادند (سى و چهار مرتبه «الله اكبر»، «سى و سه بار الحمدالله» و «سى و سه بار سبحان الله» كه ما هم معمولاً بعد از نماز به عنوان تعقيب، يا در وقت خواب مى‏خوانيم). سر قبر عموى بزرگوارش جناب حمزة‏ابن عبدالمطلب رفت و از تربت شهيد براى خود تسبيح درست كرد، اينها معنى دارد. يعنى چه؟ خاك شهيد محترم است، قبر محترم است. من براى عبادت خدا كه مى‏خواهم از كار خود را بشمارم، نيازمند به سبحه‏ام (تسبيح) چه فرق مى‏كند كه دانه‏هاى تسبيح از سنگ باشد يا از چوب يا خاك، و از هر خاكى آدم بردارد، برداشته است، ولى من اين را از خاك تربت شهيد بر مى‏دارم و اين نوعى احترام به شهيد و شهادت است، نوعى به رسميت شناختن قداست شهادت است. تا اينكه بعد از شهادت وجود مقدس امام حسين خود به خود، لقب سيدالشهدا از جناب حمزه گرفته شد و داده

1- التهذيب، ج 2، ص 105.

(82)

شد به نوه برادر بزرگوارش حسين بن‏علىو بعد از آن ديگر اگر كسى بخواهد از خاك شهيد تبرك جويد، از خاك حسين‏بن علىتهيه مى‏كند، ما كه مى‏خواهيم، نماز بخوانيم، و از طرفى سجده برفرش و بر مطلق مأكول و ملبوس را جايز نمى‏دانيم با خود خاكى يا سنگى بر مى‏داريم، ولى به ما پيشوايان ما گفته‏اند، حالا كه بايد بر خاك سجده كرد، بهتر كه آن خاك از خاك تربت شهيدان باشد، اگر بتوانيد از خاك كربلا براى خود تهيه كنيد، كه بوى شهيد مى‏دهد، تو كه خدا را عبادت مى‏كنى، سر بروى آن خاكى بگذار كه تماس كوچكى، قراب كوچكى، همسايگى كوچكى با شهيد دارد و بوى شهيد مى‏دهد، اجر و صواب تو صد برابر مى‏شود.

امام فرمود: سجده كنيد بر تربت جدم حسين‏بن علىكه آن وقت، نمازى كه بر آن تربت مقدس سجده كرده‏ايد، حجابهاى هفتگانه را پاره مى‏كند، يعنى ارزش شهيد را درك بكن، خاك تربت او به نماز تو ارزش مى‏دهد⁽¹⁾.

از اميرالمؤمنين علىروايت شده كه فرمود: كسى كه دوست دارد، هنگامى كه از دنيا مى‏رود از گناهان رهائى يابد، همانند طلائى كه هيچگونه كدورتى در آن وجود ندارد، كسى از او مظلمه‏اى را طلب نكند، بعد از نمازهاى پنجگانه دستان خود را به سوى خداى متعال باز كرده و دوازده مرتبه بگويد: «اَللّهُمَّ اِنِى أَسئَلُكَ بِاسْمِكَ اْلمَكْنُونِ المَخْزُونِ الطَّاهِرِ الطُّهَرِ المُبَارَكِ وَ اَساَلُكَ بِاسْمِكَ العَظِيِمِ وَ سُلْطَانُكَ القَدِيِمِ اَنْ تُصَلِّىَ عَلَى مُحَمّدٍ وَاَلِ مُحَمّدٍ يَا وَاهِبَ الْعَطَايَا يا مُطْلَقَ اْلأُسَارَى يا فَكَاكَ الرَّقَابِ مِنَ النَّارِ اَسْألُكَ اَنْ تَصَلِّىَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَال مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَعْتِقَ رَقَبَتِى مِنَ النَّارِ وَ اَن تُفَرِّجْنِى

1- ولاءها و ولايتها، ص 128-126.

(83)

مِنَ الدُّنْيا امِنا وَ أنْ تَدْخُلَنِى الْجَنَّةَ سَالِما، وَأنْ تَجْعَلْ دُعَائِى اَوَّلَهُ فَلَاحا وَ اَوسَطَهُ نَجَاها وَ اَخِرهُ صَلاَحا اِنَّك اَنْتَ عَلاَّمُ اْلغُيُوبِ» پس حضرت فرمود: اين دعا را به من تعليم داد رسول خداو امر نمود مرا كه آن را به حسن و حسين عليهما السلام نيز تعليم دهم⁽¹⁾.

از امام باقرروايت شده كه فرمود: بعد از هر نماز بگوئيد:

«اَللَّهُمَ اهْدِنِى مِنْ عِنْدِكَ وَاقْضِ عَلَىَّ مِنْ فَضْلِكَ وَ أَنْشُرْ عَلَىَّ مِنْ رَحْمَتِكَ وَ اَنْزِلْ عَلَىَّ مِنْ بَرَكَاتِكَ⁽²⁾».

زراره مى‏گويد: از امام باقرشنيدم كه فرمود «اَلدُّعَا بَعْدَالفَرِيضَةِ أَفَضَلُ مِنَ الصَّلَاةِ تَنَفُّلاً» دعا بعد از نماز واجب، با فضيلتر است از نماز مستحبى⁽³⁾.

و از امام صادقروايت شده كه فرمودند «كسى كه بعد از نماز صبح براى تعقيبات و دعا بنشيند تا اينكه خورشيد طلوع كند، زودتر به رزق و روزى مى‏رسد تا كسى كه روى زمين كار كند⁽⁴⁾.

سجده شكـر

از سليمان بن حفض مروزى روايت شده كه گفت: ابوالحسن على بن موسى الرضا برايم نوشت «در سجده شكر صد مرتبه بگو: شكرا شكرا» و صد مرتبه بگو «عفوا

1- من لايحضره الفيقه ج 1 حديث 949.

2- من لا يحضره الفقيه ج 1، حديث 951.

3- من الا يحضره الفقيه ج 1، حديث 963.

4- من لايحضره الفقيه ج1، حديث 966.

(84)

عفوا⁽¹⁾» و از حضرت امام موسى بن جعفرروايت شده كه بعد از نماز مغرب در سجده دعا مستجاب مى‏شود⁽²⁾.

و از حضرت امام جعفر صادقروايت شده كه حضرت موسى بن عمران عليه السلام هنگامى كه از نماز فارغ مى‏شد (در سجده شكر) ابتدا، گونه راست و سپس گونه چپ خود را بر زمين مى‏گذارد⁽³⁾.

و از امام صادقروايت شده كه فرمود: به هنگامى كه بنده در برابر خدا سر بر سجده گذاشته و مى‏گويد:

«يَارَبِّ يَارَبِّ» و ادامه مى‏دهد آن را تا نفسش قطع شود، خداى تعالى در جواب او مى‏گويد «لَبَّيْكَ مَا حَاجَتَكَ» بله بنده‏ام خواسته‏ات چيست⁽⁴⁾؟

همچنين آن حضرت فرمود: سجده شكر بر هر مسلمانى واجب است و آن نماز را كامل مى‏كند و خدا بوسيله آن خشنود مى‏شود و ملائكه را متعجب مى‏سازد و هنگامى كه بنده بعد از نماز سجده شكر به جا مى‏آورد، خداوند تبارك و تعالى حجاب بين بنده‏اش و ملائكه را بر مى‏دارد و خطاب به ملائكه مى‏گويد: اى ملائكه من، بنده‏ام را بنگريد او نماز واجب را بجا آورد و آن را با سجده شكر براى من به خاطر نعمتهائى كه به او عطا كرده‏ام، كامل گردانيده، ملائكه من چه به او عنايت كنم؟ ملائكه مى‏گويند پروردگار ما رحمتت را به او عنايت كن، ديگر چه به او بدهم؟ ملائكه مى‏گويند: پروردگار ما، بهشت را به او عنايت كن، ديگر چه به او بدهم؟ امورات مهمش را كفايت نما، ديگر چه؟ پروردگار ما، براى ما عملى نيست (نمى‏دانيم) خداوند

1- من لايحضره الفقيه، ج 1، حديث 970.

2- من لايحضره الفقيه، ج 1، ح 968.

3- من لايحضره الفقيه، ج 1، ح 974.

4- من لايحضره الفقيه، ج 1، ح 976.

(85)

تبارك و تعالى مى‏فرمايد: همانگونه كه شكر مرا به جا آورد، او را شكر كنم و به سوى او با فضلم روى آورم و خود را نشانش دهم (يعنى وجه اوليائم را نشانش مى‏دهم).

اقامه نوافل و تداوم آن

توجه مستمر به نماز مانع از غفلت و غررو و فرو رفتن در درياى شهوات و اسارت در چنگال شيطان و هواى نفس مى‏شود، در سوره مباركه معارج مى‏فرمايد.

«اِلاَّ الْمُصَلّيِنَ اَلَّذِينَ هُمْ عَلَى صَلاتِهِمْ دَائِمُونَ⁽¹⁾» مگر نمازگزاران، همان نماز گزارانى كه نمازهاى خود را تداوم مى‏بخشند.

در اين آيه منظور از «دائمون» اين است كه نماز را بايد در اوقات معين بجا آورده و نوافل، كه همان نمازهاى مستحبى است را اقامه كنند.

«اِلاَّ الْمُصَلّيِنَ» استثناء از انسان است و اگر از ميان همه امتيازات مؤمنين ذكر نماز مى‏شود، براى اين است كه شرافت نماز را رسانيده و بفهماند نماز بهترين اعمال است، علاوه بر اين نماز اثر روشنى در دفع رذائل دارد، زيرا نماز باز دارنده از هر فحشاء و منكرى است، اينها كسانى هستند كه بر خواندن نمازشان مداومت داشته‏اند و ستودن آنها به مداومت در نماز، اشاره به اينكه اثر هر عملى با مداومت در آن كامل مى‏شود⁽²⁾».