فضیلت وجایگاه علماء راستین
كسانى را از شما كه ايمان آوردهاند و بهره از علم دارند درجات عظيمى مىبخشد” (يَرْفَعِ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ الَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجاتٍ) «1».
اشاره به اينكه اطاعت اين دستورات دليل بر ايمان و علم و آگاهى است، و نيز اشاره به اينكه اگر پيغمبر اكرم ص به بعضى دستور داد از جا برخيزند و به تازه واردان جا دهند براى يك هدف مقدس الهى و احترام به پيشگامان در ايمان و علم بوده است.
تعبير به” درجات” (به صورت نكره و با صيغه جمع) اشاره به درجات عظيم و والايى است كه خداوند به اينگونه افرادى كه علم و ايمان را تواما دارا هستند مىدهد، در حقيقت كسانى كه به تازه واردان در كنار خود جا دهند درجهاى دارند و آنها كه ايثار كنند و جاى خود را به آنها بسپارند و از علم و معرفت بهره داشته باشند درجات بيشتر دارند.
و از آنجا كه گروهى اين آداب را با طيب خاطر و از صميم دل انجام مىدهند، و گروه ديگرى با كراهت و ناخشنودى، و يا براى ريا و تظاهر، در پايان آيه مىافزايد:” خداوند به آنچه انجام مىدهيد آگاه است” (وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ).
نكته ها:
1- مقام علماء و دانشمندان
گرچه آيه در مورد خاصى نازل شده، ولى با اين حال مفهوم عامى دارد و نشان مىدهد آنچه مقام آدمى را نزد خدا بالا مىبرد، دو چيز است: 1- ايمان
__________________________________________________
(1)” يرفع” در آيه فوق” مجزوم” است به خاطر صيغه امر كه قبل از آن واقع شده كه در حقيقت مفهوم شرط را مىبخشد و” يرفع” به منزله جزاى آن شرط است.
تفسير نمونه، ج23، ص: 443
2- علم.
مىدانيم مقام” شهيد” در اسلام والاترين مقام است، در عين حال در حديثى از پيامبر اكرم ص مىخوانيم:
فضل العالم على الشهيد درجة، و فضل الشهيد على العابد درجه … و فضل العالم على سائر الناس كفضلى على ادناهم!:
” عالم يك درجه از شهيد بالاتر است، و شهيد يك درجه از عابد … و برترى عالم بر ساير مردم مانند برترى من بر كوچكترين آنها است «1».
در حديث ديگرى از امير مؤمنان على ع مىخوانيم:
من جاءته منيته و هو يطلب العلم فبينه و بين الانبياء درجة!:
” كسى كه مرگ او فرا رسد در حالى كه در طلب علم است، ميان او و پيامبران يك درجه فاصله است”! «2».
مىدانيم در شبهاى ماهتابى مخصوصا شب چهاردهم ماه كه” بدر كامل” است، ستارگان در نور ماه محو مىشوند، و جالب اينكه در مقايسه عالم و عابد در حديث ديگرى از پيامبر ص آمده
فضل العالم على العابد كفضل القمر ليلة البدر على سائر الكواكب:
” برترى عالم بر عابد همچون برترى ماه در شب بدر، بر ساير ستارگان است” «3».
جالب اينكه عابد عبادتى را انجام مىدهد كه هدف آفرينش انسان است ولى از آنجا كه روح عبادت معرفت است عالم بر او برترى فوق العاده دارد.
آنچه در باره برترى عالم بر عابد در روايات فوق آمده، منظور از آن فاصله عظيم ميان اين دو است، و لذا در حديث ديگرى تفاوت ميان اين دو بجاى يك درجه، يكصد درجه ذكر شده كه فاصله هر درجه با درجه ديگر، مقدار حركت سريع اسب در هفتاد سال است! «4».
__________________________________________________
(1 و 2)” مجمع البيان” جلد 9 صفحه 253.
(3 و 4)” جوامع الجامع” (مطابق نقل” نور الثقلين” جلد 5 صفحه 264-” قرطبى” جلد 9 صفحه 6470).
تفسير نمونه، ج23، ص: 444
اين نيز واضح است كه مقام شفاعت در قيامت از آن هر كس نيست، بلكه مقام مقربان درگاه خدا است، اما در حديثى از پيامبر ص مىخوانيم:
يشفع يوم القيامة ثلاثة الانبياء ثم العلماء ثم الشهداء:
” سه گروه در قيامت شفاعت مىكنند، پيامبران، علما و شهيدان”! «1».
در حقيقت موفقيت در طريق تكامل و جلب خشنودى خدا و قرب او مرهون دو عامل است: ايمان و علم يا آگاهى و تقوى كه هيچكدام بدون ديگرى براى هدايت و پيروزى كافى نيست.
راه معرفت و شناخت
[43] آنان درباره رسالت محمّد (ص) بدان جهت مجادله مىكردند كه او فردى همچون خود ايشان بود، و آيا خدا هرگز مردانى را به رسالت برگزيده است كه به صورتى از ديگران تمايز و برترى داشته باشند؟! وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ- و ما پيش از تو جز مردانى را به رسالت نفرستاديم كه به ايشان وحى مىكرديم.»
بر انسان است كه خود به جستجوى حقيقت برخيزد، پس اگر آن را نيافت در جستجوى كسى برآيد كه آن را يافته است، از آن گونه كسان كه علم و معرفت شخصيت آنان را ساخته و پرداخته است، و با شناخت آثار آشكار و نوشتههاى موجود در كتابها از جز خود تمايز پيدا كردهاند.
فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ- پس، اگر نمىدانيد، از آن كسان كه مىدانند بپرسيد.»
ولى اگر مىدانيد حق تقليد كردن از ديگران را نداريد، به همان گونه كه پيروى از كسانى كه از بينات و زبر آگاهى ندارند نيز روا نيست، يا اين كه چنين آگاهى را دارند ولى عملا از آن سودى نمىبرند و خود شخصا از وحى سودى و از پندهاى راهنماى آن بهرهاى نگرفتهاند. و اين آيه و آن كه پس از آن مىآيد، شرطهاى تقليد را بيان مىكند و به عبارتى ديگر، شرايط پيروى جاهل از عالم را معلوم مىسازد، و آنها به حقايقى عقلى اشاره دارند كه جان بشر فطرتا آنها را مىپذيرد.
تفسير هدايت، ج6، ص: 62
(فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ).
اهل ذكر كيانند؟
بدون شك” اهل ذكر” از نظر مفهوم لغوى، تمام آگاهان و مطلعان را در بر مىگيرد و آيه فوق بيانگر يك قانون كلى عقلايى در مورد” رجوع جاهل به عالم” است، هر چند مورد و مصداق آيه، دانشمندان اهل كتاب بودند ولى اين مانع كليت قانون نيست.
به همين دليل دانشمندان و فقهاى اسلام به اين آيه براى مساله” جواز تقليد از مجتهدان اسلامى” استدلال كردهاند.
و اگر مىبينيم در رواياتى كه از طرق اهل بيت ع به ما رسيده، اهل ذكر به على ع يا ساير امامان اهل بيت ع تفسير شده به معنى انحصار نيست، بلكه بيان واضحترين مصداقهاى اين قانون كلى است.
[سوره النحل (16): آيات 43 تا 44]
وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ إِلاَّ رِجالاً نُوحِي إِلَيْهِمْ فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ (43) بِالْبَيِّناتِ وَ الزُّبُرِ وَ أَنْزَلْنا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ ما نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ (44)
ترجمه:
43- ما پيش از تو جز مردانى كه به آنها وحى مىكرديم نفرستاديم، اگر نمىدانيد از اهل اطلاع سؤال كنيد.
44- (از آنها كه آگاهند) از دلائل روشن و كتب (پيامبران پيشين) و ما اين ذكر (قرآن) را بر تو نازل كرديم تا آنچه به سوى مردم نازل شده است براى آنها تبيين كنى، شايد انديشه كنند.
تفسير: اگر نمىدانيد بپرسيد!
گرچه دو آيه اخير به تناسب بحثهاى مربوط به مشركان سخن از مهاجران راستين داشت، ولى آيات مورد بحث بار ديگر به بيان مسائل گذشته در رابطه با اصول دين مىپردازد، و به يكى از اشكالات معروف مشركان پاسخ مىگويد:
آنها مىگفتند: چرا خداوند فرشتهاى را براى ابلاغ رسالت نازل نكرده است (و يا مىگفتند چرا پيامبر ص مجهز به يك نيروى فوق العاده نيست كه ما را مجبور به ترك كارهايمان بنمايد).
تفسير نمونه، ج11، ص: 241
خداوند در پاسخ آنها مىگويد:” ما پيش از تو نيز رسولانى فرستاديم و اين رسولان جز مردانى كه وحى به آنها فرستاده مىشد نبودند” (وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِكَ إِلَّا رِجالًا نُوحِي إِلَيْهِمْ).
آرى اين مردان از جنس بشر بودند، با تمام غرائز و عواطف انسانى، دردهاى آنها را از همه بهتر تشخيص مىدادند، و نيازهاى آنها را به خوبى درك مىكردند، در حالى كه هيچ فرشتهاى نمىتواند از اين امور به خوبى آگاه گردد، و آنچه را در درون يك انسان مىگذرد به وضوح درك كند.
مسلما مردان وحى وظيفهاى جز ابلاغ رسالت نداشتند، كار آنها گرفتن وحى و رساندن به انسانها و كوشش از طرق عادى براى تحقق بخشيدن به اهداف وحى بود، نه اينكه با يك نيروى خارق العاده الهى، و بر هم زدن همه قوانين طبيعت، مردم را مجبور به قبول دعوت و ترك همه انحرافات كنند، كه اگر چنين مىكردند ايمان آوردن افتخار و تكامل نبود.
سپس براى تاكيد و تاييد اين واقعيت اضافه مىكند:” اگر اين موضوع را نمىدانيد برويد و از اهل اطلاع بپرسيد” (فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ).
” ذكر” به معنى آگاهى و اطلاع است و اهل ذكر مفهوم وسيعى دارد كه همه آگاهان و اهل اطلاع را در زمينههاى مختلف شامل مىشود، و اگر بسيارى از مفسرين اهل ذكر را در اينجا به معنى علماى اهل كتاب تفسير كردهاند نه به اين معنى است كه اهل ذكر مفهوم محدودى داشته باشد بلكه در واقع از قبيل تطبيق كلى بر مصداق است زيرا سؤال درباره پيامبران و رسولان پيشين و اينكه آنها مردانى از جنس بشر با برنامههاى تبليغى و اجرايى بودند قاعدتا مىبايست از دانشمندان اهل كتاب و علماى يهود و نصارى بشود، درست است كه آنها با مشركان در تمام جهات هم عقيده نبودند، ولى همگى در اين جهت كه بااسلام مخالفت داشتند، هماهنگ بودند، بنا بر اين علماى اهل كتاب براى بيان حال پيامبران پيشين منبع خوبى براى مشركان محسوب مى شدند.
راغب در” مفردات” مىگويد: ذكر دو معنى دارد گاهى به معنى حفظ و گاهى به معنى يادآورى است، البته اين يادآورى ممكن است بوسيله دل بوده باشد (كه ذكر درونى و باطنى محسوب مىشود) و ممكن است بوسيله زبان باشد (كه ذكر لفظى محسوب مىگردد) و اگر مىبينيم به قرآن، ذكر گفته شده است به خاطر همانست كه حقايقى را بازگو مىكند.
[سوره العنكبوت (29): آيات 41 تا 44]
مَثَلُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِياءَ كَمَثَلِ الْعَنْكَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَيْتاً وَ إِنَّ أَوْهَنَ الْبُيُوتِ لَبَيْتُ الْعَنْكَبُوتِ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ (41) إِنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ ما يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ مِنْ شَيْءٍ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ (42) وَ تِلْكَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما يَعْقِلُها إِلاَّ الْعالِمُونَ (43) خَلَقَ اللَّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ بِالْحَقِّ إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً لِلْمُؤْمِنِينَ (44)
ترجمه:
41- كسانى كه غير از خدا را اولياء خود برگزيدند، همچون عنكبوتند كه خانهاى براى خود انتخاب كرده و سستترين خانهها خانه عنكبوت است اگر مىدانستند! 42- خداوند آنچه را غير از او مىخوانند مىداند و او شكست ناپذير و حكيم است.
43- اينها مثالهايى است كه ما براى مردم مىزنيم و جز عالمان آن را درك نمىكنند.
44- خداوند، آسمانها و زمين را به حق آفريد، در اين آيتى است براى مؤمنان.
تفسير نمونه، ج16، ص: 277
تفسير: تكيه گاههاى سست همچون لانه عنكبوت!
در آيات گذشته سرنوشت دردناك و غمانگيز مشركان مفسد و مستكبران لجوج و ظالمان بيدادگر و خودخواه بيان شد، به همين تناسب در آيات مورد بحث مثال جالب و گويايى براى كسانى كه غير خدا را معبود و ولى خود قرار مىدهند بيان مىكند كه هر چه درباره اين مثال بينديشيم نكات بيشترى از آن، عائدمان مىشود.
مىفرمايد:” كسانى كه غير از خدا را ولى و معبود خود برگزيدند، همچون عنكبوتند كه خانهاى براى خود برگزيده، و سستترين خانهها، خانه عنكبوت است، اگر مىدانستند”! (مَثَلُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ أَوْلِياءَ كَمَثَلِ الْعَنْكَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَيْتاً وَ إِنَّ أَوْهَنَ الْبُيُوتِ لَبَيْتُ الْعَنْكَبُوتِ لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ).
چه مثال رسا و جالبى و چه تشبيه گويا و دقيقى؟! درست دقت كنيد: هر حيوان و حشرهاى براى خود خانه و لانهاى دارد، اما هيچيك از اين خانهها به سستى خانه عنكبوت نيست.
اصولا خانه بايد ديوار و سقف و درى داشته باشد، و صاحب آن را از حوادث حفظ كند طعمه و غذا و نيازهاى او را در خود نگاه دارد. بعضى از خانهها سقف ندارند اما لا اقل ديوارى دارند يا اگر ديوار ندارند سقفى دارند.
اما لانه عنكبوت كه از تعدادى تارهاى بسيار نازك ساخته شده نه ديوارى دارد، نه سقفى، نه حياطى و نه درى، اينها همه از يك سو.
از سوى ديگر مصالح آن بقدرى سست و بى دوام است كه در برابر هيچ حادثهاى مقاومت نمىكند.
اگر نسيم ملايمى بوزد تار و پودش را درهم مىريزد!
تفسير نمونه، ج16، ص: 278
اگر چند قطره باران بر آن ببارد آن را متلاشى مىكند! كمترين شعله آتشى به آن برسد نابودش مىسازد.
حتى اگر گرد و غبار بر آن بنشيند پاره پاره مىشود و از سقف خانه آويزان مىگردد.
معبودهاى دروغين اين گروه نيز نه سودى دارند و نه زيانى، نه مشكلى را حل مىكنند، و نه در روز بيچارگى پناهگاه كسى هستند.
درست است كه اين خانه براى عنكبوت با آن پاهاى بلند و طولانيش هم مركز استراحت است و هم در و دكان و دامى براى صيد حشرات و تحصيل غذا.
ولى در مقايسه با خانههاى حيوانات و حشرات ديگر بى نهايت سست و بى دوام است.
كسانى كه غير خدا را تكيهگاه خود قرار دهند تكيه آنها بر تار عنكبوت است.
آنها كه غير از خدا را معبود خويش برگزينند تكيه آنها بر تار عنكبوت است تخت و تاج فرعونها، اموال بى حساب قارونها، قصرها و گنجهاى شاهان، همه مانند تارهاى عنكبوت است.
بى دوام، سست، غير قابل اعتماد و ناپايدار در برابر طوفان حوادث.
تاريخ نيز نشان مىدهد كه به راستى هيچ يك از اين امور نمىتواند تكيه گاه انسان گردد.
ولى آنها كه بر ايمان و توكل بر خدا تكيه مىكنند تكيه بر سد پولادين دارند.
ذكر اين نكته نيز در اينجا ضرورى است: خانه عنكبوت و تارهاى او با اينكه ضرب المثل در سستى مىباشد خود از عجائب آفرينش است كه دقت در آن انسان را به عظمت آفريدگار آشناتر مى كند.
تارهاى عنكبوت از مايع لزجى ساخته مىشود كه در حفرههاى بسيار كوچكى همچون سر سوزن در زير شكم او قرار دارد، اين مايع داراى تركيب خاصى است كه هر گاه در مجاورت هوا قرار گيرد سخت و محكم مىشود.
عنكبوت آن را به وسيله چنگال مخصوصش از اين حفرهها بيرون كشيده و تارهاى خود را از آن مىسازد.
مىگويند هر عنكبوت قادر است با همين مايع بسيار مختصر كه در اختيار دارد در حدود پانصد متر از اين تارها بتند! بعضى نوشتهاند كه سستى اين تارها بر اثر نازكى فوق العاده است و گرنه از تار فولادينى كه به ضخامت آن باشد محكمتر است!.
عجيب اينكه اين تارها گاهى هر كدام از چهار رشته تشكيل شده و هر رشتهاى نيز خود از هزار رشته! تشكيل يافته كه هر كدام از سوراخ بسيار كوچكى كه در بدن او است بيرون مىآيد اكنون فكر كنيد هر يك از اين تارهاى فرعى چه اندازه ظريف و دقيق و باريك تهيه مىشود.
علاوه بر عجائبى كه در مصالح ساختمانى خانه عنكبوت به كار رفته، شكل ساختمانى و مهندسى آن نيز جالب است، اگر به خانههاى سالم عنكبوت دقت كنيم منظره جالبى همچون يك خورشيد با شعاعهايش بر روى پايههاى مخصوصى از همين تارها مشاهده مىكنيم البته اين خانه براى عنكبوت خانه مناسب و ايدهآلى است ولى در مجموع سستتر از آن تصور نمىشود، و اين چنين است معبودهايى كه غير از خدا مىپرستند.
با توجه به اينكه عنكبوت تنها يك نوع نيست بلكه بعضى از دانشمندان مدعى هستند كه تا كنون بيست هزار نوع عنكبوت شناخته شده است! و هر كدام ويژگيهايى دارند عظمت قدرت خدا در آفرينش اين موجود كوچك آشكارتر مىشود.
تفسير نمونه، ج16، ص: 280
ضمنا تعبير به” اولياء” (جمع ولى) به جاى” اصنام” و بتها شايد براى اشاره به اين نكته است كه نه فقط معبودهاى ساختگى كه پيشوايان و رهبران غير الهى نيز در همين حكمند.
جمله لَوْ كانُوا يَعْلَمُونَ (اگر مىدانستند) كه در آخر آيه آمده است مربوط به بتها و معبودهاى دروغين است، نه مربوط به سستى خانه عنكبوت، چرا كه سستى آن را همه مىدانند، بنا بر اين مفهوم جمله چنين است اگر آنها از سستى معبودان و پايگاههايى كه غير از خدا برگزيدهاند با خبر بودند بخوبى مىدانستند كه اينها در سستى همانند تار عنكبوتند.
در آيه بعد هشدار تهديدآميزى به اين مشركان غافل و بيخبر مىدهد مىگويد:” خداوند آنچه را آنها غير از او مىخوانند مىداند” (إِنَّ اللَّهَ يَعْلَمُ ما يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ مِنْ شَيْءٍ).
شرك آشكار آنها، و شرك مخفى و پنهانشان، هيچيك بر خدا پوشيده نيست.
” و او است قادر شكست ناپذير و حكيم على الاطلاق” (وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ).
اگر مهلت به آنها مىدهد، نه به خاطر آنست كه نمىداند يا قدرتش محدود است، بلكه حكمت او ايجاب مىكند كه فرصت كافى دهد تا بر همه اتمام حجت شود، و آنها كه شايسته هدايتند، هدايت گردند.
بعضى از مفسران، اين جمله را اشاره به بهانههايى دانستهاند كه مشركان براى خود مىتراشيدند و آن اينكه اگر ما اين بتها را مىپرستيم نه به خاطر خودشان است اينها در حقيقت مظهر و سمبل هستند از ستارگان آسمان، و از پيامبران و فرشتگان ما در حقيقت براى آنها سجده مىكنيم، و از آنها احترام به عمل مىآوريم، و خير و شر ما و سود و زيان ما در دست آنها است.
قرآن مىگويد: خدا مىداند شما چه چيزهايى را مىخوانيد، هر كه باشند و هر چه باشند، در برابر قدرت فرمان او چون تار عنكبوتند و از خود چيزى ندارند كه به شما بدهند.
سومين آيه مورد بحث گويا اشاره به ايرادى است كه دشمنان پيامبر ص در برابر اين مثالها به او مىكردند و مىگفتند: چگونه ممكن است خدايى كه آفريننده زمين و آسمان است به عنكبوت و مگس و حشرات و مانند اينها مثال بزند.
قرآن در پاسخ آنها مىگويد:” اينها مثالهايى است كه ما براى مردم مىزنيم و جز عالمان آن را درك نمىكنند” (وَ تِلْكَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما يَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ).
اهميت و ظرافت مثال در بزرگى و كوچكى آن نيست، بلكه در انطباق آن بر مقصود است، گاه كوچك بودن آن بزرگترين نقطه قوت آن است.
فى المثل هنگامى كه سخن از تكيهگاههاى سست و بى اساس است، بايد مثال را از تار عنكبوت انتخاب كرد كه بهتر از هر چيز مىتواند اين سستى و ناپايدارى و عدم ثبات را منعكس كند، اين عين فصاحت و بلاغت است.
اينجا است كه مىگويد تنها عالمان هستند كه ريزهكاريهاى مثالهاى قرآن را درك مىكنند
َ إِنَّما يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ غَفُورٌ (28)
(آرى) حقيقت چنين است، از ميان بندگان خدا تنها دانشمندان از او مىترسند، خداوند عزيز و غفور است.
بندگان خردمند و دانشمند است در دنباله آيه مىفرمايد:” تنها بندگان عالم و دانشمندند كه از خدا مىترسند” (إِنَّما يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ).
آرى از ميان تمام بندگان، دانشمندانند كه به مقام عالى خشيت يعنى” ترس از مسئوليت توأم با درك عظمت مقام پروردگار” نائل مىگردند، اين حالت” خشيت” مولود سير در آيات آفاقى و انفسى و آگاهى از علم و قدرت پروردگار، و هدف آفرينش است.
” راغب” در” مفردات” مىگويد:” خشيت به معنى ترسى است آميخته با تعظيم، و غالبا در مواردى به كار مىرود كه از علم و آگاهى به چيزى سرچشمه مىگيرد و لذا در قرآن مجيد اين مقام مخصوص عالمان شمرده شده است”.
كرارا گفتهايم ترس از خدا به معنى ترس از مسئوليتهايى است كه انسان در برابر او دارد، ترس از اينكه در اداى رسالت و وظيفه خويش كوتاهى كند، و از اين گذشته اصولا درك عظمت آن هم عظمتى كه نامحدود و بى پايان است براى موجود محدودى همچون انسان خوف آفرين است (دقت كنيد).
از اين جمله ضمنا اين نتيجه به خوبى گرفته مىشود كه عالمان واقعى آنها هستند كه در برابر وظائف خود احساس مسئوليت شديد دارند و به تعبير ديگر اهل علمند نه سخن چرا كه علم بىعمل دليل بر عدم خشيت است، و صاحبان آن در آيه فوق در زمره علماء محسوب نيستند.
همين حقيقت در حديثى از امام زين العابدين على بن الحسين ع آمده است كه فرمود:
و ما العلم باللَّه و العمل الا الفان مؤتلفان فمن عرف اللَّه خافه، و حثه الخوف على العمل بطاعة اللَّه، و ان ارباب العلم و اتباعهم (هم) الذين عرفوا اللَّه فعملوا له، و رغبوا اليه، و قد قال اللَّه: إِنَّما يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ:
” علم و عمل دو دوست صميمىاند، كسى كه خدا را بشناسد از او مىترسد، و همين ترس او را وادار به عمل و اطاعت فرمان خدا مىكند، صاحبان علم و پيروان آنها كسانى هستند كه خدا را به خوبى شناختهاند و براى او عمل مىكنند، و به او عشق مىورزند، چنان كه خداوند فرموده: إِنَّما يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ” «1».
و در حديث ديگرى از امام صادق ع در تفسير همين آيه مىخوانيم:
يعنى بالعلماء من صدق قوله فعله و من لم يصدق قوله فعله فليس بعالم:
” منظور از علما كسانى هستند كه اعمال آنها هماهنگ با سخنان آنها باشد كسى كه گفتار و كردارش هماهنگ نباشد عالم نيست” «2».
و در حديث ديگرى آمده: اعلمكم باللَّه اخوفكم للَّه:” از همه شما عالمتر كسى است كه ترسش از خدا از همه بيشتر باشد” «3».
كوتاه سخن اينكه” عالمان” در منطق قرآن كسانى نيستند كه مغزشان صندوقچه آراء و افكار اين و آن، و انباشته از قوانين و فورمولهاى علمى جهان و زبانشان گوياى اين مسائل، و محل زندگيشان مدارس و دانشگاهها و كتابخانههاست، بلكه علما آن گروه از صاحبنظران و دانشمندانند كه نور علم و دانش تمام وجودشان را به نور خدا و ايمان و تقوا روشن ساخته، و نسبت به وظائفشان سخت احساس مسئوليت مىكنند و از همه پاىبندترند.
در سوره قصص نيز خوانديم كه وقتى كه قارون مغرور و از خود راضى كه مدعى مقام علم نيز بود، ثروت خود را به نمايش گذاشت جمعيت دنيا پرستان كه سخت تحت تاثير آن زرق و برق قرار گرفته بودند آرزو كردند كه اى كاش آنها نيز داراى چنين بهرهاى از اموال دنيا بودند، ولى” عالمان” بنى اسرائيل بر آنها فرياد زدند واى بر شما پاداش الهى براى كسانى كه ايمان آوردهاند و عمل صالح انجام دادهاند بهتر است، و اين مقام تنها در اختيار شكيبايان و افراد پر استقامت قرار
__________________________________________________
(1)” روضه كافى” طبق نقل تفسير نور الثقلين جلد 4 صفحه 359.
(2 و 3)” مجمع البيان” ذيل آيات مورد بحث.
تفسير نمونه، ج18، ص: 249
مىگيرد: و قال الذين اتوا الْعِلْمَ وَيْلَكُمْ ثَوابُ اللَّهِ خَيْرٌ لِمَنْ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً وَ لا يُلَقَّاها إِلَّا الصَّابِرُونَ (قصص- 80).
و در پايان آيه به عنوان يك دليل كوتاه بر آنچه گذشت مىفرمايد” خداوند عزيز و غفور است” (إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ غَفُورٌ).
” عزت” و قدرت بىپايانش سرچشمه خوف و خشيت انديشمندان است، و” غفوريتش” كه نشانه رحمت بىانتهاى او است سبب رجاء و اميد آنان است، و به اين ترتيب اين دو نام مقدس، بندگان خدا را در ميان خوف و رجاء نگهميدارد، و مىدانيم حركت مداوم به سوى تكامل بدون اتصاف به اين دو وصف ممكن نيست.
وَ ما كانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ (122)
ترجمه:
122- شايسته نيست، مؤمنان همگى (به سوى ميدان جهاد) كوچ كنند، چرا از هر گروهى، طايفهاى از آنان كوچ نمىكند (و طايفهاى بماند) تا در دين (و معارف و احكام اسلام) آگاهى پيدا كنند و به هنگام بازگشت به سوى قوم خود آنها را انذار نمايند تا (از مخالفت فرمان پروردگار) بترسند و خوددارى كنند.
شان نزول:
مرحوم طبرسى در مجمع البيان از ابن عباس چنين روايت كرده است كه هنگامى كه پيامبر ص به سوى ميدان جهاد حركت مىكرد، همه مسلمانان به استثناى منافقان و معذوران در خدمتش حركت مىكردند، اما پس از آنكه آياتى در مذمت منافقان نازل شد و مخصوصا متخلفان جنگ تبوك را به باد ملامت گرفت، مؤمنان را بيش از پيش مصمم به شركت در ميدانهاى جهاد كرد، حتى در جنگهايى كه پيغمبر ص شخصا شركت نمىكرد (سريهها) همگى به سوى ميدان مىرفتند و پيامبر ص را تنها مىگذاردند، آيه فوق نازل شد و اعلام كرد كه در غير مورد ضرورت، شايسته نيست همه مسلمانان به سوى ميدان جنگ بروند (بلكه گروهى در مدينه بمانند، و معارف و احكام اسلام را از پيامبر ص بياموزند، و به دوستان مجاهدشان پس از بازگشت تعليم دهند).
تفسير نمونه، ج8، ص: 190
همان مفسر بزرگ شان نزول ديگرى به اين مضمون نيز نقل كرده است كه گروهى از ياران پيامبر ص براى تبليغ اسلام به ميان قبائل باديهنشين رفتند، باديهنشينان مقدم آنها را گرامى داشتند، و به آنها نيكى كردند، ولى بعضى به آنها ايراد گرفتند كه چرا پيامبر ص را رها كرديد و به سراغ ما آمديد، آنها از اين نظر ناراحت و افسرده شدند و به خدمت پيامبر ص بازگشتند آيه نازل شد و برنامه تبليغى آنها را تصويب كرد و از آنها رفع نگرانى شد.
شان نزول سومى نيز در تفسير” تبيان” براى آيه فوق نقل شده و آن اينكه باديهنشينان هنگامى كه مسلمان شدند براى فرا گرفتن احكام اسلام همگى به سوى مدينه حركت كردند، و اين سبب بالا رفتن قيمت اجناس و ارزاق و مشكلات و گرفتاريهاى ديگرى براى مسلمانان مدينه شد، آيه نازل گرديد و به آنها دستور داد، لازم نيست همگى شهر و ديار خود را خالى كنند و براى فهم معارف اسلام به مدينه بيايند، بلكه كافى است گروهى اين عمل را انجام دهند.
تفسير: جهاد با جهل و جهاد با دشمن
آيه فوق كه با آيات گذشته در زمينه جهاد پيوند دارد، اشاره به واقعيتى مىكند كه براى مسلمانان جنبه حياتى دارد و آن اينكه: گر چه جهاد بسيار پر اهميت است و تخلف از آن ننگ و گناه، ولى در مواردى كه ضرورتى ايجاب نمىكند كه همه مؤمنان در ميدان جهاد شركت كنند، مخصوصا در مواقعى كه پيامبر ص شخصا در مدينه باقى مانده” نبايد همه به جهاد بروند بلكه لازم است هر جمعيتى از مسلمانان به دو گروه تقسيم شوند گروهى فريضه جهاد را انجام دهند، و گروه ديگرى در مدينه بمانند و معارف و احكام اسلام را بياموزند”
تفسير نمونه، ج8، ص: 191
(وَ ما كانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ).
” و به هنگامى كه ياران مجاهدشان از ميدان بازگشتند احكام و فرمانهاى الهى را به آنها تعليم دهند و از مخالفت آن انذارشان نمايند” (وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ).
” باشد كه اين برنامه موجب شود كه آنها از مخالفت فرمان خدا بپرهيزند و وظائف خويش را انجام دهند” (لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ).
در اينجا به چند نكته بايد توجه كرد:
1- آنچه در تفسير آيه گفته شد علاوه بر اينكه با شان نزول معروف آن سازگار است، با ظاهر جملههاى آيه نيز از هر تفسير ديگر موافقتر است، تنها چيزى كه در آن است، اين است كه بايد جمله” لتبقى طائفة” بعد از” مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ طائفة” در تقدير گرفته شود، يعنى از هر فرقهاى گروهى بروند، و گروه ديگرى بمانند، و البته اين موضوع با توجه به قرائن موجود در آيه مشكلى ايجاد نخواهد كرد (دقت كنيد).
ولى بعضى از مفسران احتمال دادهاند كه در آيه هيچگونه تقديرى وجود ندارد، و منظور آن است كه گروهى از مسلمانان به عنوان واجب كفايى به ميدان جهاد بروند، و در صحنه جهاد به تعليمات اسلام آشنا شوند، و پيروزى مسلمانان را بر دشمنان كه نمونهاى از آثار عظمت و حقانيت اين آئين است با چشم خود ببينند، و به هنگام مراجعت به دوستان خود گوشزد كنند «1».
__________________________________________________
(1) اين تفسير را طبرى طبق نقل قرطبى در تفسيرش انتخاب كرده، و جمعى از مفسران نيز به عنوان احتمال آن را ذيل آيه آوردهاند.
تفسير نمونه، ج8، ص: 192
احتمال سومى كه بعضى ديگر از مفسران دادهاند اين است كه آيه حكم مستقلى را جدا از مباحث جهاد بيان مىكند و آن اينكه مسلمانان وظيفه دارند كه به عنوان يك واجب كفايى از هر قوم و جمعيتى عدهاى برخيزند، و براى فرا گرفتن معارف و تعليمات اسلام به مراكز بزرگ اسلامى بروند، و پس از فرا گرفتن علوم، به شهر و ديار خود بازگردند، و به تعليم ديگران بپردازند «1» ولى همانگونه كه گفتيم تفسير اول به مفهوم آيه نزديكتر است هر چند اراده همه اين معانى نيز چندان بعيد نيست «2».
2- بعضى چنين تصور كردهاند كه ميان اين آيه و آيات سابق نوعى منافات ديده مىشود، زيرا در آيات گذشته به همه دستور شركت در ميدان جهاد داده شده، و تخلف كنندگان به شدت مورد سرزنش قرار گرفتند، ولى در آيه مورد بحث، دستور مىدهد كه همه نبايد به سوى ميدان جهاد حركت كنند.
اما روشن است كه اين دو دستور با توجه به شرائط مختلف صادر شده، مثلا در مورد جنگ تبوك و روبرو شدن با ارتش نيرومند امپراطورى روم، چارهاى جز اين نبود كه همه مسلمانان آماده جهاد شوند، ولى در مورد مقابله با گروههاى كوچكتر، ضرورتى ندارد كه همه مسلمانان حركت كنند، مخصوصا در مواردى كه خود پيامبر ص در مدينه مىماند، نبايد مدينه را خالى نمايند، و خطرات احتمالى آن را ناديده بگيرند، و از فرا گيرى معارف و احكام اسلام غافل بمانند.
بنا بر اين هيچگونه نسخ در آيات فوق وجود ندارد، و اينكه بعضى چنين تصور كردهاند، اشتباه است.
__________________________________________________
(1) اين تفسير با شان نزولى كه مرحوم شيخ طوسى در تبيان آورده است سازگار مىباشد.
(2) توجه داشته باشيد كه ما استعمال يك لفظ در چند معنى را جايز مىشمريم.
تفسير نمونه، ج8، ص: 193
3- شك نيست كه منظور از” تفقه” در دين فرا گيرى همه معارف و احكام اسلام اعم از اصول و فروع است، زيرا در مفهوم تفقه، همه اين امور جمع است، بنا بر اين آيه فوق دليل روشنى است بر اينكه همواره گروهى از مسلمانان به عنوان انجام يك واجب كفايى بايد به تحصيل علم و دانش در زمينه تمام مسائل اسلامى بپردازند، و پس از فراغت از تحصيل براى تبليغ احكام اسلام به نقاط مختلف، مخصوصا به قوم و جمعيت خود باز گردند، و آنها را به مسائل اسلامى آشنا سازند.
بنا بر اين آيه فوق دليل روشنى است بر وجوب تعليم و تعلم در مسائل اسلامى، و به تعبير ديگر هم تحصيل را واجب مىكند، و هم ياد دادن را، و اگر دنياى امروز به تعليمات اجبارى افتخار مىكند، قرآن در چهارده قرن پيش علاوه بر آن بر معلمين نيز اين وظيفه را فرض كرده است.
[قرآن و جواز تقليد از فقيه]
4- گروهى از علماى اسلامى به آيه فوق بر مساله جواز تقليد استدلال كردهاند، زيرا فرا گيرى تعليمات اسلام و رساندن آن به ديگران در مسائل فروع دين و لزوم پيروى شنوندگان از آنها همان تقليد است.
البته همانگونه كه گفتيم آيه فوق، تنها از فروع دين بحث نمىكند و مسائل اصولى را نيز شامل مىشود، ولى به هر حال فروع دين را نيز در بر دارد.
تنها اشكالى كه در اينجا به نظر مىرسد اين است كه آن روز سخنى از اجتهاد و تقليد در ميان نبود و آنها كه مسائل اسلامى را فرا مىگرفتند و به ديگران مىرساندند، حكم مسالهگوهاى زمان ما را داشتند نه حكم مجتهدان را، يعنى مساله را از پيامبر ص گرفته و عينا بدون هيچگونه اظهار نظر براى دگران نقل مىكردند.
ولى با توجه به اينكه اجتهاد و تقليد، مفهوم وسيعى دارد مىتوان اشكال فوق
تفسير نمونه، ج8، ص: 194
را پاسخ داد.
توضيح اينكه: شك نيست كه علم فقه با وسعتى كه امروز دارد در آن زمان وجود نداشت، و مسلمانان به راحتى مسائل را از پيامبر ص مىآموختند، ولى با اين حال چنان نبوده كه همه بزرگان اسلام در حكم مسالهگويان زمان ما باشند، زيرا بسيارى از آنها به عنوان قضاوت و يا امارت به نقاط ديگر مىرفتند و طبعا مسائلى پيش مىآمد كه عين آن را از پيامبر ص نشنيده بودند، ولى در عمومات و اطلاقات آيات قرآن مجيد، وجود داشت، مسلما آنها با تطبيق كليات بر جزئيات، و به اصطلاح علمى” رد فروع به اصول” و” رد اصول بر فروع”، احكام آنها را درك مىكردند و اين يك نوع اجتهاد ساده بوده است (دقت كنيد).
مسلما اين كار و امثال آن در زمان پيامبر ص بوده و بهمين دليل ريشه اصلى اجتهاد در ميان صحابه و ياران او وجود داشت، هر چند همه ياران و اصحاب در اين حد نبودند.
و از آنجا كه آيه فوق يك مفهوم عام دارد، هم قبول گفتار مسالهگويان را شامل مىشود، و هم قبول قول مجتهدان را، و به اين ترتيب با عموم آيه مىتوان استدلال بر جواز تقليد كرد.
[اهميت” تعليم” و” تعلم”]
5- مساله مهم ديگرى كه از آيه مىتوان استفاده كرد، احترام و اهميت خاصى است كه اسلام براى مساله” تعليم” و” تعلم” قائل شده است، تا آنجا كه مسلمانان را ملزم مىسازد كه همه در ميدان جنگ شركت نكنند، بلكه گروهى بمانند و معارف اسلام را بياموزند.
يعنى جهاد با جهل همانند جهاد با دشمن بر آنها فرض است، و اهميت يكى كمتر از ديگرى نيست، بلكه تا مسلمانان در مساله جهاد با جهل، پيروز نشوند در جهاد با دشمن پيروز نخواهند شد، زيرا يك ملت جاهل همواره محكوم به شكست است.
تفسير نمونه، ج8، ص: 195
يكى از مفسران معاصر در ذيل اين آيه مطلب جالبى دارد، او مىگويد:
من در” طرابلس” مشغول تحصيل علم بودم، روزى فرماندار آنجا كه خود از معارف اسلامى اطلاعات قابل ملاحظهاى داشت، به من گفت: چرا دولت، علما و طلاب علوم دينى را از خدمت سربازى معاف مىكند، در حالى كه اين خدمت مقدس، شرعا بر همه واجب است، و طلاب علوم دينى از همه مردم به انجام اين فريضه دينى شايستهترند، آيا اين كار اشتباه نيست؟
من بدون مقدمه به فكر آيه فوق افتادم و گفتم اين كار ريشهاى در قرآن مجيد دارد، آنجا كه مىگويد: گروهى جهاد كنند و گروهى به تحصيل علم پردازند! او بسيار از اين جواب لذت برد، بخصوص اينكه از يك فرد مبتدى مانند من كه در آن روز تازه مشغول به تحصيل شده بودم صادر شده بود «1».
[سوره التوبة (9): آيه 123]
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قاتِلُوا الَّذِينَ يَلُونَكُمْ مِنَ الْكُفَّارِ وَ لْيَجِدُوا فِيكُمْ غِلْظَةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ (123)
ترجمه:
123- اى كسانى كه ايمان آوردهايد با كافرانى كه به شما نزديكترند پيكار كنيد (و دشمن دورتر شما را از دشمنان نزديك غافل نكند) و آنها بايد در شما شدت و خشونت احساس كنند، و بدانيد خداوند با پرهيزكاران است.
تفسير: دشمنان نزديكتر را دريابيد!
در آيه فوق به تناسب بحثهايى كه تا كنون پيرامون جهاد در اين سوره ذكر
__________________________________________________
(1) تفسير المنار جلد 11 صفحه 78.
تفسير نمونه، ج8، ص: 196
شده به دو دستور ديگر در زمينه اين موضوع مهم اسلامى اشاره گرديده است.
نخست روى سخن را به مؤمنان كرده، مىگويد:” اى كسانى كه ايمان آوردهايد با كفارى كه به شما نزديكترند پيكار كنيد” (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قاتِلُوا الَّذِينَ يَلُونَكُمْ مِنَ الْكُفَّارِ).
درست است كه با تمام دشمنان بايد مبارزه كرد، و تفاوتى در اين وجود ندارد، ولى از نظر تاكتيك و روش مبارزه، بدون شك بايد نخست از دشمنان نزديكتر شروع كرد، چرا كه خطر دشمنان نزديكتر بيشتر است همانگونه كه به هنگام دعوت به سوى اسلام و هدايت مردم به آئين حق بايد از نزديكتر شروع كرد، پيامبر ص دعوت خود را به فرمان خداوند از بستگانش شروع كرد و سپس مردم مكه را تبليغ فرمود، بعد از آن به سراسر جزيره عرب، مبلغ فرستاد و سپس نامه براى سلاطين جهان نوشت، و بدون شك اين روش به پيروزى نزديكتر است.
البته هر قانونى استثنايى دارد، ممكن است مواقع فوق العادهاى پيش بيايد كه دشمن دورتر به مراتب خطرناكتر باشد، و قبلا بايد به دفع او شتافت، اما همانگونه كه گفتيم اين يك استثناء است نه يك قانون هميشگى.
و اما اينكه گفتيم پرداختن به دشمن نزديكتر لازمتر است، دلائلش واضح است زيرا.
اولا- خطر دشمن نزديك از خطر دشمنان دور بيشتر مىباشد.
ثانيا- آگاهى و اطلاعات ما نسبت به دشمنان نزديكتر افزونتر است و اين خود به پيروزى كمك مىكند.
ثالثا پرداختن به دور و رها كردن نزديك اين خطر را نيز دارد كه دشمنان نزديك ممكن است از پشت سر حمله كنند و يا كانون اصلى اسلام را به هنگام خالى شدن مركز درهم بكوبند. تفسير نمونه، ج8، ص: 197
رابعا وسائل و هزينه مبارزه با نزديك، كمتر و سادهتر، و تسلط بر جبهه در آن آسانتر است به اين جهات و جهات ديگر دفع اينگونه دشمنان، لازمتر است.
ذكر اين نكته نيز لازم به نظر مىرسد: در آن موقع كه آيه فوق نازل شد، اسلام تقريبا همه جزيره العرب را گرفته بود و بنا بر اين نزديكترين دشمن در آن روز شايد امپراطورى روم شرقى بود كه مسلمانان براى مبارزه با آنان به تبوك شتافتند.
اين را نيز نبايد فراموش كرد كه آيه فوق گر چه از” پيكار مسلحانه”، و از” فاصله مكانى” سخن مىگويد، ولى بعيد نيست كه روح آيه در پيكارهاى منطقى و فاصلههاى معنوى نيز حاكم باشد، به اين معنى كه مسلمانان به هنگام پرداختن به مبارزه منطقى و تبليغاتى با دشمنان، اول بايد به سراغ كسانى بروند كه خطرشان براى جامعه اسلامى بيشتر و نزديكتر است، مثلا در عصر ما كه خطر الحاد و ماديگرى همه جوامع را تهديد مىكند، بايد مبارزه با آن را مقدم بر مبارزه با مذاهب باطله قرار داد، نه اينكه آنها فراموش شوند، بلكه بايد لبه تيز حمله متوجه گروه خطرناكتر گردد، يا مثلا مبارزه با استعمار فكرى و سياسى و اقتصادى بايد در درجه اول قرار گيرد.
دومين دستورى كه در زمينه جهاد، در آيه فوق مىخوانيم، دستور شدت عمل است، آيه مىگويد دشمنان بايد در شما يك نوع خشونت احساس كنند (وَ لْيَجِدُوا فِيكُمْ غِلْظَةً).
اشاره به اينكه تنها شجاعت و شهامت درونى، و آمادگى روانى براى ايستادگى و مبارزه سرسختانه با دشمن كافى نيست، بلكه بايد اين آمادگى و سر سختى خود را به دشمن نشان بدهيد، و آنها بدانند در شما چنين روحيهاى هست، و همان سبب عقبنشينى و شكست روحيه آنان گردد، و به تعبير ديگر وجود قدرت كافى نيست، بلكه بايد در برابر دشمن نمايش قدرت داد.
تفسير نمونه، ج8، ص: 198
و لذا در تاريخ اسلام مىخوانيم كه به هنگام آمدن مسلمانان به مكه براى مراسم زيارت خانه خدا پيامبر ص به آنها دستور داد به هنگام طواف با سرعت راه بروند بلكه بدوند و شدت و سرعت و ورزيدگى خود را به دشمنانى كه ناظر آنها بودند نشان دهند.
و نيز در داستان فتح مكه مىخوانيم كه پيامبر ص شب هنگام دستور داد مسلمانان همگى در بيابان آتش بيفروزند تا مردم مكه به عظمت ارتش اسلام آشنا شوند و اتفاقا اين كار در روحيه آنها اثر گذاشت و نيز دستور داد كه ابو سفيان بزرگ مكه را در گوشهاى نگهدارند و ارتش نيرومند اسلام در مقابل او رژه روند.
و در پايان آيه به مسلمانان با اين عبارت نويد پيروزى مىدهد كه بدانيد كه خدا با پرهيزكاران است.
اين تعبير ممكن است علاوه بر آنچه گفته شد، اشاره به اين معنى نيز باشد كه توسل به خشونت و شدت عمل بايد توام با تقوا باشد، و هيچگاه از حدود انسانى تجاوز نكند.