تفسیر سوره حدید ( المیزان)
(57) سوره حديد مدنى است و بيست و نه آيه دارد (29)
[سوره الحديد (57): آيات 1 تا 6]
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ
سَبَّحَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ (1) لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يُحْيِي وَ يُمِيتُ وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ (2) هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ (3) هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ يَعْلَمُ ما يَلِجُ فِي الْأَرْضِ وَ ما يَخْرُجُ مِنْها وَ ما يَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما يَعْرُجُ فِيها وَ هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ (4)
لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ (5) يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهارِ وَ يُولِجُ النَّهارَ فِي اللَّيْلِ وَ هُوَ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ (6)
ترجمه آيات
به نام خداى رحمان و رحيم.
آنچه در آسمانها و زمين است براى خدا تسبيح مىگويند به خاطر اينكه او عزيز و حكيم است (1).
ملك آسمانها و زمين از آن او است، او زنده مىكند و مىميراند و او بر هر چيزى توانا است (2).
او اول و آخر و ظاهر و باطن است، و او به هر چيزى دانا است (3).
او كسى است كه آسمانها و زمين را در شش روز بيافريد، و سپس بر عرش (مقام صدور اوامر) مستولى گشت، و به تدبير امر عالم پرداخت، او مىداند چه قطره آبى، و چه تخم گياهى داخل زمين شد و چه گياهى سر از زمين بدر آورد، چه شعاعى از آفتاب به زمين تابيد، و چه فرشتهاى نازل و چه فرشتهاى از زمين
برگشت، چه بخارى از زمين بالا رفت و چه عملى از بندگان صعود كرد، و او با شما است، هر جا كه باشيد، و خدا به آنچه مىكنيد بينا است (4).
ملك آسمانها و زمين از آن او است، و بازگشت همه امور به سوى خداست (5).
او است كه شب را در روز فرو مىبرد، و روز را داخل در شب مىكند، و او بدانچه در خاطرها و دلها است آگاه است (6).
بيان آيات [بيان غرض سوره حديد: تحريك و تشويق مؤمنين به انفاق و …]
غرض اين سوره تحريك و تشويق مؤمنين به انفاق در راه خداست، هم چنان كه تكرار امر صريح به اين معنا در خلال آياتش اشعار بدان دارد، يك جا مىفرمايد:” آمِنُوا بِاللَّهِ وَ رَسُولِهِ وَ أَنْفِقُوا مِمَّا جَعَلَكُمْ مُسْتَخْلَفِينَ فِيهِ …” و جاى ديگر مىفرمايد:” مَنْ ذَا الَّذِي يُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً …” و باز جاى ديگر مىفرمايد:” إِنَّ الْمُصَّدِّقِينَ وَ الْمُصَّدِّقاتِ وَ أَقْرَضُوا اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً” و در تشويق مردم به اين عمل همين بس كه انفاق مردم را قرض دادن آنان به خداى عز اسمه دانسته، و معلوم است كه خداى عز و جل عالىترين و مقدسترين و بهترين مطلوبست، او هرگز خلف وعده نمىكند، و او وعدهشان داده كه اگر به وى قرض بدهند مضاعف و چند برابر بر مىگرداند، و نيز وعده داده كه در عوض انفاقشان اجرى كريم و بسيار زياد بدهد.
و نيز اشاره كرده به اينكه اين انفاق منشاش تقوا و ايمان به رسول است، و اثر آمرزش گناهان و داشتن دو برابر از رحمت و ملازمت با نور، و بلكه ملحق شدن به صديقين و شهداء در نزد خداى سبحان است.
و در خلال آيات سوره معارفى هم راجع به مبدأ و معاد آمده، و دعوت به تقوا و اخلاص ايمان و زهد دارد، و نيز مشتمل بر مواعظى است.
و اين سوره به شهادت سياق آياتش در مدينه نازل شده.
و بعضى «1» از مفسرين ادعا كردهاند كه مدنى بودن اين سوره اجماعى است.
و چون تشويق و تحريك مردم به انفاق، و اينكه انفاق قرض دادن به خدا است اين توهم را ايجاد مىكند كه مگر خدا به مال ما محتاج است، لذا از همان آغاز سخن يعنى اولين كلمه سوره مساله نزاهت خدا از احتياج را خاطر نشان نموده، فرموده:” آنچه در زمين و آسمانها است خدا را تسبيح مىگويند”. و نيز عدهاى از اسماى حسناى خدا را كه رساننده اين نزاهت
__________________________________________________
(1) روح المعانى، ج 27، ص 164.
ترجمه الميزان، ج19، ص: 251
است ذكر كرد، و همه سورههايى كه با تسبيح خدا آغاز شده، يعنى سوره حشر، صف، جمعه و تغابن، كه بعضى با كلمه” سبح” و بعضى ديگر با كلمه” يسبح” آغاز شدهاند، نظير سوره مورد بحث است.
[بيان اينكه تسبيح آنچه در آسمانها و زمين است تسبيح حقيقى است نه مجازى و به زبان حال]
” سَبَّحَ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ” تسبيح كه مصدر فعل” سبح” است، به معناى منزه داشتن است، و منزه داشتن خدا به اين است كه هر چيزى را كه مستلزم نقص و حاجت و ناسازگارى با ساحت كمال او باشد از ساحت او نفى كنى، و معتقد باشى كه خداى تعالى داراى چنين صفات و اعمالى نيست، و كلمه” ما” در جمله مورد بحث موصوله است، و مراد از آن تمامى موجوداتى است كه در آسمانها و زمين هستند، چه آنها كه مانند ملائكه و جن و انس داراى عقل و شعورند، و چه آنهايى كه چون جمادات فاقد عقلند، و اگر بگويى كلمه” ما” راجع به موجودات فاقد عقلند، (و در فارسى به” چيزى” ترجمه مىشود)، و على القاعده بايد شامل عقلا نشود، در پاسخ مىگوييم: بلى همين طور است، ليكن در جايى كه قرينهاى باشد كه بفهماند منظور از كلمه” ما” عقلا و غير عقلا هر دو است، اشكالى ندارد، و در آيه مورد بحث قرينهاى كه دلالت كند بر اينكه منظور عموم موجودات است چه عقلا و چه غير عقلا وجود دارد، و آن قرينه اين است كه اسمايى از خداى سبحان بر مىشمارد كه مخصوص عقلا است، مانند” احياء” و” علم بذات الصدور”، يعنى علم و آگاهى به نيتهايى كه در درون دلها است و معلوم است كه اين دو صفت مربوط به موجودات داراى شعور، و صفت دوم مربوط به عقلا است.
پس معناى آيه اين شد كه: تمامى موجوداتى كه در آسمانها و زمين است، و خلاصه تمامى عالم، خداى سبحان را منزه مىدارد. و مراد از تسبيح خداى تعالى حقيقت معناى تسبيح است، نه اينكه خواسته باشد به طور مجاز نسبت تسبيح به آنها داده باشد، يعنى خواسته باشد بفرمايد: هر موجود كه در آسمانها و زمين است با هستى خود دلالت مىكند بر اينكه پديد آورندهاى منزه از هر نقص و متصف به كل كمال دارد، و نه اينكه خواسته باشد به طور عموم مجاز نسبت تسبيح به آنها داده باشد، يعنى بفهماند كه تمامى موجودات دلالت دارند بر نزاهت خداى تعالى از هر نقص و عيب. چيزى كه هست عقلاى از موجودات اين دلالت را با زبان سر ايفا مىكنند و مىگويند:” سبحان اللَّه سبحان اللَّه” و يا به فارسى مىگويند:” خدا منزه از هر نقص و حاجت است” و غير عقلا اين دلالت را به لسان حال ايفا مىكنند، بلكه همانطور كه گفتيم معناى حقيقى كلمه منظور است، و موجودات چه عقلا و چه غير عقلا همه خدا را به تمام معنى الكلمه و به حقيقت معنى الكلمه تسبيح مىگويند، بدليل اينكه در جاى ترجمه الميزان، ج19، ص: 252
ديگر به طور صريح و به بيانى كه نه ميتوان حمل بر مجازش كرد، و نه حمل بر عموم مجاز، فرموده:” وَ إِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ” «1» چون اگر منظور از تسبيح، تسبيح مجازى بود، ديگر جا نداشت بفرمايد: شما تسبيح آنها را نمىفهميد، زيرا تسبيح مجازى اين است كه: موجودى با هستى خود دلالت كند بر وجود خالق و صانعش و اين دلالتش حجتى باشد عليه منكرين صانع، و يا اين است كه هر موجودى با زبان حال تسبيح و حمد خدا بگويد، و اين دو نوع دلالت را همه كس مىفهمد، و نمىبايست بفرمايد:” و ليكن شما تسبيح آنها را نمىفهميد”.
پس تسبيح تمامى موجوداتى كه در آسمانها و زمين هست تسبيح با زبان، و تنزيه به حقيقت معناى كلمه است، هر چند كه ما زبان آنها را نفهميم، نفهميدن ما دليل بر اين نيست كه مثلا جمادات زبان ندارند، قرآن كريم تصريح دارد بر اينكه تمامى موجودات زبان دارند و فرموده:” قالُوا أَنْطَقَنَا اللَّهُ الَّذِي أَنْطَقَ كُلَّ شَيْءٍ” «2».
” وَ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ”- يعنى خداى سبحان داراى مقامى منيع است، به طورى كه تمامى قدرتها را در هم مىشكند، و هيچ قدرتى نيست كه او را شكست دهد، و حكيم است، يعنى فعل او متقن و محكم است، آن قدر محكم است كه هيچ عارضهاى فعل او را فاسد نمىكند، (و چون افعال ما در معرض فساد و تباهى نيست)، و نيز آن قدر متقن است كه جاى هيچ اعتراض كردنى در آن نيست.
” لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ يُحْيِي وَ يُمِيتُ وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ” از آنجايى كه در ابتداى آيه خبر مقدم بر مبتدا ذكر شده و حق كلام اين بود كه بفرمايد:
” ملك السماوات و الأرض له- ملك آسمانها و زمين از آن خدا است” ولى چنين نفرمود، بلكه فرمود:” از آن خدا است ملك آسمانها و زمين”، و اين عبارت انحصار را مىرساند، در نتيجه مىفهماند كه: مالك آسمانها و زمين تنها خداست، او به تنهايى است كه هر حكمى بخواهد در عالم مىراند، براى اينكه پديد آورنده همه او است، پس آنچه در آسمانها و زمين هست قيام و وجود آثار وجودش به خداست، پس هيچ حكمى نيست مگر اينكه حاكم در آن خداست، و هيچ ملك و سلطنتى نيست مگر آنكه صاحبش او است.
__________________________________________________
(1) هيچ موجودى نيست مگر آنكه خدا را تسبيح و حمد مىگويد، ولى شما تسبيح آنها را نمىفهميد. سوره اسرى، آيه 44.
(2) در پاسخ گفتند: ما را آن خدايى به زبان در آورد كه تمامى موجودات را به زبان در آورده. سوره حم سجده، آيه 20.
ترجمه الميزان، ج19، ص: 253
” يحيى و يميت”- اين دو جمله اشاره است به دو نام از نامهاى خداى تعالى يعنى زنده كننده و ميراننده، (محيى و مميت) و اگر خود اسم را نياورد، و به جاى آن فعل مضارع آورد، براى اين بود كه اشاره كرده باشد به شمول و عموميت آن نسبت به هر احياء و هر اماته، تا در نتيجه شامل ايجاد ملائكه هم بشود، چون حيات ملائكه مسبوق به مرگ نيست، و نيز زنده كردن جنين در شكم مادرش، و زنده كردن مردگان در روز قيامت، و پديد آوردن جمادات مرده كه قبلا زنده نبودند، تا ميراندن در باره آنها صادق باشد، و ميراندن انسان در دنيا و براى بار دوم در برزخ كه آيه شريفه” رَبَّنا أَمَتَّنَا اثْنَتَيْنِ وَ أَحْيَيْتَنَا اثْنَتَيْنِ” «1» به آن اشاره دارد، علاوه بر اين، در تعبير به مضارع دلالت بر استمرار نيز هست.
” وَ هُوَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ”- اين جمله اشاره دارد به صفت قدرت خداى تعالى، و اينكه قدرت او مطلق است، و مقيد به چيزى دون چيزى نيست، و اگر در آخر آيه مورد بحث اين جمله را گنجاند، براى مناسبتى بود كه با مساله احياء و اماته داشت، چون ممكن بود كسى توهم كند كه چطور ممكن است خداى تعالى مردهاى را كه نه عينى از آن بجا مانده و نه اثرى، زنده كند؟ و جمله مذكور اين توهم را دفع نموده مىفرمايد: او بر هر چيزى قادر است.
[توضيح مقصود از” اول”،” آخر”،” ظاهر” و” باطن” بودن خداى سبحان]
” هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ” بعد از آنكه معلوم شد كه خداى تعالى بر هر چيزى كه فرض شود قادر است، قهرا با احاطه قدرتش به هر چيزى از هر جهت محيط هم هست، پس هر چيزى كه فرض شود اول باشد خدا قبل از آن چيز بوده، پس او نسبت به تمام ماسواى خود اول است، نه آن چيزى كه ما اولش فرض كرديم، و همچنين هر چيزى كه ما آخرينش فرض كنيم خداى تعالى بعد از آن هم خواهد بود، چون گفتيم قدرتش احاطه به آن چيز دارد، هم به ما قبلش و هم به ما بعدش، پس آخر خدا است، نه آن چيزى كه ما آخرينش فرض كرديم، و هر چيزى را كه ما ظاهر فرض كنيم خدا ظاهرتر از آن است به خاطر احاطهاى كه قدرتش بر آن چيز دارد، و چون احاطه دارد پس از جهت ظهور هم ما فوق آن است، پس خدا ظاهر است، نه آن چيزى كه ما ظاهرش فرض كرديم، و همچنين هر چيزى كه باطن فرض شود خدا به خاطر احاطه قدرتش بر آن باطنتر از آن است، و ما وراى آن قرار دارد، چون او است كه آن چيز را باطن كرده، پس باطن هم
__________________________________________________
(1) (كافران در روز قيامت گويند:) پروردگارا! تو ما را دو بار ميراندى و دو بار زنده كردى. سوره مؤمن، آيه 11.
ترجمه الميزان، ج19، ص: 254
خداست، نه آن چيزى كه ما باطنش فرض كرديم، پس معلوم شد كه خدا اول و آخر و ظاهر و باطن على الاطلاق است، و از اين صفات آنچه در غير خدا هست نسبى است نه على الاطلاق «1».
البته اين را هم بايد بدانيم كه اوليت خداى تعالى و آخريتش و همچنين ظهور و بطونش زمانى و مكانى نيست، و چنين نيست كه در ظرف زمان اول و آخر باشد، و گرنه بايد خود خدا جلوتر از زمان نباشد، و از زمانى و مكانى بودن منزه نباشد، و حال آنكه منزه از آن است، چون خالق زمان و مكان و محيط به تمامى موجودات است، بلكه منظور از اوليت و آخريت و همچنين ظاهر و باطن بودنش اين است كه: او محيط به تمام اشياء است، به هر نحوى كه شما اشياء را فرض و به هر صورت كه تصور بكنى (اگر فلان چيز را اول فرض كنى او به احاطهاش اولتر از آن است، اگر آخر فرض كنى او آخرتر است، اگر چيزى را ظاهر فرض كنى او ظاهرتر، و اگر باطن فرض كنى او باطنتر است، به همان دليلى كه گذشت).
پس از آنچه گذشت روشن گرديد كه اين اسماى چهارگانه يعنى اول و آخر و ظاهر و باطن چهار شاخه و فرع از نام” محيط” است، و محيط هم شاخهاى از اطلاق قدرت او است، چون قدرتش محيط به هر چيز است، ممكن هم هست نامهاى چهارگانه مورد بحث را شاخههايى از احاطه قدرتش ندانيم، بلكه شاخههايى از احاطه وجود او بگيريم، چون وجود او قبل از وجود هر چيز و بعد از وجود هر چيز است، او قبل از آنكه چيزى ثبوت پيدا كند ثابت بود، و بعد از آنكه هر چيز داراى ثبوتى فانى گردد باز هم ثابت است، او از هر چيز ديگرى نزديكتر و ظاهرتر است، و از ديد و درك اوهام و عقول هر صاحب عقلى از چيز ديگرى باطنتر و پنهانتر است.
و همچنين اسامى چهارگانه نامبرده به نوعى بر علم خداى تعالى بستگى و تفرع دارند «2». و به همين مناسبت است كه مىبينيم در ذيل آيه علم خدا را هم آورده مىفرمايد:
__________________________________________________
(1) فلان چيز نسبت به فلان چيز ديگر اول است، و آن ديگرى نسبت به سومى آخر است، و آن سومى نسبت به چهارمى ظاهر است، و آن چهارمى نسبت به پنجمى باطن است، هيچ موجودى در عالم سراغ نداريم كه على الاطلاق اول و يا آخر و يا ظاهر و يا باطن باشد.” مترجم”.
(2) براى اينكه هر چيزى راى كه ما اول فرض كنيم، قبل از وجودش خداى تعالى احاطه علمى به او داشته، پس خدا اول است نه آن چيز، و هر چه راى كه ما آخر فرض كنيم بعد از فنايش هم خدا احاطه علمى به آن دارد، پس باز خدا آخر است نه آن، و هر چه راى كه ما ظاهر فرض كنيم، خداى تعالى ظاهرتر از آن است، چون ظهور آن از خداست، و چگونه ممكن است از خود خدا ظاهرتر باشد و همچنين.” مترجم”.
ترجمه الميزان، ج19، ص: 255
” وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ”.
بعضى «1» از مفسرين اسماى چهارگانه را اينطور معنا كردهاند كه: او اول است، براى اينكه قبل از هر چيز بوده، و آخر است چون بعد از هلاك و فناى هر چيز هست، و ظاهر است چون ادلهاى بسيار بر وجودش دلالت مىكند، و باطن است چون عالم به تمامى اشياء هست، و احدى نيست كه از او داناتر باشد.
بعضى «2» ديگر گفتهاند: اول يعنى بىابتدا، و آخر يعنى بىانتها، و ظاهر يعنى بدون اقتراب، و باطن يعنى بدون احتجاب «3».
البته در اين ميان اقوال ديگرى نيز هست كه دلچسب نيست و لذا از نقل آنها صرفنظر كرديم.
” هُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ” تفسير اين آيه در سوره اعراف و يونس و هود و فرقان و قاف گذشت.
” ثُمَّ اسْتَوى عَلَى الْعَرْشِ يَعْلَمُ ما يَلِجُ فِي الْأَرْضِ وَ ما يَخْرُجُ مِنْها وَ ما يَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما يَعْرُجُ فِيها” تفسير و بحث مفصل پيرامون معناى عرش در سوره اعراف آيه 54 گذشت، و در آنجا گفتيم كه” استواى بر عرش” كنايه است از شروع در تدبير ملك وجود «4»، و به همين جهت است كه دنبال استواى بر عرش مساله علم به جزئيات احوال موجودات آسمانى و زمين را ذكر كرده، چون علم از لوازم تدبير است.
” يَعْلَمُ ما يَلِجُ فِي الْأَرْضِ وَ ما يَخْرُجُ مِنْها وَ ما يَنْزِلُ مِنَ السَّماءِ وَ ما يَعْرُجُ فِيها”- كلمه” ولوج” كه مصدر فعل مضارع” يلج” است- به طورى كه راغب گفته- «5» به معناى داخل شدن چيزى در محلى تنگ است، و كلمه” عروج” به معناى بالا رفتن است، و معناى آيه اين
__________________________________________________
(1 و 2) مجمع البيان، ج 9، ص 230. […..]
(3) هر چيزى كه ظاهر مىشود به خاطر نزديك شدن است، و هر چيزى كه باطن مىشود به خاطر حجاب است، و خدا بدون نزديك شدن ظاهر و بدون در پرده شدن باطن است.” مترجم”.
(4) چون ما در عرف بشرى خود تخت سلطنتى را عبارت از مكانى مىدانيم كه همه اوامر مربوط به اداره كشور از آنجا صادر، و همه لوائح و نامهها در آنجا به توشيح مىرسد، قرآن نيز به حكم” چون كه با كودك سر و كارت فتاد …” به زبان بشرى سخن گفته، مقام تدبير خداى تعالى و مصدريت اوامرش را عرش خوانده، نه اينكه خواسته باشد العياذ باللَّه براى او تختى پايهدار اثبات كند.” مترجم”.
(5) مفردات راغب، ماده” ولج”.
ترجمه الميزان، ج19، ص: 256
است كه: خداى تعالى از آنچه در زمين فرو مىرود و نفوذ مىكند از قبيل آب باران و تخم گياهان و غير اينها آگاه است، و نيز از آنچه كه از زمين سر بر مىآورد چون نباتات و حيوانات و آب خبر دارد، و از آنچه كه به زمين نازل مىشود چون بارانها و اشعه اجرام نورانى و ملائكه و غيره با اطلاع است، و از آنچه كه از زمين به طرف آسمان بالا مىرود مانند دودها و بخارها و ملائكه و اعمال بندگان با خبر است.
[احاطه، ملك و علم مطلق خداوند بر همه چيز و همه كس]
” وَ هُوَ مَعَكُمْ أَيْنَ ما كُنْتُمْ” او هر جا كه باشيد با شما است، براى اينكه به شما احاطه دارد، و در هيچ مكان و پوششى از او غايب نيستيد. در اينجا سؤالى پيش مىآيد، و آن اين است كه: خداى تعالى در هر حال بر ما احاطه دارد، و در هر زمان و مكان محيط به ما است، با اين فرض چرا تنها مساله مكان آمده، و چرا نفرمود:” و هو معكم اينما كنتم و فى اى زمان و اى حال كنتم- او با شما است هر جا و هر زمان و در هر حال كه باشيد”؟
در پاسخ مىگوييم: درست است كه احاطه خداى تعالى به ما تنها احاطه مكانى نيست، بلكه در همه احوال و اوقات نيز به ما احاطه دارد، ليكن از آنجايى كه معروفترين ملاك در جدايى چيزى از چيزى ديگر و غايب شدنش از آن جدايى مكانى است، و هر كس بخواهد از كسى ديگر جدا شود، مكان خود را عوض مىكند، از اين جهت تنها معيت مكانى را ذكر كرد، و گرنه نسبت خداى تعالى به مكانها و زمانها و احوال يك نسبت است.
بعضى «1» هم گفتهاند: مراد از اين معيت، معيت مجازى است، كه منظور از آن احاطه علمى است.
” وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ” اين آيه نظير فرع و نتيجهاى است كه بر مطالب قبل مترتب مىشود، كه مىفرمود: او با شما است هر جا كه باشيد، و او به هر چيزى عالم است، چون نتيجه حاضر بودن او نزد مردم و جدا نشدنش از ايشان و عالم بودنش به هر چيز اين است كه بيناى به اعمال ايشان نيز باشد، ظاهر اعمالشان را ببيند و باطن آن را كه همان نيتها و مقاصد درونى ايشان است، ناظر باشد.
” لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ” با اينكه در سه آيه قبل فرموده بود:” لَهُ مُلْكُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ”، در اينجا نيز آن را
__________________________________________________
(1) مجمع البيان، ج 9، ص 231.
ترجمه الميزان، ج19، ص: 257
خاطر نشان كرد، و اين تكرار براى اين بود كه بهتر بفهماند مساله بازگشت به خدا مبتنى بر عموميت ملك او است، بار اول تنها مىخواست مالكيت خدا را افاده كند، و در نوبت دوم خواست اين ابتناء را بفهماند، هم چنان كه در آيهاى ديگر مىبينيم مساله معاد را با مالكيت خداى تعالى با هم آورده، مىفرمايد:” يَوْمَ هُمْ بارِزُونَ لا يَخْفى عَلَى اللَّهِ مِنْهُمْ شَيْءٌ لِمَنِ الْمُلْكُ الْيَوْمَ لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّارِ” «1».
در جمله” وَ إِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ” كلمه” امور” جمع است، و چون الف و لام بر سر دارد و به اصطلاح ادبى جمع محلى به الف و لام است، افاده عموميت مىكند، همانطور كه در جمله” أَلا إِلَى اللَّهِ تَصِيرُ الْأُمُورُ” «2» نيز چنين است، در نتيجه هيچ چيز نيست مگر آنكه به سوى خدا برمىگردد، و هيچ كس نمىتواند او را از برگشتن به سوى خداى تعالى باز بدارد، و هيچ عاملى كه آن چيز را به سوى خدا برمىگرداند به جز اختصاص ملك به خدا نيست. سادهتر بگويم: تنها عاملى كه امور را به سوى خدا بر مىگرداند، اين است كه ملك عالم مختص به او است، پس امر و فرمان و حكمرانى هم تنها از آن او است.
در اين جمله و همچنين در جمله” وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ” كه قبلا بود با اينكه ممكن بود بفرمايد:” و اليه ترجع الامور” و” و هو بما تعملون بصير” لفظ اللَّه را ذكر كرد، و شايد وجه آن اين بوده باشد كه اين دو جمله مانند يك مثل معروف دلنشين شود، و دلها را براى تاثر از ياد روز قيامت و پاداشهاى بزرگى كه در قيامت به انفاق كنندگان در راه خدا مىدهند، و در آيات بعد ذكرش مىآيد آمادهتر سازد.
” يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهارِ وَ يُولِجُ النَّهارَ فِي اللَّيْلِ وَ هُوَ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ”” ايلاج شب در روز” و” ايلاج روز در شب” به معناى اختلافى است كه شب و روز در كوتاهى و بلندى دارند، و اين اختلاف در دو نيم كره شمالى و جنوبى درست به عكس همند، در فصلى كه در نيم كره شمالى شبها بلند است، در نيم كره جنوبى كوتاه است، و در فصلى كه در نيم كره شمالى شبها كوتاه و روزها بلند است، در نيم كره جنوبى به عكس آن است، و مساله اختلاف شب و روز را در كلام خداى تعالى چند بار ديديم.
و مراد از” ذات الصدور” افكار پنهانى و نيات نهفتهاى است كه در سينهها جا گرفته
__________________________________________________
(1) روزى كه خلايق همه آشكار مىشوند، و از ايشان نه ظاهرى بر خدا پوشيده مىماند و نه باطنى، در آن روز پرسيده مىشوند: ملك در امروز از آن كيست؟ از آن خداى واحد قهار. سوره مؤمن، آيه 16.
(2) آگاه باش كه كارها به سوى خدا برمىگردد. سوره شورى، آيه 53.
ترجمه الميزان، ج19، ص: 258
و از آنجا به بيرون نمىآيد، چون اين نيات منسوب به دلها است، و دلها هم در قفسه سينهها قرار دارد، و اين جمله يعنى جمله” وَ هُوَ عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ” احاطه علم خداى تعالى به نيات درونى را بيان مىكند، هم چنان كه جمله” وَ اللَّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ” احاطه بينايى آن جناب به ظواهر اعمال آنان را بيان مىكرد.
بحث روايتى
در الدر المنثور است كه احمد، ابو داوود، ترمذى (وى حديث را حسن دانسته) نسايى، ابن مردويه، و بيهقى (در كتاب شعب الايمان)، از عرباض بن ساريه روايت كردهاند كه گفت: رسول خدا (ص) همواره قبل از خواب سورههايى كه در آغازش مساله تسبيح ذكر شده مىخواند و مىفرمود: در اين سورهها آيهاى است كه از هزار آيه بهتر است «1».
مؤلف: اين روايت را از ابن ضريس از يحيى بن ابى كثير نيز از آن جناب نقل كرده «2».
و در كافى به سند خود از عاصم بن حميد روايت كرده كه گفت: شخصى از على بن الحسين (ع) از توحيد سؤال كرد، حضرت فرمود: خداى تعالى مىداند كه در آخر الزمان مردمى خواهند آمد اهل تعمق و تحقيق، و به همين جهت سوره” قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ” و آيات سوره حديد تا جمله” عَلِيمٌ بِذاتِ الصُّدُورِ” را نازل كرد، و اگر كسى بخواهد در معارف توحيد بيش از اين كنجكاوى كند هلاك و گمراه مىشود «3».