ضرورت های تشكيل خانواده در علل تشكيل خانواده، طرز تفكرهاي مختلف وجود دارد. در نظر برخي افراد كه قابل به اصالت غرايز جنسي هستند، ازدواج و تشكيل خانواده تنها وسيله هدف‌هاي جنسي و ارضاي هوس‌هاي شهواني است. دسته ديگري كه تمايلات سودجويي دارند، به آن جنبه اقتصادي مي‌دهند و چنين مي‌پندارند كه پيوند زناشويي يك نوع تجارت و معامله بين دو خانواده است. اين گونه طرز فكرها با هدف اصلي زناشويي كه يك ضرورت اجتماعي است و به منظور بقاي نسل صورت مي‌گيرد، فاصله زيادي دارد «مولير»، جامعه شناس آلماني مي‌گويد: «سه عامل افراد را به سوي ازدواج مي‌كشاند كه عبارتند از: نياز اقتصادي، ميل به داشتن فرزند و عشق. اين عوامل با اين كه در كليه جوامع وجود داشته، اما اهميت آن در ادوار مختلف متغير بوده است. در جوامع اوليه، علل اقتصادي اهميت بيشتري داشته است، حال اين كه در مدنيت هاي باستاني، زاد و ولد و در مد نيت‌هاي امروزي، عشق مقام مهم‌تر را دارا بوده است».
2-1- حفظ نسل اسلام با فراخواني به تشكيل خانواده ـ كه بهترين وسيله براي حفظ عفت عمومي است ـ به نداي فطرت آدمي، پاسخ مي‌دهد. اسلام، زناشويي را يگانه وسيله پيدايش فرزندان درست‌كار و حفظ نسل شناخته است. از اين رو، در قرآن آمده است:
«وَاللّهُ جَعَلَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا وَجَعَلَ لَكُم مِّنْ أَزْوَاجِكُم بَنِينَ وَحَفَدَةً وَرَزَقَكُم مِّنَ الطَّيِّبَاتِ …؛ خداوند براي شما از جنس خودتان، همسراني قرار داد و براي شما از همسران‌تان، فرزند و نوزاداني پديد آورد و نعمت‌هاي پاكيزه را روزي شما ساخت».
2-2- پيشگيري از روابط ناسالم جنسي
اسلام بر اين باور است كه تشكيل خانواده و به كار بستن قوانين ازدواج تنها راه پيشگيري از پي‌آمدهاي زيان بار افراط و تفريط در روابط جنسي و رستگاري جامعه انساني است. پيامبر اكرم(صلي الله عليه و آله) مي‌فرمايد:
«اي ملت مسلمان! دختران شما به منزله ميوه رسيده بالاي درخت هستند. اگر ميوه‌هاي مطبوع و تازه به هنگام ريختن از درخت چيده نشود، تابش آفتاب و ديگر عومل جوي، آن‌ها را فاسد و تباه خواهد ساخت. همچنين اگر به نداي عزت دختران خود، پاسخ درست و مثبت ندهيد و براي آنان، شوهر نگزينيد و با ازدواج، سلامت مزاج‌شان را فراهم نياوريد، هرگز از انحراف و گرايش به آنان به فساد، در امان نخواهيد ماند، زيرا آنان نيز بشرند و بايد به نيازمندي‌هاي شان پاسخ داد».
2-3- ايجاد آرامش روحي، اخلاقي و فكري
آرامش روحي، اخلاقي و فكري يكي از پايه‌هاي رستگاري آدمي است كه با پيوند ازدواج فراهم مي‌آيد و به نگراني موجود در زندگي پايان مي‌دهد. خداوند فرموده است:
«وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُم مَّوَدَّةً وَرَحْمَةً…؛ يكي از نشانه‌هاي الهي اين است كه براي شما از جنس خودتان، همسراني قرار داد تا در پناه آنان به آرامش خاطر برسيد و ميان شما، رحمت و مهرباني قرار داد».
يك همسر خوب و شايسته مي‌تواند با فعاليت‌هاي جنبي و ارائه پيشنهادهاي سودمند، اعتدال ورزيدن در خانه و دست كم با سخنان اميدبخش از نگراني‌هاي همسرش در زمينه مسائل گوناگون اجتماعي، اقتصادي ، خانوادگي و… بكاهد.
«روزي مردي به محضر پيامبر اكرم(صلي الله عليه و آله) آمد و گفت: يا رسول الله! همسري دارم كه چون به خانه مي‌روم، به پيشبازم مي‌آيد و وقتي بيرون مي‌روم، بدرقه‌ام مي‌كند. اگر مرا غصه‌دار ببيند، مي‌گويد: غم مخور كه اگر غم روزي مي‌خوري، خداوند آن را به عهده گرفته است، اگر هم براي آخرت غم داري و انديشه مي‌كني، خداوند بر انديشه تو بيافزايد. رسول خدا(صلي الله عليه و آله) فرمود: او را به بهشت بشارت ده و به وي بگو: تو يكي از عاملان خداوندي و در هر روز پاداش هفتاد شهيده براي تو خواهد بود».
2-4- تكميل و تكامل انساني
به يقين، ازدواج از جمله اموري است كه آدمي را در بعد مادي و معنوي به سوي كمال سوق مي‌دهد و مايه تكامل او است. زن و مرد در سايه ازدواج حس مي‌كنند كه كامل شده‌اند، زيرا دختر وارد جرگه زنان و مادران و پسر به دنياي مردان و پدران پيوسته است. اين ا مر به ويژه در زماني شكل مي‌گيرد كه پيوند زناشويي با معنويت همراه باشد و زن و شوهر در سايه آن، احساس آرامش كنند و به خدا نزديكتر شوند. بدين گونه، زن و مرد مي‌توانند به سرچشمه مشترك آفرينش برسند، زيرا به گفته قرآن از نفس واحدي پديد آمده‌اند:
« هُوَ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا لِيَسْكُنَ إِلَيْهَا ؛ اوست خدايي كه شما را از يك نفس واحد آفريد و زوجش را از جنس او مقرر داشت تا با او آرام گيرد».8
يكي از حقوق زن و شوهر آن است كه در طريق تكميل و تكامل يكديگر بكوشند و آن كس كه در اين مسير گام برندارد، هدف ازدواج را ناديده گرفته است.
2-5- پرورش فرزندان
در جامعه اصيل اسلامي، خانواده در نگهداري، پرورش و آموزش فرزندان بزرگ‌ترين نقش را برعهده دارد. از ديدگاه اسلام، يكي از وظيفه‌هاي اصلي پدر و مادر، پرورش فرزندان بر پايه اصول درست اخلاقي است كه اگر در انجام آن، كوتاهي ورزند، با بازخواست الهي روبه‌رو خواهند شد.
پيامبر گرامي اسلام مي‌فرمايد:
«يلزم الوالدين من العقوق لولدهما ما يلزم الولد لهما من عقوقهما؛ اگر فرزندان به وظيفه خود در برابر پدر و مادر عمل نكنند، عاق والدين مي‌شوند. اگر پدر و مادر نيز به وظيفه خود در برابر فرزندان عمل نكنند، عاق خواهند شد».
هر كودكي، دين و مذهب و باورهاي بنيادين خود را نخستين بار در دامان خانواده فرا مي‌گيرد و در آن‌جاست كه با اصول و فروع و «بايد» و «نبايدهاي» آن آشنا مي‌گردد.
به عنوان مثال، كودك مسلمان، نماز خواندن ، روزه گرفتن، حلال و حرام و واجب و مستحب خود را بيش از هر كس و هر جا از خانواده و درون آن فرا مي‌گيرد» و اين وظيفه‌اي است كه دين مقدس اسلام بر دوش خانواده نهاده است.
امام صادق(عليه‌السلام) در اين زمينه مي‌فرمايد:
«الغلام يلعب سبع سنين و يتعلّم الكتاب سبع سنين و يتعلم الحلال و الحرام سبع سنين؛ پسر بايد تا هفت سالگي بازي كند، آن‌گاه هفت سال خواندن و نوشتن بياموزد، سپس هفت سال نيز حلال و حرام خدا را ياد بگيرد».
همچنين ايشان در باره پرورش فرزندان و آموزش آداب و رفتار اجتماعي به فرزندان مي‌فرمايد:
«اَكرموا اولادكم و احسنوا آدابهم؛ فرزندانتان را گرامي بداريد و به آنان، آداب پسنديده بياموزيد».
امام علي(عليه‌السلام) درباره پرورش فرزندان مي‌فرمايد:
«خير ما ورث الآباء الابناء الادب؛ بهترين ارثي كه پدران و مادران مي‌توانند براي فرزندان خويش بر جاي بگذارند، ادب و پرورش درست است».
«متأسفانه اين نقش خانواده در دهه‌هاي اخير به علت ورود الگوهاي غربي صدمه ديده است و اينك بسياري از والدين با ثبت نام فرزندان خود در يك مدرسه ـ به اصطلاح ـ خوب، مسئوليت خويش را پايان يافته تلقي مي‌كنند».
2-6- شكل دهي به هويت اجتماعي
در بسياري از جوامع صنعتي معاصر به ويژه در جوامع طبقاتي، خانواده تعيين كننده پايگاه اجتماعي و هويت افراد محسوب مي‌شود. كودك در داخل خانواده متولد مي‌شود و با افكار و شيوه زندگي و شرايط آن پرورش مي‌يابد. از اين رو، مي‌توان گفت خانواده در اين جوامع، آگاهانه يا ناخودآگاه، وظيفه اساسي تعيين هويت اجتماعي اعضاي خود را به دوش دارد و در اين مورد نقش مهمي ايفا مي‌كند.» در حالي كه در جامعه اسلامي، تقوا، علم و عمل، تعيين كننده پايگاه اجتماعي افراد است. در اين ميان، وظيفه فراهم آوردن بستر تكامل فرد به طور غير مستقيم بر عهده خانواده قرار دارد.
قرآن مجيد در اين باره مي‌فرمايد:
« إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ ؛ گرامي‌ترين شما نزد خداوند، پرهيزگاترين شماست»
2-7- كانون عطوفت
«با وجود تغييراتي كه خانواده در طول تاريخ به خود ديده است، هنوز هم اين نهاد اجتماعي، كانون مهر و محبت ميان زن و شوهر و فرزندان شمرده مي‌شود. در گذشته، اين نقش پررنگ‌تر بود و همبستگي خانوادگي سبب مي‌شد ميان نوباوگان جامعه و سالخوردگان پيوند پديد آيد و آنان در پرتو امنيت حاكم بر خانواده به آرامش خاطر بيشتري دست يابند. يكي از اهداف اصلي تشكيل خانواده در اسلام، پديد آمدن آرامش و رابطه عاطفي ميان افراد خانواده به ويژه زن و شوهر است.
قرآن كريم با اشاره به همين هدف مي‌گويد:
«يكي از نشانه‌هاي خدا اين است كه براي شما از جنس خودتان؛ همسراني قرار دارد تا در پناه آنان آرامش بيابيد و ميان شما، رحمت و مهرباني برقرار ساخت»