خدايا! آنچه از فضلت برايم آغاز كردى به انجام رسان و آنچه از كرمت به من عطا نمودى، سلب مكن، و آنچه به بردبارى خود بر من مستور نمودى پردهدرى مكن، اعمال زشت مرا كه به آنها آگاهى يافتهاى بر من ببخشا.
خواسته هاى امام عليه السلام:
در فرازهاى پايانى مناجات راغبين امام سجاد عليه السلام، از خداوند متعالمطالبى را درخواست مى نمايند.
1 – «الهى ما بدأت به من فضلك فتمّمه» پروردگارا! آنچه را كه از فضل و كرامت خود، بى آنكه من آن را درخواست و تقاضا نمايم عطا نمودى،كامل و تمام كن.
2 – «وما وهبت لي من كرمك فلا تسلبه» بارالها! آنچه را كه از موضع كرامت به من عطا نمودى، سلب مفرما.
3 – «وما سترته عليّ بحلمك فلا تهتكه» خداوندا! آنچه را كه با حلم و بردبارى از زشتىها و گناهان من پوشاندى، باز هم مخفى دار و مرا رسوا منما.
4 – «وما علمته من قبيح فعلي فاغفره» بارالها! هر چه از گناهان و افعال ناشايستى كه به آنها آگاهى دارى بر من ببخش. تفضّلات الهى:
خداوند منّان اوصاف فراوانى دارد. در دعاى جوشن كبير، خداوند را با هزار وصف مىخوانيم كه هر كدام از آنها جايگاه و اقتضاءات ويژهاى دارند.يكى از اوصاف خداوند متعال «فاضل» است.
فضل الهى به اين معنا مىباشد كه داعى اصلى عنايت الهى تنها و تنها فضل بى پايان اوست و در صورت دريغ نمودن اين فيض بندگان حق اعتراض ندارند. براى توضيح بيشتر بايد گفت يكى از نعمات الهى ارسال رسل مىباشد. اما داعى اين فضل الهى تنها فضل او نيست بلكه اتمام حجّت و ديگر دواعى نيز در آن مؤثّر مىباشند. به عبارت ديگر فضل الهى نعماتى را شامل مىگردد كه در صورت دريغ نمودن خداوند بندگان توانايى اعتراض درخصوص علّت آنرا ندارند.
امام سجاد عليه السلام از خداوند متعال درخواست مىنمايند كه آنچه را از فضل به من عنايت فرمودى كامل نما و تا لحظهٔ آخر حيات از من دريغ مفرما.
خداوند منّان به فضل خود، چه چيزهاى به بندگان خود عطا مىفرمايد؟
براى پاسخ به اين پرسش، تأمّلى در آيات قرآن كريم مىنماييم.
الف – همنشينى و همراهى با انبياء و نيكان:
«وَمَن يُطِعِ اللّهَ وَالرَّسُولَ فَأُوْلَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِم مِّنَ النَّبِيِّينَوَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاء وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقاً * ذَلِكَ الْفَضْلُ مِنَ اللّهِوَكَفَى بِاللّهِ عَلِيماً»(2).
و كسى كه خدا و پيامبر صلى الله عليه وآله وسلم را اطاعت كند (در روز رستاخير) همنشين كسانى خواهد بود كه خدا، نعمت خود را بر آنان تمام كرده، از پيامبران،صدّيقان و شهدا و صالحان و آنها رفيقهاى خوبى هستند * اين موهبتى از ناحيهٔ خدا است، و كافى است كه او، (از حالِ بندگان، نيّات و اعمالشان) آگاه است.
از اين آيه در مىيابيم كه، همنشينى و همراهى با انبياء، صدّيقين،شهدا و صالحين تفضّل و پاداش الهى است به كسانى كه از خداوند ورسول خدا صلى الله عليه وآله وسلم اطاعت كردهاند.
انبياء به آسانى به مقام نبوّت نرسيدهاند و آنان زحمات، سختىها و رنجهاى فراوانى را تحمّل نمودهاند تا به اين مقام نائل شدهاند، امّا خداوند كريم از مقام و جايگاه تفضّل خود به كسانى كه از خدا و رسول صلى الله عليه وآله وسلم اطاعت نمايند و اوامر و دستورات آنان را گردن نهند، ارمغان و پاداشى عنايت مىفرمايد و آن عبارت است از همنشينى و معيّت با انبياء، صدّيقين و شهدا،اين همراهى، تفضّل خداوند است كه نصيب مطيعان مىشود.
ب – عدم پيروى از شيطان:
«وَلَوْلاَ فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لاَتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ إِلاَّ قَلِيلاً»(3).
و اگر فضل و رحمت خدا بر شما نبود، جزء عدّه كمى، همگى از شيطان پيروى مىكرديد و گمراه مىشديد.
پيمودن مسير صحيح و پيروىِ مكتب وحى از تفضّلات ابتدايى خداوند است و اگر اين تفضّل نصيب ما نمىگشت، از صراط مستقيم منحرف مىشديم و دنباله رو شيطان مىگشتيم.
ج – محبّ و محبوب خداوند:
«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ مَن يَرْتَدَّ مِنكُمْ عَن دِينِهِ فَسَوْفَ يَأْتِي اللّهُ بِقَوْمٍ يُحِبُّهُمْوَيُحِبُّونَهُ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكَافِرِينَ يُجَاهِدُونَ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَلاَيَخَافُونَ لَوْمَةَ لآئِمٍ ذَلِكَ فَضْلُ اللّهِ يُؤْتِيهِ مَن يَشَاء وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ»(4).
اى كسانى كه ايمان آوردهايد! هر كس از شما، از آيين خود باز گردد (به خدا زيانى نمىرساند) خداوند جمعيّتى را مىآورد كه آنها را دوست دارد، آنان نيز او را دوست دارند، در برابر مؤمنان متواضع و در برابر كافران سرسخت و نيرومندند، آنها در راه خدا جهاد مىكنند و از سرزنش هيچ ملامتگرى هراس ندارند. اين فضل خدا است كه به هر كس بخواهد (و شايسته ببيند)مىدهد و (فضلِ) خدا وسيع و خداوند داناست.
حاكميّت دين خداوند در جهان وعده تخلّف ناپذير الهى است و انسانها اسباب و ابزار تحقّق اين وعده مىباشد.
خداوند مىفرمايد: اى مؤمنان اگر بر ايمان خود بمانيد ما شما را وسيلهاى براى حاكميّت و عالمگير شدن دين قرار مىدهيم، و اگر روى برگردانيد كسانى ديگر را جايگزين شما مىنماييم و به آنان تفضّلاتى عنايت مىكنيم كه عبارت است از، خداوند را دوست دارند و خدا نيز آنان را دوست مىدارد، در برابر مؤمنين خاضع و متواضع اند و در برابر مشركين عزّتمند،در راه خدا جهاد مىكنند و از ملامت ملامتگران نمىهراسند.
محبّ و محبوب خداوند بودن، فروتنى در برابر مؤمنان، سختگيرى با كافران، جهاد در راه خدا و بى اعتنايى به ملامتگران از تفضّلاتى است كه خداوند به كسانى عنايت مىفرمايد كه در ايمان خود چون كوه استوار و پا برجا هستند.
د – پاكدلى:
«وَلَوْلاَ فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ مَا زَكَى مِنكُم مِّنْ أَحَدٍ أَبَداً وَلَكِنَّ اللَّهَ يُزَكِّي مَن يَشَاء وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ»(5).
و اگر فضل و رحمت الهى بر شما نبود، هرگز احدى از شما پاك نمىشد، ولى خداوند هر كه را بخواهد تزكيه مىكند، و خدا شنوا و داناست.
پاكدل و پاكيزه بودن ما از فضل خداوند است، و اگر اين فضل نبود آلوده و گمراه مىشديم. از اين آيه در مىيابيم كه اگر فضل الهى نبود هيچ يك از ما توانايى و قدرت پاكيزه و پاكدل بودن را نداشت و اين فضل خداوند است كه ما را از آلودگى نجات داده است.
هـ – فردوس برين:
«وَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ فِي رَوْضَاتِ الْجَنَّاتِ لَهُم مَّا يَشَاؤُونَ عِندَ رَبِّهِمْ ذَلِكَ هُوَ الْفَضْلُ الكَبِيرُ»(6).
امّا كسانى كه ايمان آورده و كارهاى شايسته انجام دادهاند در باغهاى بهشتاند و هر چه بخواهند نزد پروردگارشان براى آنها فراهم است، اين استفضل (و بخشش) بزرگ.
استقرار در باغهاى بهشتى و دستيابى به خواستهها و آرزوها از تفضّلات خداوند به كسانى است كه ايمان آوردهاند و كارهاى شايسته كردهاند.
و – بعثت انبياء:
«هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الْأُمِّيِّينَ رَسُولاً مِّنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِهِ وَيُزَكِّيهِمْ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَإِن كَانُوا مِن قَبْلُ لَفِي ضَلاَلٍ مُّبِينٍ * وَآخَرِينَ مِنْهُمْ لَمَّا
يَلْحَقُوا بِهِمْ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ * ذَلِكَ فَضْلُ اللَّهِ يُؤْتِيهِ مَن يَشَاء وَاللَّهُ ذُوالْفَضْلِ الْعَظِيمِ»(7).
او كسى است كه در ميان جمعيّت درس نخوانده رسولى از خودشان برانگيخت كه آياتش را بر آنها مىخواند و آنها را تزكيه مىكند و به آنان كتاب (قرآن) و حكمت مىآموزد و مسلّماً پيش از آن در گمراهى آشكارى بودند * و (همچنين) رسول است بر گروه ديگرى كه هنوز به آنها ملحق نشدهاند و او عزيز و حكيم است * اين فضل خدا است كه به هر كس بخواهد (و شايسته بداند) مىبخشد، و خداوند صاحب فضل عظيم است.
در اين آيه به صراحت بيان شده است كه، فرستادن پيامبران و انبياء براى پاكيزه و پاكدل كردن مردم و آموزش حكمت به آنان از جمله تفضّلات خداوند مىباشد.
ارسل رُسل، هدايت، دستگيرى و آموزش حكمت به انسانهايى كه درگذشته گمراه بودند و نيز به آيندگان، ريشه در فضل خداوند دارد.
اتمام فضل يا حُسن عاقبت:
اتمام و تكميل فضلى كه امام عليه السلام از خداوند منّان درخواست مىنمايند،به اين معنا است كه خداوندا! هر چه از نعمات و عطايا به من عنايت فرمودهاى تا آخرين لحظه حيات از من دريغ مدار. ما به پيروى از امام سجاد عليه السلام خداوند را مىخوانيم: بارالها! تفضّلات فراوانى به ما عنايت فرمودهاى ما را با ايمان و از پيروان اهل بيت وحى عليهم السلام قرار دادهاى. اين سعادت را تا آخر عمربراى ما باقى بدار تا با سرانجامى نيك، و عاقبتى حَسن و روى سفيد، محشور شويم و به نزد تو آييم.
با انسانهاى فراوانى در زندگى مواجه شدهايم كه سالها مؤمن و مطيع اوامر الهى بودهاند امّا نتوانستند از امتحانات الهى سرافراز بيرون بيايند و به سوء عاقبت گرفتار شدند.
سعادتمند واقعى كسى است كه تا آخر عمر سعادتمند باشد در اين رابطه اميرالمؤمنين عليه السلام مىفرمايند:
«حقيقة السعادة أن يختم الرجل عمله بالسعادة وحقيقة الشقاء أنيختم المرء عمله بالشقاء»(8).
سعادت حقيقى آن است كه سرانجام شخص به سعادت پايان، يابد و شقاوت حقيقى آن است كه سرانجام شخص به شقاوت، پايان يابد.
حضرت يوسف عليه السلام با تمام مكنت و قدرت مادى و معنوى كه دارد، ازخداوند حُسن عاقبت طلب مىنمايد.
«رَبِّ قَدْ آتَيْتَنِي مِنَ الْمُلْكِ وَعَلَّمْتَنِي مِن تَأْوِيلِ الأَحَادِيثِ فَاطِرَ السَّمَاوَاتِوَالأَرْضِ أَنتَ وَلِيِّي فِي الدُّنُيَا وَالآخِرَةِ تَوَفَّنِي مُسْلِماً وَأَلْحِقْنِي بِالصَّالِحِينَ»(9).
پروردگارا! بخشى (عظيم) از حكومت به من بخشيدى، و مرا از علم تعبيرخواب آگاه ساختى، اى آفريننده آسمانها و زمين! تو ولىّ و سرپرست من در دنيا و آخرت هستى مرا مسلمان بميران و به صالحان ملحق فرما.
ماجراى حضرت يوسف عليه السلام قصّه و اسطوره نيست، تقاضاى او از ذات اقدس الهى يك تقاضاى واقعى و حقيقى است كه از يك نگرانى بسيار مهم حكايت مىكند. او به راستى از خداوند متعال مىخواهد كه در آخر عمر هم تفضّلات الهى شامل حال او گردد و مسلمان بميرد. ما نيز همانندحضرت يوسف عليه السلام بايد نگران و مضطرب باشيم و از خداوند متعال اتمام وتكميل فضل، كه عبارت از حُسن عاقبت مىباشد را درخواست نماييم.
پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله وسلم در آخرين جمعه ماه شعبان خطبهاى مىخوانند.اميرالمؤمنين عليه السلام از ايشان صلى الله عليه وآله وسلم مىپرسند، بهترين اعمال ماه رمضان چيست؟ پيامبر صلى الله عليه وآله وسلم پاسخ مىدهند و سپس مىفرمايند، اى على عليه السلام دراين ماه محاسنت با خون فرقت رنگين مىشود، سپس اميرالمؤمنين عليه السلام مىفرمايند:
«وذلك في سلامة من ديني»(10).
آيا در آن هنگام (شهادت) دين و عقيدهاى راستين دارم؟
در واقع اميرالمؤمنين عليه السلام نيز براى حسن عاقبت و لحظات انتهايى عمر خود حساب ويژهاى باز كرده و نگران آن لحظات مىباشند.
پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله وسلم مىفرمايند:
«لا يزال المؤمن خائفاً من سوء العاقبة لا يتيقّن الوصول إلى رضوان اللَّه، حتّى يكون وقت نزع روحه وظهور ملك الموت»(11).
مؤمن هميشه از سوء عاقبت هراس دارد و تا هنگام مرگ و ديدار ملكالموت يقين به خشنودى خداوند ندارد.
انسان مؤمن تا لحظهٔ آخر حيات خود نگران است و هنگام مرگ به وضعيّت و سرنوشت خود پى مىبرد.
رسول اكرم صلى الله عليه وآله وسلم مىفرمايند:
«من مات فقد قامت قيامته»(12).
هر كس كه بميرد قيامت او بپا مىگردد.
شايد استفاده از كلمه قيامت در اين روايت اشاره به همين مضمون داشته باشد. همانگونه كه قيامت كبرى مظهرى از تعين تكليف سعادتمندان و اشقياء است، قيامت صغرى كه طبق اين روايت با مرگ آغاز مىگردد نيز آغاز سرنوشت ابدى انسان است.
رسول اللَّه صلى الله عليه وآله وسلم مىفرمايند:
«إنّ الرجل ليعمل بعمل أهل الجنّة سبعين سنة فيحيف في وصيّته،فيختم له بعمل أهل النار وإنّ الرجل يعمل بعمل أهل النار سبعين سنة، فيعدل في وصيّته فيختم له بعمل أهل الجنّة فيدخل الجنة»(13).
[اگر] انسانى هفتاد سال كار نيك انجام دهد امّا بر خلاف رضايت خدا وصيّت نمايد سرنوشت او مانند اهل دوزخ خواهد بود. (اگر) انسانى هفتاد سال مرتكب گناه شود امّا وصيّت او موجب خشنودى خداوند گردد، سرنوشت او مانند اهل بهشت خواهد بود.
به عبارت ديگر پيامبر صلى الله عليه وآله وسلم در اين روايت به روشنى و صراحت تمام بيان مىكنند كه حتّى يك عمل و آن نيز آخرين عمل انسان در دنيا كه همان وصيّت انسان است ممكن است باعث احباط يك عمر عمل صالح انسان گردد. همچنين يك رفتار شايسته در پايان عمر تمام زشتىهاى يك عمر زندگى همراه با گناه را محو نمايد.
ممكن است، انسان با يك لغزش كوچك دستاورد هفتاد سال زحمت و رنج را از دست داده و زير پا گذارد، به همين دليل بايد بسيار مواظب و مراقب بود تا در امتحانات الهى قلب و قدم نلغزد. در واقع اين لغزشهاى به ظاهر كوچك ممكن است به قيمت از دست رفتن سعادت ابدى انسان باشد.
داستانى از حُسن عاقبت:
ما بايد ارتباطمان را با خاندان اهل بيت عليهم السلام مستحكم كنيم تا خداى ناكرده گمراه و منحرف نگرديم.
مىگويند: مردى بود آذرى كه پايبند به دين و مذهب نبود و مسكرات مىنوشيد و قداره كش و قلدر محل بود. روزى در مسجد محل، مجلس سوگوارى براى حضرت سيّد الشهدا عليه السلام برگزار شده بود و او مست و خمار بهمسجد مىآيد. بر پا كنندگان مجلس، از اينكه وى به مسجد آمده ناراحت مىشوند. و به وى مىگويند: آمدن شما مناسب مجلس نيست و او را از مسجد بيرون مىكنند. فردا صبح همهٔ آنان درب خانهٔ آذرى مىروند و از او حلاليّت مىطلبند و از او معذرت مىخواهند. مرد آذرى به آنها گفت: چه شده است؟ آنها در پاسخ گفتند: در خواب ديديم سگى نگهبان چادرهاىحضرت سيّد الشهدا عليه السلام در كربلا مىباشد كه سر او سر شما بود. با همين يك خواب و از شرمندگى عنايت حضرت سيّد الشهدا عليه السلام آن مرد آذرى منقلب گشت و توبه كرد و از سوء عاقبت نجات يافت.
افراد بسيارى نيز، يافت مىشوند كه در طول حيات خود اهل عبادت هستند، در مجالس اباعبداللَّه عليه السلام شركت مىكنند، و با مسجد و منبر رشد و زندگى مىكنند ولى در لحظهٔ آخر دچار سوء عاقبت مىشوند و به همه چيز پشت پا مىزنند.
راه بى بازگشت:
تمامى اين روايات و داستانهاى گذشتگان و معاصرين بايد بر توجّه و مراقبت ما بيافزايد. بايد مسئله حسن عاقبت به عنوان حاجتى هميشگى در دعاها مورد توجّه باشد.
لحظات انتهايى عمر، بسيار حسّاس و سرنوشت ساز است. بايد هميشه از خداوند بخواهيم در آن لحظات و هنگام قبض روح قدم هايمان نلغزد.
پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله وسلم مىفرمايند: هنگامى كه ملك الموت براى قبض روح مىآيد، دو فرشتهاى كه اعمال را مىنويسند به انسان مطيع مىگويند:
«جزاك اللَّه عنّا خيراً، فربّ مجلس صدق أجلستنا وعمل صالح قد أحضرتنا».
خدا به تو پاداش خير عطا نمايد، تو ما را در مجالس نيكو حاضر نمودى و با اعمال خدا پسندانه خود ما را همراه كردى.
و به انسان گناهكار مىگويند:
«لا جزاك اللَّه خيرا فربّ مجلس سوء قد أجلستنا وعمل غير صالح قد أحضرتنا و كلام قبيح قد أسمعتنا»(14).
خدا به تو پاداش خير ندهد، تو ما را در مجالس ناشايست حاضر نمودى و با اعمال زشت خود ما را همراه كردى و سخنان ناپسند به گوشمان رساندى.
انشاء اللَّه از آنانى نباشيم كه هنگام مرگ آرزوى بازگشت مىكنند، كه اين راه راه بى بازگشتى است.
خداوند متعال در رابطه با آنان مىفرمايد:
«حَتَّى إِذَا جَاء أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ * لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحاً فِيمَا تَرَكْتُ كَلاَّ إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِن وَرَائِهِم بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ»(15).
آنها همچنان به راه غلط خود ادامه مىدهند، تا زمانى كه مرگ يكى از آنان فرا رسد، مىگويد «پروردگار من! مرا باز گردانيد * شايد در آن چه ترك كردم (و كوتاهى نمودم) عمل صالحى انجام دهم» ولى به او مىگويند چنين نيست! اين سخنى است كه او به زبان مىگويد (و اگر باز گردد، كارش همچون گذشته است) و پشت سر آنان برزخى است تا روزى برانگيخته شوند.
خداوندا! حال كه دست ما را گرفتى و به راه آوردى و مؤمن و محبّ اهل بيت عليهم السلام قرار دادى، پيوند ما را با ديانت مستحكم كن و اين تفضّلات را تا آخرين لحظه حيات، شامل حال ما بگردان.
خداوند انشاء اللَّه به همه ما حسن عاقبت كرامت و از شرور فتنهها ونفسانيات محافظت بفرمايد.
«والسلام عليكم ورحمة اللَّه وبركاته»
……………….( Anotates )……………..
1) مناجات خمس عشر، مناجات الراغبين.
2) سورهٔ نساء، آيه 69 – 70.
3) سورهٔ نساء، آيه 83.
4) سورهٔ مائده، آيه 54.
5) سورهٔ نور، آيه 21.
6) سورهٔ شورى، آيه 22.
7) سورهٔ جمعه، آيات 4 تا 2.
8) خصال، صفحهٔ 5.
9) سورهٔ يوسف، آيه 101.
10) امالى، صدوقرحمه الله، صفحهٔ 155.
11) بحار الانوار، جلد 6 صفحهٔ 176.
12) بحار الانوار، جلد 58 صفحهٔ 7.
13) الدعوات، صفحهٔ 234.
14) بحار الانوار، جلد 6 صفحهٔ 161.
15) سورهٔ مؤمنون آيات 100 تا 99.