چکیده
پس از طلوع اسلام از افق جزیره العرب و دعوت همگانی پیامبر اسلام (ص)، دشمنان بسیاری بنای ستیز و خصومت با دین اسلام، پیامبر (ص) و مسلمانان گذاشتند و برای محو اسلام به هر روشی دست یازیدند. در این میان مجاهدانی نستوه و مقاوم به دفاع از رسول خدا (ص) برخاستند و در عرصه پاسداری از حریم دین اسلام حماسه آفریدند.
این مجاهدان راستین در ابعاد اعتقادی، ارزشی و رفتاری از ویژگی هایی برخوردار بودند که با اتکا به آن، دشمنان دین و پیامبر اسلام را به خاک مذلت نشاندند. رفتارهای و ویژگی های برجسته آنان درس و مشقی برای همه انسان ها در هر زمان و مکانی است تا از سطور نورانی آن در مسیر پرفراز و نشیب زندگی خویش بهره برند.
این نوشتار در پی آن است که آئینه وار بخشی از مؤلفه ها و ویژگی های برجسته مجاهدان صدر اسلام را با تکیه بر آیات و روایات و شرح تاریخی، بررسی و تبیین نماید تا فرا راه مجاهدان فی سبیل الله قرار گیرد. ان شاءالله
واژگان کلیدی: مجاهدان، صدر اسلام، جهاد، ویژگی های اعتقادی، اخلاقی و نظامی.
مقدمه
تاریخ درخشان صدر اسلام شاهد حضور مجاهدان و رزمندگان سلحشور و سخت کوشی است که به رهبری رسول الله (ص) در راه پاسداری از دین مبین اسلام و دستاوردهای ارزشمند آن، مردانه ایستادند و تا رسیدن به هدف متعالی خود لحظه ای از پای ننشستند.
سؤال این است که این مجاهدان از چه ویژگی هایی بهره مند بودند که با اتکاء به آن صحنه های تابناک و افتخارآمیزی را برای تاریخ اسلام رقم زدند و پیروزی و ظفر را در آغوش گرفتند؟ نوشتاری که پیش رو دارید پرتوی است از برخی ویژگی های برجسته مجاهدان صدر اسلام که بازگویی آن مفید و مؤثر خواهد بود. در خصوص این موضوع، منابع متعدد و فراوان است، اما بی گمان قرآن کریم بهترین و شایسته ترین منبع و مأخذ است. در این مقاله نیز عمده مطالب با استناد به آیات کلام الله مجید ذکر شده است البته روایات، کتب سیره و برخی متون اخلاقی نیز مورد استفاده قرار گرفته اند. پیش از ورود به بحث ذکر دو نکته ضروری است: نکته اول این که همه مسلمانان و رزمندگانی که در سپاه اسلام حضور داشتند از ویژگی های اخلاقی و اعتقادی- که در ادامه ذکر خواهد شد- بهره مند نبودند. در تاریخ صدر اسلام نیروهای رزمنده ای را داریم که به دلیل گرفتار شدن در آفتها و ضد ارزشهایی مانند دنیاطلبی، کبر و غرور، تفرقه و اختلاف، سستی و هراس از جنگ و … سبب وارد آمدن لطماتی جبران ناپذیر بر سپاه اسلام و مسلمانان گشتند؛ نظیر آنچه در غزوه احد پیش آمد. آنها اگر چه جزء سپاه اسلام بودند، اما ویژگی مجاهدان راستین را نداشتند. مجاهدان راستین مسلمان کسانی بودند که در مکتب قرآن و مکتب پیامبر (ص) درس آموختند و درس خود را پس دادند و از آزمونهای سخت و نفس گیر سربلند بیرون آمدند.
نکته دوم آن که ویژگی های ارزشمند مجاهدان صدر اسلام ریشه در فرهنگ ناب اسلامی و باورهای دینی آنها داشت؛ اما در این میان نقش شخصیت بی نظیر رسول الله (ص) به عنوان رهبر دینی، سیاسی و نظامی آنها بر هیچ کس پوشیده نیست. بسیاری از این رزمندگان از بین همان اعراف خونخواه، بی نظم و بی اعتقاد برخاسته بودند که رسول خدا (ص) نور ایمان را در دل آنها تاباند و از آنان قهرمانانی مؤمن، مجاهد، منضبط، مخلص و ایثارگر ساخت؛ همانها که ستونهای فضیلت و معنویت را در جامعه اسلامی برپا کردند و در پاسداشت دین، آیین و کیان خویش از هیچ چیز دریغ نورزیدند.
1. ویژگی های اعتقادی مجاهدان صدر اسلام
1-1. ایمان
ایمان سرآمد باورهای دینی و ریشه همه معنویات است. ایمان اساسی ترین گام در راه اخلاق و معیار تمام ارزشهای انسانی و حلقه ارتباط با خداست. ایمان سرچشمه توانایی، قدرت، پایمردی، دلیری، توکل و اعتماد به نفس است و بزرگترین عامل پیروزی بر مشکلات محسوب می شود.
از آنجا که انگیزه دفاعی در پرتو اعتقاد و عشق صادقانه به خدای متعال باور می شود، جوهر مقاومت و حماسه نیز با تجلی قدرت در اراده و قلب انسان مجاهد تکون می یابد. باید پذیرفت که هویت دفاعی در فرهنگ جامعه تنها در مدار خداباوری و ایمان و توکل به خدا تحقق پیدا می کند.
مجاهدان صدر اسلام به این خصلت و ویژگی الهی مسلح بوده و همین ایمان و اعتقاد راسخ بود که آنان را در نبردهای گوناگون پیروز می ساخت و هیچ عامل دیگری را نمی توان جایگزین آن کرد. مجاهدان مسلمانان با تکیه بر ایمان آگاهانه، در بسیاری از غزوات و سریه ها با آنکه هم به لحاظ نیرو و هم به لحاظ تجهیزات در تنگنا بودند، باز بر سپاه کفر پیروز شدند. حضرت امام خمینی (ره) سر پیروزی مجاهدان صدر اسلام را همین ایمان به خدا می داند.
لازم به ذکر است همان گونه که قوت ایمان سبب پیروزی است ضعف ایمان هم موجب شکست و ناکامی خواهد بود. چنانچه در جنگ احد ضعف ایمان و سستی برخی از مسلمانان، سبب مغلوب شدن لشکر اسلام و شهادت بیش از هفتاد نفر از یاران رسول خدا (ص) گردید.
سپاهیان اسلام عقیده ای استوار داشتند و ثبات و پایداریشان ناشی از همین ایمان قوی بود. این نیروی ایما بود که آنان را وامی داشت هرگونه ملاحظه و خویشاوندی را کنار نهاده و روی در روی نزدیکترین خویشاوندان خویش بایستند. حضرت علی (ع) در نهج البلاغه می فرماید: و لقد کنا مع رسول الله صلی الله علیه و آله، نقتل آباءنا و ابنائنا و اخواننا و اعمامنا؛ ما یزیدنا ذلک الا ایماناً ….
ما همراه رسول خدا (ص) با پدران، فرزندان، برادران و عموهایمان جنگیدیم؛ این خویشاوندکشی، ما را ناخوش نمی نمود بلکه بر ایمانمان می افزود… .
پس از غزوه بنی مصطلق ، پسر عبدالله ابن ابی (سرکرده منافقان) نزد رسول خدا (ص) آمد تا اجازه قتل پدرش را به جرم فتنه انگیزی در سپاه اسلام بگیرد، اما پیامبر رحمت (ص) با به او فرمود: «ما با او مدارا خواهیم کرد.» بدون شک تنها نور ایمان باعث می شد که مجاهدان صدر اسلام بر قله های رفیع ارزشها صعود نمایند و برای ماندگاری اسلام از نزدیکترین خویشان دل شویند.
2-1. توکل
توکل به خداوند متعال از ارزشهایی است که قرآن کریم رزمندگان مسلمان را بارها بدان توصیه می کند. توکل دستاورد و از ارکان و پایه های ایمان و معرفت انسان مؤمن است و هرچه ایمان و معرفت مؤمن به خداوند بیشتر و خالص تر باشد، اتصال و درجه اتکا و توکلش نیز قویتر خواهد شد.
وقتی رزمنده مسلمان قلب خود را با رابطه های اتکا و توکل به دریای قدرت و عظمت الهی متصل نماید، اراده و روحیه اش چنان قدرتمند می گردد که مغلوب هیچ عاملی نمی شود. شهید مطهری می نویسد: «جهاد و توکل مکمل یکدیگرند. جهاد، حمایت و پشتیبانی انسان از حق است و توکل در جهاد، اعتماد به حمایت و پشتیبانی خداوند از انسان.»
توکل به خداوند متعال به عنوان یک اصل در سیره جهادی مجاهدان صدر اسلام تجلی داشت. رزمندگان مسلمان و خداجوی در نبردهای مقدس خویش علیه دشمنان، همه تلاش و کوشش خود را با اخلاص به کار می گرفتند؛ در عین حال نصرت و پیروزی را تنها از جانب خدا دانسته و فقط بر او توکل می کردند و در مقابل قدرت الهی تمام قدرتها را ناچیز و بی اساس می انگاشتند.
امام مجاهدان و پیشتاز سلحشوران اسلام، حضرت علی (ع)، توکل را رمز شیردلی رزمندگان جبهه حق دانسته است. این مؤلفه، شکوه و جلالی وصف ناشدنی به مقاومت زرمندگان دلیر اسلام می بخشید. ایستادگی عمده کمی با بازارهای ناچیز و مقاومت در برابر دشمن تا به دندان مسلح، بدون ایمان و توکل به خدا و عنایت او محال و غیرممکن بود. توکل به حضرت حق و کسب مدد از او، شور و شوق مقاومت بر جان مجاهدان اسلامی می افکند و شرنگ شکست و ناکامی را در کام کفار و دشمنان می ریخت.
جریان تاریخی «حمرا الأسد» نقش توکل بر خدا را در میان مجاهدان کاملاً روشن می سازد. در جنگ احد مسلمانان پس از به جای گذاشتن شهدای بسیار، با بدنهای زخمی مراجعت نمودند ولی ابوسفیان در پی نابودی کامل مسلمانان بود. در نتیجه رسول اکرم (ص) از طرف خداوند مأمور شد به همراه مجروحان، دشمن را تعقیب نماید. با دستور رسول الله مجروحان از جمله دو برادر به سوی لشکر دشمن حرکت کردند. چون یکی از این دو برادر حال مساعدی نداشت، برادرش او را بر دوش کشید تا خود را به یاران پیامبر برسانند و به ندای رسول الله لبیک گویند. آری مجاهدان صدر اسلام، چنین مردانی الهی بودند که از بسترهای بیماری، با بدن آغشته به خون راهی میدان جنگ می شدند تا دین خدا و رهبرشان را یاری کنند. این مجروحان در حالی به ندای رهبر خود لبیک گفتند که منافقان شیطان صفت آنان را از مقابله با لشکریان ابوسفیان می ترساندند؛ ولی این مجاهدان نستوه چنان توکلی بر خدا داشتند که نه تنها وسوسه ها خللی در اراده آنها ایجا نکرد، بلکه بر ایمانشان افزود و در پاسخ شیطنت منافقان، پاسخ دندان شکن «حسبنا الله و نعم الوکیل» دادند؛ یعنی ما فقط به خدا وابسته و دل بسته ایم و او برایمان کافی است. اوج ایمان و توکل این عزیزان چنان وحشتی در سپاه ابوسفیان انداخت که از ترس فرار را بر قرار ترجیح دادند و دین اسلام و مسلمانان از خطری بزرگ ایمن ماندند.
3-1. اخلاص
اخلاص مهمترین رکن در نیت و عمل است. اخلاص یعنی پیراستن نیت و قصد از هر چیز غیرخدایی؛ یعنی کار را برای خدا انجام دادن. از این جهت است که اخلاص را روح و باطن عمل متعبدانه، و از عوامل اصلی تشکیل مشخصیت معنوی انسان و منشأ توفیقات بسیار در کارهای بزرگ دانسته اند.
در فرهنگ قرآن، اعمال شایسته پاداش اخروی با معیار خلوص نیت ارزش گذاری می شوند، زیرا عروج عمل صالح به سوی خدا تنها به مدد اخلاص میسر است و خداوند متعال تنها عمل مخلصانه بندگان را می پسندد و می پذیرد.
مجاهدان صدر اسلام به این ویژگی ارزشمند آراسته بودند. دفاع و جهان آنها هم از آن جهت مورد تمجید و تحسین است که «فی سبیل الله» و تنها برای رضای خدای بود.
مجاهدان مخلص نه منتظر تشویق بوده و نه از نکوهش و سرزنش واهمه داشتند. اخلاص مجاهدان زمینه امدادهای الهی را آماده می کرد و رحکت و برکات خداوندی را برای آنها به ارمغان می آورد.
خاطرنشان می شود رفتار و گفتار رسول الله (ص) در آراستگی مجاهدان به این صفت الهی بسیار مؤثر بود. پیامبر (ص) پیوسته به مسلمانان یادآور می شد که مبادا در جنگها جز رضای خداوند را طلب کنند. رزمندگان اسلام نیز با الهام از این سفارشات تعالی بخش، جان خویش را در طبق اخلاص نهاده، تقدیم پیشگاه حق می کردند.
تبلور اخلاص در رفتار حضرت علی (ع):
در نبرد احزاب وقتی محاصره طولانی شد، عمروبن عبدود، جنگجوی عرب که با هزار سوار برابری می کردند با تنی چند از جنگجویان، از خندق عبور کرد و در مقابل نیروهای اسلام ایستاد و رجز خواند. برخی از ترس نفسهایشان در سینه حبس شده بود. در این هنگام امیر مؤمنان علی (ع) برخاست و با اجازه رسول خدا(ص) به میدان شتافت.
پیامبر اکرم (ص) برای پیروزی آن حضرت دعا کرد. علی (ع) با حریف (عمرو) به نبرد پرداخت و او را به خاک افکند و برای اینکه سر او را از تنش جدا کند روی سینه اش نشست. عمرو به حضرت ناسزا گفت. آن حضرت از روی سینه او برخاست و او را به حال خود گذاشت، پس از چند لحظه که خشمش فرونشست، بازگشت و کار عمرو را یکسره کرد. از آن حضرت سؤال شد که چرا پس از دست یافتن بر حریف از روی سینه اش برخاستی؟ امام علی (ع) فرمود: «او به من ناسزا گفت. من از این کارش خشمناک شدم و ترسیدم اگر او را در این حالت بکشم، برای انتقام گرفتن و خوشنودی دل خود او را کشته باشم. پس صبر کردم تا خشمم فرو نشست آن گاه او را فقط برای رضای خدا کشتم.»
2. ویژگیهای اخلاقی مجاهدان صدر اسلام
1-2-. شهات طلبی
شهادت طلبی از عوامل پیروزی آفرین و از امتیازهای سپاه اسلام در برابر جبهه کفر می باشد. رزمندگان اسلام با تکیه بر این عامل همواره پیروزیهای بزرگی را برای جبهه حق به ارمغان می آوردند؛ چرا که در این سوی جبهه مجاهدانی بودند که کشته شدن در میدان جنگ را حیات و افتخار دانسته و در آن سوی جبهه مهاجمانی که از مرگ گریزان و آن را هلاکت و بیهوده می دیدند. نتیجه چنین نگرشی برای جبهه حق، ارتقاء انگیزه و اشتیاق، و برای جبهه باطل بی رغبتی و بی انگیزگی بود.
قرآن کریم شهادت را زندگی حقیقی و شهیدان را زندگان جاوید معرفی می کند و شهادت طلبی را به عنوان یک ارزش متعالی می ستاید. از نظر قرآن کریم شهادت و کشته شدن در راه خدا، عین حیات و برخورداری از رزق و نعمتهای خاص الهی است و کسی که در راه خدا به شهادت برسد، مقامی منیع و درجه ای رفیع یافته است.
از خصیصه های بارز مجاهدان صدر اسلام، عشق به شهادت بود: به هنگام جنگ بدر شهادت طلبی در میان لشکر اسلام موج می زد و در این راه بر یکدیگر پیشی می گرفتند؛ به گونه ای که پدر و پسری برای عزیمت به جبهه و نیل به مقام والای شهادت قرعه انداختند؛ چرا که هیچ یک مایل نبودند در مدینه بمانند و از فیض شهادت بازمانند.
این روح شهادت طلبی است که شهادت تشویق می کند و همه اعجاز معنوی از این روحیه بلند و اندیشه خداباور مردان فداکار و عاشق می تراود. رسول خدا (ص) پیش از نبرد بدر وقتی متوجه شد نوجوانی، به عشق شهادت در راه خدا، با رزمندگان اسلام همراه گشتند، آنها را به واسطه سن کم و توانایی اندکشان بازگرداند. در میان آنها نوجوان شانزده ساله ای به نام عمیر ابن ابی وقاص بود. وقتی چنین دید خود را از دید پیامبر مخفی کرد. برادرش به او گفت: چه می کنی؟ گفت: می ترسم رسول خدا مرا ببیند و به شهر بازگرداند؛ در صورتی که من دوست دارم همراه سپاه بیایم شاید خداوند شهادت را نصیبم گرداند. او سرانجام در غزه بدر شرکت کرد و به آرزویش یعنی شهادت فی سبیل الله دست یافت.
به هنگام نبرد احد پیرمردی به نام خیثمه، که فرزندش در بدر به شهادت رسیده بود، نزد رسول خدا آمد و گفت: ای رسول خدا (ص) سخت مشتاقم که در کنار فرزندم باشم، تقاضا دارم دعا فرمایی خداوند شهادت را نصیبم فرماید. پیامبر برای آن پیرمرد عارف دعا کرد و او در غزه احد به شهادت رسید.
مجاهدان صدر اسلام نه تنها در میدان نبرد از مرگ نمی هراسیدند بلکه آرزو و دعا می کردند در راه خدا شهید شوند. در جنگ موته پس از شهادت زیدبن حارثه و جعفر ابن ابی طالب، طبق دستور رسول الله(ص) عبدالله بن رواحه پرچم لشکر اسلام را در دست گرفت. وی به سوی دشمن حمله برد در حالی که چنین می گفت: … این نفس! اگر در راه خدا به شهادت نرسی، به یقین مرگ سراغ تو خواهد آمد. اگر راه آن دو (زید و جعفر) را ادامه دهی، هدایت می شوی و اگردر این راه کوتاهی کنی بدبخت خواهی شد.
مالک اشتر، سردار شجاع سپاه حق- که همواره از خدا طلب شهادت می کرد- در نبرد با لشکر شام چنین رجز می خواند: «پروردگارا! شمشیرهای دشمن را برایم آماده کن و شهادت را به دست کفار نصیبم فرما.»
2- یاد خدا
ذکر و یاد خدای سبحان از بهترین و پاکیزه ترن اعمال نزد پروردگار و خصلت خوب مؤمنان و صالحان و نشان همنشینی با محبوب واقعی بوده و مایه شرافت و رستگاری انسان می باشد. به فرموده قرآن یاد خدا مؤمن را همواره در اوج و تعالی نگه داشته و در سختی ها آرامش و قوت قلب می بخشد.
یاد خدا دل و جان مجاهدان صدر اسلام جاری بود و زرق و برق زندگی دنیا هرگز ایشان را از یاد خدا بازنمی داشت. این مؤلفه و ویژگی برای مجاهدان فی سبیل الله در میدان نبرد بسیار کارساز بود؛ چرا که جهاد و دفاع آرامش و قوت قلب بسیار می طلبد. خداوند متعال نیز رزمندگان اسلام را توصیه می کند به هنگام برخورد با دشمن، خدا را بسیار یاد کنند تا پیروز و رستگار شوند.
مجاهدان صدر اسلام بازنده نگاه داشتن یاد خدا در دلهایشان و مداومت بر آن، بر قوت و قدرت روحی و معنوی خویش می افزودند. بی گمان اگر روح و جان آنها با یاد و نام خدا لبریز نمی شد از عهده ان امتحانهای سخت و مشکل پیروز برنمی آمدند.
هنگام پیکار دو سپاه ایمان و کفر، آنچه مسلمانان مجاهد را در برابر کافران برتری می بخشید، ایمان خالص و یاد خدا بود که به صورت ذکرهای متعددی مانند الله اکبر و لا اله الا الله ابراز می گشت. وقتی این اذکار در فضای عطرآگین جبهه می پیچید، پتک نابودی بر فرق دشمن کوبیده می شد و آنها را به خاک مذلت می نشاند.
3-2. صبر خصلتی است که با سرنوشت ایمان انسان گره خورده است و از پایه های ایما می باشد. امام صادق (ع) صبر در ایمان را به منزله سر در بدن می داند. و پیامبر اکرم (ص) صبر را نصف ایمان برمی شمارد. خداوند متعال در کتاب وحی مؤمنان را به صبر و پایداری فراخوانده و آن را از عوامل پیروزی آفرین برمی شمارد.
رزم آوران صدر اسلام کامل ترین مصداق صابران هستند که خداوند متعال از آنها با عنوان «راست پیشگان و پرهیزکاران» یاد می کند.
پیش از هجرت دشمنان اسلام برای نابودی دین اسلام از هیچ کوششی دریغ نورزیدند، از استهزاء و تکذیب و زخم زبان گرفته تا تهدید و آزار و اذیت و دیگر ناملایمات؛ اما مجاهدان راستین با اقتدا به پیامبر عظیم الشأن اسلام، هر یک چون کوهی استوار پایدار ماندند و نقشه های شوم دشمنان را نقش بر آب ساختند.
پس از هجرت نیز مسلمانان صبر و پایداری را پیشه خود ساختند. جنگ خندق، همزمان با فصل سرما و کمبود موادغذایی در مدینه بود، رزمندگان پوشاک و خوراک مناسب نداشتند و رسیدن کمک از خارج شهر نیز میسر نبود. در چنین شرایط دشواری مسلمانان طریق صبر را پیش گرفتند و با پایداری خویش پیروزی بزرگی را برای لشکر اسلام رقم زدند.
4-2. شجاعت و دلاوری
از اوصافی که قرآن کریم مجاهدان و رزمندگان صدر اسلام را بدان می ستاید، شجاعت و دلاوری است. قرآن کریم در آیاتی (توبه: 24، حجرات: 15) به مبارزه با عوامل سستی آور پرداخته و خوی شجاعت و فداکاری در راه خدا را در ژرفای جان مجاهدان مسلمان رسوخ می دهد.
رزمندگان صدر اسلام بدون هراس از سلاح و تجهیزات دشمن و شمار زیاد نیروهای آنها، با توکل به خدا و با نقشه حساب شده بر لشکر دشمن یورش می بردند و بی هیچ پروایی به استقبال از خطرهای بیشمار نبرد می رفتند. بر همین اساس شجاعت و قوت رزمندگان اسلام، که از ایمان راسخ آنها سرچشمه می گرفت، از عوامل پیروزی سپاه اسلام محسوب می شد. شجاعت و دلاوری سبب تقویت روحیه مجاهدان، و تقویت روحیه سبب شکیبایی آنها در مبارزه با سختی ها و تحمل دشواریها می گشت. آنان در نبردها با عزمی راسخ و شجاعتی بی نظیر می جنگیدند؛ چرا که راه خود را منتهی به یکی از دو هدف پیروزی یا شهادت می دیدند. این اهداف که قرآن از آن با عنوان «إحدی الحسنیین» یاد می کند هر دو برای آنها نیک و سعادت آفرین بود.
هدف همه مسلمانان در آن دوره، اعتلای کلمه الله و تلاش برای ماندگاری اسلام و برافراشتن پرچم صلح و عدالت میان همه انسانها بود. اینها هدفهایی بودند که مسلمانان به آن ایمان کامل داشتند و برای تحقق آنها بدون هراس و واهمه از چیزی، شجاعانه و با تمام توان خویش به مبارزه می پرداختند.
5-2. ایثار و فداکاری
ایثار از ارزشهای تعالی اسلامی و به معنای از خود گذشتن و دیگران را بر خود ترجیح دادن است. مراد از ایثار و فداکاری این است که انسان از آنچه خود به آن نیاز دارد، جوانمردانه بگذرد و به نیازمندان بدهد. از آنجا که انسان طبعاً موجودی خودمحور است، این کار بسیار مشکل است و لیکن میوه شیرینی دارد که حلاوت آن را تنها مردان ایثارگر و فداکار می چشند و می فهمند.
خداوند سبحان در قرآن کریم، ایثار و از خودگذشتگی مؤمنان را در راه پاسداری از دین خود می ستاید و برترین توصیفها و پاداشها را برای آنان قرار می دهد.
رزمندگان سلحشور و درس آموختگان مکتب وحی با تأسی به سیره رسول الله (ص) به عنوان اسوه حسنه، در معامله با پروردگار خود جلوه های زیبایی از ایثار، از خودگذشتگی و پیشگامی در جانفشانی و تحمل شدائد را آفریدند و در صفحات زرین تاریخ اسلام به یادگار گذاشتند که به برخی از آنها اشاره می شود.
ایثار و از جان گذشتگی حضرت علی (ع)، بزرگ ایثارگر تاریخ، در «لیله المبیت» برجسته ترین جلوه تجلی این ارزش اسلامی در صدر اسلام است. مولای متقیان علی (ع) برای نجات جان امام خویش، جان خود را در معرض تهدید بزرگ کفار قرار داد و در حالی که در بستر پیامبر خوابید که چهل نفر از کفار با شمشیرهای آخته در انتظار حمله به پیامبر کمین کرده بودند.
ایثار و فداکاری مجاهدان صدر اسلام همواره ایثار جان نبود. آنها علاوه بر جان خویش، مال خویش را نیز در راه اسلام می بخشیدند. به هنگام هجرت مهاجران از مکه به مدینه این حقیقت جلوه آشکاری داشت؛ آن هنگام که انصار عاشقانه آغوش بر مهاجران گشودند و با آنکه بسیاری از آنها، خود نیازمند بودند، خانه و کاشانه و اموال خویش را با مهاجران قسمت کردند. قرآن کریم در آیاتی این ایثار و فداکاری انصار را می ستاید. مهاجران نیز ایثارگرانی بودند که تمام زندگی خود را در مکه به جا گذاشتند و به مدینه آمدند. برخی از آنها در عهد جاهلیت از ثروتمندان مکه بودند ولی با قبول اسلام همه مالشان را از دست داده بودند.
– با انعقاد پیمان اخوت در مدینه، عبدالرحمان بن عوف با سعد بن ربیع پیمان برادری بست. سعد (که از انصار و ساکن مدینه بود) تمام مالش را با عبدالرحمان بن عوف تقسیم کرد و حتی یک زنش را نیز طلاق داد و به ازدواج عبدالرحمان درآورد. چنین صحنه های باشکوهی تنها در تاریخ درخشان صدر اسلام و در گفتار و کردار مجاهدان مسلمان ایثارگر بروز یافته است. در جنگ تبوک وقتی مسلمانان با کمکهای مالی خود به تجهیز سپاه اسلام در برابر رومیان می پرداختند، برخی از تهیدستان نیز با آنکه زاد و توشه و مرکب کافی در اختیار نداشتند با کار کردن کمک کردند تا در این کار خیر سهیم باشند.
در «غزوه ذی قرد» سعدبن عباده با آنکه از جانب رسول الله مأمور شده بود جهت حفاظت از مدینه در شهر بماند، باز هم پنج بار شتر و ده رأس شتر به لشکر اسلام بخشید. وقتی رسول خدا (ص) متوجه شد رو به قیس بن سعد کرد و فرمود: این قیس! پدرت تو را سواره به جبهه اعزام کرد و با ارسال موادغذایی مجاهدان را تقویت نمود. خود نیز مدینه را از تعرض دشمن حفظ کرد، خدایا سعد و آل سعد را رحمت نما.
6-2. عزت و کرامت
از ارزشهای مهم اخلاقی؛ و به تعبیر استاد شهید مرتضی مطهری، محور اخلاق اسلامی و کرامت نفس است. عزت به معنای شرافت، از سرمایه های ارزشمند انسان که قرآن مجید آن را منحصر در خدا، پیامبر و مؤمنان کرده است. احساس و بزرگواری روح، آدمی را به فضیلت سوق داده، از پستی ها و رذیلتهای برکنار مهم ترین راه دریافت عزت، اطاعت از خداوند عزیز است؛ چرا که هر چه از عزت نزدیکتر شود، عزتش افزون می گردد. پیکار در راه خدا نیز عزت آفرین فرموده پیامبر (ص) مجاهد هم خود به قله سرافرازی و عظمت صعود می کند. و بزرگواری را برای آیندگان هموار می سازد. امام مجاهدان، حضرت گاه که از منزلت و جایگاه رفیع جهاد سخن می گوید، فلسفه وجوب آن را اسلام، و رویگردانی از آن را مایه ذلت و خواری اسلام می داند.
مجاهدان صدر اسلام که عزت و سرافرازی اسلام را در جهاد جستجو می کردند، لحظه ای نیاسودند و در این راه رشادتهایی از خود بروز دادند که قلم ها از بیان آن عاجزند. در نبرد موته، وقتی برخی از مسلمانان از اعزام لشکر قدرتمند و پرتوان رومیان با خبر شدند، نسبت به ادامه مسیر دچار تردید گردیدند. در این هنگام عبدالله بن رواحه که فرمانده دوم سپاه اسلام بود، با سخنانی عزت اسلام را به آنان یادآور شد و آنان را به ایستادگی و مقاومت و دفاع از اسلام عزیز فراخواند: «ای مسلمانان! به خدا سوگند ما هرگز با تکیه برافزونی نیرو و بسیاری تجهیزات جنگ نکرده ایم بلکه با اعتماد به اسلام، که به ما عزت بخشیده است، جنگیده ام؛ اکنون نیز آماده شوید و به دشمن بتازید.»
7-2. بی رغبتی به دنیا
یکی از مباحث عمده و راهبردی اسلام، که در قرآن کریم و سیره معصومین مورد توجه و اهتمام قرار گرفتن بی مقداری و بی نیازی دنیا در برابر آخرت است. از دنیا با عنوان متاع قلیل یاد شده که اسباب آزمایش و امتحان بشر قرار داده شده است.
از نظر قرآن دنیا دوستی و دل خوش کردن به حیات دنیا، شوق جهاد و دفاع را در دل می میراند و عامل شکست خواهد بود. در مقابل بی اعتنایی به دنیا و فریفته نشدن به جلوه های زودگذر آن از عوامل پیروزی در صحنه نبرد است. آن کس که دل به محبت دنیا و زفارف آن سپرده به گاه نبرد، سبکبال و مشتاق لباس رزم می پوشد و به آسانی از تعلقات دنیایی دل می کند.
از ویژگی های مجاهدان راستین صدر اسلام کوچک شمردن و بی اعتنایی به دنیا و دل بریدن از مظاهر فریبنده آن بود. حنظله جوانی تازه داماد بود. شبی که عروس به خانه آورد کوس جنگ احد نواخته شد. او که عاشق جهاد و شهادت بود، همسر جوان خود را همراه تمام لذت های دنیایی در خانه گذاشت و با رسول خدا (ص) عازم جهاد با لشکر کفر شد. حنظله که مشتاقانه به جنگ آمده بود، برای اینکه از لشکر اسلام عقب نیفتد فرصت غسل جنابت نیافته بود. پس از شهادتش رسول خدا (ص) فرمود: حنظله را ملائکه غسل دادند؛ از این رو به حنظله غسی الملائکه شهرت یافت. جالب است بدانید هم پدر حنظله (ابوعامر) مشرک و فاسق بود و هم پدر همسر حنظله (عبدالله ابن ابی)، که سر کرده منافقان بود لیکن این مسلمانان راستین، جهت اعتلای کلمه الله روی در روی پدرانشان ایستادند و راه حقیقت و رستگاری در پیش گرفتند. گفتنی است که فرزند این شهید بزرگوار نیز بعدها از سرداران مرید اسلام گشت.
در صحنه کربلا نیز گروهی نتوانستند از دنیا و مظاهرش دل بکنند، اما یاران حسین بن علی (ع)بر دنیا و همه زیباییهای فریبنده اش چشم بستند و بندگی حق تعالی و عشق و سرسپردگی به اما خویش را بر تعلقات دنیوی ترجیح دادند تا همان گونه که در بسیاری از ارزشهای الهی مصداق و نمونه شدند، در مورد بی اعتنایی به دنیا و زخارف آن نیز الگویی شایسته باشند.
8-2. مقاومت و ایستادگی
رزمندگان و پاسداران مسلمان هیچ گاه نباید مرعوب قدرت و شوکت ظاهری دشمنان شوند؛ نباید از عِده و عُده دشمن بهراسند؛ باید گوش به وعده های الهی سپرده و راه مقاومت و مجاهدت در پیش گیرند. این مهم در منابع دینی بسیار مورد تأکید قرار گرفته است.
از دیگر جلوه های ارزشمند سپاه اسلام، تبلور فرهنگ مقاومت و ایستادگی در اعماق مجاهدان مسلمان بود که به واسطه بهره مندی از این ویژگی صحنه های زیبا و پرشوری را خلق کردند و بر سختی ها فائق آمدند. رزمندگان اسلام هر گاه احساس می کردند گاه مقاومت و ایستادگی در برابر دشمن است دریغ نمی ورزیدند. این ویژگی در دوران پیش از هجرت جلوه بیشتری داشت. در آن دوران به واسطه فشار فراوان مشرکان و کفار، مسلمانان در سخت ترین شرایط بودند و ایمان و استقامت جانانه آنها باعث ماندگاری دین اسلام شدند. برخی، از مسلمانان در این دوران، تمام زندگی و خانه و کاشانه خود را رها کرده و به حبشه مهاجرت نمودند و برخی از آنها نیز در زیر شکنجه های کفار و مشرکان جان به جان آفرین تسلیم کرده و شربت شهادت نوشیدند. خانواده عمار یاسر از جمله کسانی بودند که تا آخرین لحظات عمرشان بر سر عقیده شان ایستادند و به عنوان اولین شهدای اسلام نامشان را برای همیشه در تاریخ جاودانه ساختند. خانواده یاسر خانواده استقامت و پایداری بود. پیامبر به آنان فرمود: «خاندان یاسر! پایداری کنید. جایگاهتان بهشت است.»
ایستادگی و مقاومت مسلمانان پس از هجرت نیز- به ویژه در عرصه های نبرد حق علیه باطل- تداوم داشت. به هنگام نبرد احد، پس از سقوط تنگه و حمله دشمن، بسیاری از لشکریان اسلام پا به فرار نهادند؛ اما برخی از مجاهدا راستین همانند حضرت امیر (ع) و ابودجانه انصاری، مردانه در میدان کارزار باقی ماندند و در دفاع از جان مقدس رسول الله (ص) فداکاری و استقامت شایانی از خود نشان دادند. در اوج نبرد، وقتی پیامبر مجروح شد و خون بر چهره مبارکش جاری شد، ابودجانه تن خود را سپر باران تیرهایی ساخت که وجود پیامبر را نشانه رفته بودند.
3. ویژگی های عبادی مجاهدان صدر اسلام
1-3. اهتمام به نماز
نماز در میان عبادتها، از مهم ترین عبادات است و اهمیت و جایگاه بلند آن در دین اسلام بر هیچ کس پوشیده نیست. در روایات اهل بیت (ع) از آن به عنوان رأس اسلام، ستون خیمه دین و موجب تقرب اهل تقوا به خداوند یاد شده است. نماز با روح، برترین یاد خدا و عامل برقراری ارتباط با ذات اقدس الهی است؛ سدی است در برابر گناهان و وسیله شستشوی سیئات و غفران و آمرزش الهی. خودبینی و غرور را در انسان می شکند و با یادآوری مرگ و قیامت او را از عصیان و گناه باز می دارد.
خداوند از مؤمنان می خواهد به گاه سختی ها در کنار استقامت و پایداری، از نماز استعانت جویند. مجاهدان صدر اسلام این فرمان الهی را به شایستگی عمل کردند. آنها در سختی های نبرد به نماز پناه می بردند و با رکوع و سجود خالصانه و خاشعانه، روح خویش را صلابت و استواری می بخشیدند.
به هنگام بازگشت از غزوه ذات الرقاع پیامبر دو سرباز به نامهای «عباد» و «عمار» را مأمور حفاظت از دهانه دره ای کرد که مسلمانان در آن استراحت می کردند. عباد از تاریکی شب استفاده کرد و مشغول نماز و راز و نیاز با خدای خود شد. در این هنگا مردی از قبیله غطفان که در تعقیب مسلمانان بود، از نقطه مخفی تیری برپای عباد زد. عباد به قدری غرق مناجات با خدا بود که سوزش تیر را کمتر احساس کرد و تیر را از پای خود درآورد و به نمازش ادامه داد. ولی مرد غطفانی تا چند بار به تیراندازی ادامه داد و عباد مجبور شد نمازش را پایان برساند و عمار را بیدار کند. منظهر رقت بار عباد، عمار را منقلب کرد و با لحن اعتراض گفت: چرا در آغاز کار بیدارم نکردی؟ نگهبان زخمی در پاسخ گفت: «من در حال مناجات با پروردگار خود بودم و سوره ای از قرآن را می خواندم که ناگهان تیر اول اصابت کرد. لذت مناجت و شیرینی آن، مانع از آن شد که نمازم را قطع کنم. اگر پیامبر حفاظت این نقطه را بر عهده من نگذاشته بود، هرگز نماز و سوره ای را که می خواندم قطع نمی کردم و جان خود را در طریق مناجات با خدا از دست می دادم پیش از آنکه آهنگ بریدن نماز کنم.»
2-3. دعا و نیایش
دعا و نیایش از ضروریات آیین اسلام و رکنی از ارکان به هم پیوسته نظام توحیدی است؛ عبادتی ارزنده و شور آفرین که همانند نماز و قرآن، دل مرده و بی روح را زنده و آباد می کند؛ از الطاف بی کران الهی نسبت به مخلوقات و بار عامی است که هر موجودی در هر موقعیتی می تواند خدای خویش را به هر زبانی بخواند و خداوند هم ندایش را پذیرا باشد. جهاد در راه خدا از مواردی است که ارتباط تنگاتنگ مجاهد با خدای متعال را می طلبد؛ کانال این ارتباط نیایش است چرا که دعا و نیایش بیدار کننده روح خروش و عصیان در برابر ظلم و جور و ایجادکننده شجاعت توکل به مبدأ قدرت است.
مجاهدان فی سبیل الله آن گاه که در برابر دشمن قرار گرفتند خاضعانه دست به دعا برمی داشتند و طبق فرموده قرآن از خداوند متعال، پایداری، ثبات قدم، روحیه و پیروزی می طلبیدند. در نبرد بدر وقتی رزمندگان اسلام دشمن را به لحاظ نیرو و ادوات رزمی از خود قویتر دیدند، گرد هم جمع شده، مشغول نیایش شدند و گفتند: پروردگارا! ما را بر دشمنان خود پروزی ده، خداوند نیز آنها را یاری بخشید.
مجاهدان مسلمان با دعا روح خود را شاداب ساخته و با استغاثه به درگاه الهی از امدادهای غیبی خداوند بهره مند می شدند. با مروری گذرا به جنگهای صدر اسلام این موضوع روشن می گردد. رسول اکرم (ص) نیز صحنه های زیبای جهاد در راه خدا را با نیایش مخلصانه خویش مزین می کرد و احساسات پرارج خداجویی را با زبان دعا بیان می فرمود.
3-3. انس با قرآن
قرآن کتاب خدا و پیام او برای خدایی شدن انسانهاست. قرآن نور است؛ چراغ هدایتگر انسانها در ظلمت دنیا؛ نسخه شفابخش حکیم بی همتا برای بشریت. سراسر قرآن ذکر خداست و تلاوت و تدبر در آن انسان را به یاد خدا می اندازد.
انس رزمندگان اسلام با قرآن کریم از مصادیق یاد خدا به گاه رزم و نبرد بود. آنها با تلاوت قرآن، جان تشنه خود را از یاد خدا لبریز می ساختند و خلعت لطافت و سبکبالی بر قامت روح خویش می پوشاندند. این فرزانگان بی نظیر با تلاوت قرآن با خدا راز و نیاز می کردند و با عمل به دستوارت آن، سرافرازی دنیا و آخرت را برای خویش رقم می زدند.
4. ویژگی های نظامی مجاهدان صدر اسلام
1-4. نظم و انضباط
نظم، هماهنگی و انضباط پایه نظامگیری و به منزله روح و جان سپاه است؛ تا جایی که هیچ لشکری، هر چند برخوردار از نیرو و تجهیزات فراوان، بدون انضباط کامل پیروز نمی شود. دین اسلام از مجاهدان می خواهد که در مواضع خود ثابت و استوار بمانند و ضمن اطاعت کامل از دستورات فرماندهی، از بی نظمی و نزاع بپرهیزند.
تاریخ اسلام نشان می دهد که در جنگهای صدر اسلام، مجاهدان مسلمان با نظم و انضباط کامل حضور یافته و با ایمان و اعتقادی که به هدف و راه خویش داشتند، پیروزی را از آن خود می ساختند. رسول خدا (ص) و امیرمؤمنان (ع) در جنگها، افراد لایق را به فرماندهی برمی گزیدند و مسائل امنیتی، استقرار، سازماندهی، آرایش نیرو و … را از نظر دو نمی داشتند، دستورات خود را پیگیری کرده و در صورت تخلف متخلفان را بازخواست می کردند و در صورت ضرورت مراسم رژه برپا می کردند. همه اینها با نظم و انضباط خاصی صورت می گرفت. چنان که پیش از درگیری در میدان احد، رسول خدا (ص) شخصاً مشغول تنظیم صفوف رزمندگان اسلام شد.
سپاه اسلام با وجود آنکه از قبیله های گوناگون شکل گرفته بود، تشکیلات بسیار منظمی داشت. هر قبیله فرمانده جداگانه ای داشت و همه فرماندهان زیرنظر فرماندهی کل (که به عهده شخص رسول الله (ص) بود) انجام وظیفه می کردند. انسجام سپاه اسلام به واسطه رعایت نظم و انضباط نظامی و اطاعت از فرماندهی بود که همانند رشته ای مسلمانان را به هم پیوند می داد.
2-4. اطاعت پذیری
اطاعت و فرمانبرداری از فرماندهی و دستور مافوق و سرپیچی نکردن از آن، یکی از امور حیاتی و از وظایف نیروهای مسلح به مشار می آید. این موضوع در منابع اسلامی مورد تأکید و اهتمام قرار گرفته است. البته این اطاعت پذیری دارای حدود و ثغوری است و نباید به نافرمانی خدا و مخالف با دستورات مسلم شرع منتهی شود. این مؤلفه نقش بسیار مهمی در پیروزی و شکست دارد. محترم شمردن دستورات مافوق و اجتناب از خودرأیی و احساسات نابه جا ضامن موفقیت و پیروزی است و مجاهدان راستین و حقیقی صدر اسلام به این زیور آراسته بودند؛ به گونه ای که فرمانبرداری آنها از دستورات رسول الله نمونه بارز و عالی تبعیت از مقام فرماندهی بود. آنان با اشتیاق کامل و خلوص شگفت انگیز و شوق و طیب خاطر بسیار، در اجرای فرمانهای فرمانده خود می کوشیدند و لشکری به معنای واقعی کلمه «اطاعت پذیر» بودند. به هنگام نبرد بدر، عده از صحابه را رعب و وحشت فراگرفت؛ چرا که آنان قریش را شکست ناپذیر می انگاشتند. مقداد مجاهد راستین، با مشاهده این وضع به پا خواست و با سخنان گرم و آتشین خود، روحیه متزلزل مسلمانان را ثبات بخشید. وی خطاب به رسول خدا (ص) چنین گفت: «… این رسول خدا! … سوگند به خدایی که تو را به حق برانگیخت، اگر فرمان دهی به میان آتش رویم، یا خود را بر خار مغیلان افکنیم، فرمانت را به جان و دل پذیراییم. ما هرگز سخنی را که بنی اسرائیل به موسی گفتند به شما نمی گوییم … به کمک پروردگارت جنگ کن ما نیز همراهت می جنگیم!»
سعدبن معاذ (رئیس قبیله اوس) هم رو به پیامبر چنین گفت: «به خدایی که تو را به حق به پیامبری مبعوث کرده است، اگر بخواهی ما را به دریا بریزی و خود پیشرو ما باشی همراه تو به دریا می رویم و یک تن از ما سرپیچی نمی کند.»
3-4. حفاظت اطلاعات
یکی از عوامل مهم و عمده برای نیل به پیروزی در نبردها، گردآوری اطلاعات از نیروها و اهداف نظامی دشمن و حفاظت این اطلاعات است. اسلام افشای اسرار نظامی را منع کرده و آن را نشانه نفاق می داند؛ همچنین از مسلمانان خواسته شده است اطلاعاتی را که ایمن و سلامت مؤمنان در گرو آن است، پنهان دارند وافشا نسازند.
اطلاعات و حفاظت آن در برنامه ریزی صحیح و غافگیری دشمن بسیار مؤثر بوده و جنگهای صدر اسلام این حقیقت را روشن ساخته است. مجاهدان صدر اسلام، به صورت نفوذی، گشت و دیده بانی اطلاعات لازم را از منابع مختلف گرفته و گزارش می دادند. عباس بن عبدالمطلب عموی پیامبر، عامل نفوذی رسول خدا (ص) در قلب حکومت مشرکین (مکه) بود و همو بود که خبر حرکت مشرکان و میزان تجهیزات و توان رزمی دشمن را پیش از غزوه احد به اطلاع رسول الله (ص) رساند و باعث شد لشکر اسلام غافلگیر نشود. در واقع عباس با اطلاع رسانی به موقع امتیاز غافلگیری را از دشمن گرفت.
4-4. آمادگی رزمی
قرآن با فرمان جهاد مسأله آمادگی رزمی و فراهم ساختن تجهیزات جنگی را مطرح می سازد رسول خدا (ص) به آموزش و تمرینهای رزمی مورد نیاز رزمندگان اسلام بسیار اهمیت می داد و آنها را به این کار تشویق می کرد. تیراندازی و اسب سواری و شنا و فراگیری آن مورد تأکید رسول الله بود. مجاهدان صدر اسلام با تیراندازی، سوارکاری و سایر تمرینات نظامی، آمادگی بدنی خود را برای مقاومت و ایستادگی در شرایط دشوار احتمالی حفظ می کردند. تشکیلات تاکتیکی مناسب در نبردها باعث می شد پشتیبانی لازم در تأمین نیروها به عمل آید و دشمن را از غافلگیری محروم سازند.
جنگ تبوک شاید بارزترین جلوه آمادگی بدنی و توان رزمی مجاهدان مسلمان بود مشکلاتی که سپاه اسلام تحمل کردند، بسیار بود. رزمندگان اسلام مدینه را در فصل رسیدن میوه ها ترک گفتند؛ در شدت گرمای تابستان، مسافتی دراز و پر مشقت را در صحرای شبه جزیره عربستان پیمودند و برای زمانی دراز تشنگی را تحمل کردند.
5-4. شوق جهاد
جهاد یا مجاهده، بذل جهد و تلاش به کارگیری همه توان در راه دفع دشمن است. مکتب حیاتبخش اسلام بر جهاد و مقاومت به عنوان چراغ رهگشای مظلومان تکیه کرده و آن را از تکالیف مهم مسلمانان در حراست از دین و کیان خویش می داند.
شوق جهاد فی سبیل الله از ارزشهای بلندی است که تنها مؤمنان حقیقی بدان آراسته اند. مؤمنان راستین برخلاف عافیت جویان به ظاهر مؤمن، برای جهاد و دفاع در راه خدا اشتیاقی وافر دارند. خداوند متعال نیز آنها را پاداش بزرگ وعده داده است. از ارزشهای اخلاقی که قرآن کریم برای مؤمنان برمی شمارد، شوق به جهاد در راه خداست. این روحیه و ویژگی چنان در میان مجاهدان صدر اسلام شایع بود که مؤمنانی که- در بعضی مواقع و به دلایلی- نمی توانستند در صحنه نبرد حضور یابند، سخت غمگین می شدند و به فرموده قرآن اشک از دیدگانش جاری می شد.
پیش از غزوه تبوک، گروهی از مؤمنان پاک دل به شوق شرکت در نبرد، نزد رسول خدا (ص) آمدند و چون فقیر بودند و مرکبی نداشتند، از حضرت خواستند تا برای آنان مرکبی تهیه نماید تا در این جهاد مقدس شرکت نمایند. وقتی رسول خدا (ص) پاسخ منفی به آنها داد این گروه از مشتاقان جهاد، از اینکه توفیق جهاد از آنها سلب شده، اشک حسرت ریخته و گریان و اسفناک از نزد رسول خدا بیرون آمدند. این گروه در تاریخ اسلام به بکائون مشهور شدند.
پیش از نبرد احد نیز فردی به نام عمروبن جموح که پایش لنگ بود، نزد رسول الله (ص) آمد و عرض کرد: «یا رسول الله (ص) پسرانم مرا به واسطه لنگ بودنم از رفتن به جنگ بازمی دارند به خدا سوگند من امید دارم با همین پای لنگ در بهشت قدم بزنم.»
نتیجه
مجاهدان صدر اسلام براساس آموزه های قرآنی، ارتباط خود را با خداوند متعال نزدیک و استوار کرده بودند. این ارتباط که با یاد خدا- به وسیله نماز و انس با قرآن و دعا و راز و نیاز- و نیز اخلاص ورزی و توکل پدید می آمد، آرامش را بر گستره جانشان چیره می ساخت و از امداد و نصرت الهی بهره مند می ساخت. همین ارتباط وثیق آنان را مشتاق دیدار دوست و نظر به «وجه الله» می کرد؛ اشتیاقی که آغازش بی اعتنایی به دنیا و سرانجامش شهادت طلبی بود.
رزمندگان دلیر اسلام از قرآن فرا گرفته بودند که به یکدیگر مهر و محبت ورزیده و اخوت و همدلی پیشه کنند. این محبت و عشق ژرف، ایثار و فداکاری را به دنبال داشت؛ ایثاری که از اندک اندوخته مالی تا گوهر نفیس جان را شامل می شد. آنها همچنین در برابر دشمن استوار بوده و صبر و استقامت را در اوج زیبایی به تصویر کشیدند؛ شجاعت و دلاوری را بر قله بلند افتخار نشاندند و عزت و کرامت را شکوهی سترگ بخشیدند.
این ویژگی های ممتاز، که از مجاهدان صدر اسلام سپاهی نیرومند و شکست ناپذیر پدید آورده بود، سبب شد آنان همچون ستارگانی پرفروغ در آسمان مکتب اسلام بدرخشند و همچنان پرتوافشانی نمایند. بر پاسداران عزیز و مجاهدان فی سبیل الله لازم است با آگاهی و شناخت ویژگی های ممتاز این مردان سلحشور، و تمسک و الهام پذیری از آنها، تداعی گر و احیا کننده این ارزشها و خصلتهای پیروزی آفرین باشند.