ویژگیهای انسان شایسته (6)

ویژگیهای انسان شایسته (6)

6. شایستگی‌های اخلاقی

تبیین

کلمه اخلاق جمع خُلْق و خُلُق شکل درونی انسان است. چنانکه خَلق شکل ظاهری و صوری اشیاء است. ملکات و صفات روحی و باطنی که در انسان است اخلاق نامیده می‌شود و به اعمال ورفتاری که از این خُلقیات ناشی می‌گردد نیز اخلاق می‌گویند. اخلاق انسان بر دو نوع است:

1. فطری و طبیعی 2. اکتسابی و اختیاری.

شایستگی‌های اخلاقی، فضایل و ملکاتی است که آن را محاسن اخلاق می‌نامند که با ریاضت‌های علمی و عملی به دست می‌آید مانند: حسن خلق و رعایت ادب، پرهیز از تملق، نداشتن حب جاه و مقام، وفای به عهد، عزّت نفس و … .

[1]

 

 

مستندات

الف – آیات

انکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظیمٍ.(قلم: 4)

همانا تو صاحب اخلاق عظیم و برجسته‌ای هستی.

ب – روایات

1. نبی مکرم اسلام (ص) :

بُعِثْتُ لِأتَمِّمَ مَکَارِمَ الْأَخْلَاق.[2]

همانا من برانگیخته شدم تا فضایل اخلاقی را به کمال رسانم.

2. امام علی‌(علیه‌السلام) :

لَوْکُنَّا لانَرْجُوا جَنَّةً وَلا نَخْشی ناراً وَلا ثَواباً وَلا عِقاباً لَکانَ یَنْبَغی لَنا انْ نُطالِبَ بِمَکارِمِ الْأَخْلاقِ فَإِنَّها مِمَّا تَدُلُّ عَلی سَبیلِ النَّجاحِ.[3]

اگر به بهشت و ثواب (آخرت) امیدوار نباشیم و از آتش و عذاب (جهنم) نهراسیم، بازهم شایسته است که فضیلت‌های اخلاقی را طلب کنیم؛ زیرا فضایل اخلاقی، از چیزهایی است که ما را به راه رستگاری هدایت می‌کند.

3. امام صادق (علیه‌السلام) :

عَلَیْکُمْ بِمَکَارِمِ الْأَخْلَاقِ فَإِنَّ اللَّهِ عَزَّوَجَلَّ یُحِبُّهَا وَ إِیَّاکُمْ وَ مَذَامَّ الْأَفْعَالِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّوَجَلَّ یُبْغِضُهَا.[4]

بر شما باد به مکارم اخلاق زیرا خدای عزوجل آنها را دوست دارد و دور باشید از اخلاق بد که خدا آنها را دشمن دارد.

ج – رهنمودها

امام خمینی (قدس‌سره):

از اموری که لازم است شما به آن توجه کنید این است که چون سپاه نهادی است نوپا و مسئولیت حفظ انقلاب را به عهده دارد، باید از جهت اخلاق نمونه باشد و با همه مردم و سایر قوا برخورد اسلامی بنماید.[5]

مقام معظم رهبری:

اخلاقیات نادرست را خودمان کشف کنیم… درباره خودمان دچار خودشیفتگی نشویم. عیب‌هایمان را ببینیم و آنها را مثل فهرستی مقابل خودمان قرار دهیم.[6]

 22. حسن خلق و رعایت ادب

تبیین

حسن خلق عبارت است از خوش‌رویی، خوش‌رفتاری، حسن معاشرت و برخورد پسندیده با دیگران.

مستندات

الف -‌آیات

1. وَإِذْ أَخَذْنَا مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ لاَ تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللّهَ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً وَذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَقُولُواْ لِلنَّاسِ حُسْناً وَأَقِيمُواْ الصَّلاَةَ وَآتُواْ الزَّكَاةَ ثُمَّ تَوَلَّيْتُمْ إِلاَّ قَلِيلاً مِّنكُمْ وَأَنتُم مِّعْرِضُونَ. (بقره: 83)

و (یاد کنید) آنگاه را که از بنی‌اسرائیل پیمان گرفتیم که جز خداوند را نپرستید و با پدر و مادر و خویشاوند و یتیمان و بیچارگان نیکی کنید و با مردم سخن خوب بگویید و نماز را بر پا دارید و زکات بدهید؛ پس جز اندکی از شما، پشت کردید در حالی که رویگردان بودید.

2. فَبِمَا رَحْمَةٍ مِّنَ اللّهِ لِنتَ لَهُمْ وَلَوْ كُنتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لاَنفَضُّواْ مِنْ حَوْلِكَ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الأَمْرِ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللّهِ إِنَّ اللّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ. (آل عمران: 159)

پس با بخشایش از (سوی) خداوند با آنان نرمخویی ورزیدی و اگر درشتخویی سنگدل می‌بودی از دورت می‌پراکندند؛ پس آنان را ببخشای و برای ایشان آمرزش بخواه و با آنها در کار، رایزنی کن و چون آهنک (کاری) کردی به خداوند توکل کن که خداوند توکل کنندگان را دوست دارد.

ب- روایات

1. پیامبر اکرم (ص) :

انّی لَاَمْزَحُ وَلا اقُولُ الَّا حَقّاً.[7]

من شوخی می‌کنم، ولی جز سخن حق نمی‌گویم.

2. و نیز آن حضرت (ص) :

الْإِسْلامُ حُسْنُ الْخُلْقِ.[8]

اسلام خوش خلقی است.

3. امام علی(علیه‌السلام):

رَأسُ الْایمانِ حُسْنُ الْخُلْقِ وَالتَّحَلّی بِالصِّدْقِ.[9]

خوش اخلاقی و به راستی آراسته بودن، سر ایمان است.

4. و نیز همان امام (علیه‌السلام) :

اَکْمَلُکُمْ ایماناً اَحْسَنُکُمْ اَخْلاقاً.[10]

کامل‌ترین شما از نظر ایمان نیکوترین شما از حیث اخلاق است.

ج – رهنمودها

امام خمینی (قدس‌سره) فرمود:

حُسن خلق موجب کمال ایمان و ثقل میزان و دخول در جنان است، سوء خلق به عکس آن، ایمان را فساد و انسان را به عذاب الهی مبتلا می‌کند.[11]

مقام معظم رهبری فرمود:

شما بسیجی‌ها باید به گونه‌ای رفتار کنید که احترام و محبت مردم جلب شود. شما باید نمونه اخلاق و تواضع و مهربانی و رعایت مقررات باشید.[12]

* 56. خوش کلامی (حسن گفتار)

الف – آیات

1. اذْهَبَا إِلَى فِرْعَوْنَ إِنَّهُ طَغَى فَقُولَا لَهُ قَوْلًا لَّيِّنًا لَّعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ أَوْ يَخْشَى. (طه: 43-44)

به سوی فرعون بروید که سرکشی کرده است؛ با او به آرامی و نرمی سخن بگویید، باشد که پند گیرد.

2. وَعِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا. (فرقان: 63)

بندگان خدا کسانی هستند که در روی زمین با فروتنی گام بر می‌دارند و هرگاه مردم جاهل آنان را [به زشتی] صدا کنند با سخن مسالمت آمیز [و زبان خوش] پاسخ می‌دهند.

3. وَاقْصِدْ فِي مَشْيِكَ وَاغْضُضْ مِن صَوْتِكَ إِنَّ أَنكَرَ الْأَصْوَاتِ لَصَوْتُ الْحَمِيرِ. (لقمان: 19)

در رفتارت راه میانه را برگزین و آوازت را فرو آر، زیرا ناخوش‌ترین بانگ‌ها بانگ خران است.

ب – روایات

امام صادق (علیه‌السلام) در پاسخ از حد و مرز حُسن خلق فرمود:

تَلینُ جانِبَکَ وَ تَطیبُ کَلامَکَ وَ تَلْقی اَخاکَ بِبشْرٍ حَسَنٍ.[13]

نرم خو و خوش کلام باشی و با برادرت با گشاده‌رویی برخورد کنی.

ج – رهنمودها

امام خمینی (قدس‌سره):

در وسایل، از مجالس شیخ طوسی – رحمة الله – سند به ابی‌ذر رساند که پیغمبر خدا – صل‌الله علیه‌واله وسلم – در جمله وصیت‌های خود به او فرمود: ای ابوذر گفتار خوب بهتر است از سکوت و سکوت بهتر است از گفتار شر. ای اباذر واگذار کلام زیادی را و بس است تو را از سخن، آنچه تو را به حاجتت برساند.[14]

مقام معظم رهبری :

اگر رفتار خوب در کنار گفتار خوب نباشد، صدق گفتار خوب برای مخاطب ثابت نخواهد شد و آن تأثیری که ما به آن نیاز داریم، به وقوع نخواهد پیوست.[15]

* 57. حسن رفتار

مستندات

الف – آیات

1. أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنسَوْنَ أَنفُسَكُمْ وَأَنتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَابَ أَفَلاَ تَعْقِلُونَ. (بقره : 44)

آیا مردم را به نیکی دعوت می‌کنید و خودتان را فراموش می‌نمایید؛ با اینکه شما کتاب آسمانی (تورات) را نمی‌‌خوانید؟ چرا نمی‌اندیشید؟

2. ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا يَصِفُونَ. (مؤمنون: 96)

بدی را با روشی که نیکوتر است دور کن، ما به آنچه وصف می‌کنند داناتریم.

3. وَلَا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَلَا السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِي بَيْنَكَ وَبَيْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَمِيمٌ. (فصلت: 34)

نیکی با بدی برابر نیست؛ به بهترین شیوه (دیگران را از چالش با خود) باز دار ناگاه آن کس که میان تو و او دشمنی است چون دوستی مهربان می‌گردد.

ب – روایات

1. امام صادق (علیه‌السلام) :

کُونُوا دُعاةَ النَّاسِ بِغَیْرِ ألْسِنَتِکُمْ.[16]

با غیر زبانتان، مردم را به سوی نیکی‌ها فرا خوانید.

2. و نیز همان حضرت (علیه‌السلام) :

با مردم معاشرت داشته باشید، در اجتماعاتشان شرکت کنید و‌ آنها را در کارها یاری نمایید، منزوی نشوید و از جامعه کناره نگیرید و با آنان چنان سخن بگویید که خدا فرموده است: «وَ قُولُو لِلنَّاسِ حُسْناً.» با مردم به خوبی سخن بگویید.[17]

ج – رهنمودها

امام خمینی (قدس‌سره):

پیغمبر اکرم – صلی الله علیه و آله و سلم – نبی رحمت بود و با مردم به رحمت رفتار می‌فرمود.[18]

مقام معظم رهبری :

شما برادران عزیزی که در بخش‌های گوناگون دولتی و قوه قضائیه مشغول کار هستید، یکی از اولین تعلیمتتان به زیر دستان و چیزی که از آن مؤاخذه می‌کنید باید رفتار خوش با مردم باشد.[19]

 23. پرهیز از تملق

تبیین

ثنا گفتن و تمجید دیگران بیش از حد شایستگی و لیاقت تملق و چاپلوسی است.

مستندات

الف – آیات

مََن كَانَ يُرِيدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعًا… .(فاطر: 10)

هر که عزت می‌خواهد (بدان که) عزت همگی از آن خداست.

ب – روایات

1. امام علی (علیه‌السلام) :

حُبُّ الْاطْراءِ وَالْمَدْحِ مِنْ اوْثَقِ فُرَصِ الشَّیْطانِ.[20]

خوش داشتن تملّق و ستایش، از مطمئن‌ترین فرصت‌های شیطان است.

2. همچنین آن حضرت (علیه‌السلام) :

ایَّاکَ انْ تُثْنِی عَلی احَدٍ بِما لَیْسَ فیهِ فَانَّ فِعْلَهُ یُصَدِّقُ عَنْ وَصْفِهِ وَ یُکَذِّبُکَ.[21]

از تملق گویی فرد بپرهیز، زیرا کردارش، حقیتقش را روشن و تو را تکذیب [و رسوا] می‌سازد.

3. و نیز:

اَلثَّناءُ بِاَکْثَرََ مِنِ الْاِسْتِحْقاقِ مَلَقٌ… .[22]

تعریف پیش از استحقاق چاپلوسی است.

ج – رهنمودها

امام خمینی (قدس‌سره):

مبدأ تملق، خودخواهی و اجتناب از حق است. پس به وقوع پیوست که تواضع از حق و خلق، از لوازم فطرت مخموره است و از اینجا معلوم می‌شود که تکبر و تملق، هر دو از فطرت محجوبه است؛ زیرا انسان که به حجاب‌های نفسانیه محجوب شد و خودبینی و خودخواهی بر او حکومت کرد، این خودبینی مبدأ شود که برای خود، کمالات بسیاری ثابت کند.[23]

مقام معظم رهبری :

یکی از خصوصیات امیر المومنین در سلوک سیاسی‌اش این بود که از مردم جدا – نه به صورت تعارف – درخواست می‌کند که با او متملقانه حرف نزنند چاپلوسی نکنند تصنع در برخورد با او به خرج ندهند.[24]

* 58. اجتناب از تملق

مستندات

الف – آیات

وَالَّذِينَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ. (مومنون: 3)

و آنها که از بیهودگی روی گردانند.

ب – روایات

1. امام علی (علیه‌السلام) :

مادِحُ الرَّجُلِ بِما لَیْسَ فیهِ مُستَهْزِءٌ بِهِ.[25]

ستایشگر ناحق، مسخره کننده فرداست.

2. و نیز همان حضرت (علیه‌السلام):

الثَّنَاءُ بِأَكْثَرَ مِنَ الِاسْتِحْقَاقِ مَلَقٌ وَ التَّقْصِيرُ عَنِ الِاسْتِحْقَاقِ عِيٌّ أَوْ حَسَدٌ.[26]

تعریف بیشتر از استحقاق، چاپلوسی و کمتر از آن، ناتوانی یا حسدورزی است.

ج – رهنمودها

امام خمینی (قدس‌سره):

کسی را تصرفی در مملکت مالک الملوک نیست پس اینقدر برای چند روز دنیا و شهوات محدوده موقته از خلق بی‌همه چیز تملق مگو.[27]

مقام معظم رهبری:

گاهی به جای برنامه‌ریزی برای جونان، تملق آنها گفته می‌شود. من دوست ندارم وقتی با جوانان مواجه می‌شویم، دایم به ‌به و چه چه کنیم و از محسنات آنها بگوییم. این فقط امواج هوا و لفاظی است؛ به اینها احتیاجی نیست، متأسفانه جمعی به این اشکال دچارند.[28]

* 59. تأثیر نپذیرفتن از تملق

تبیین

باید توجه داشته‌باشیم که چاپلوسان و متملقان تأثیر نپذیریم چون آنها دشمنان ما هستند و هرگاه منافعشان اقتضا کند نه تنها از ما ستایش نمی‌کنند، بلکه بدگویی خواهند کرد.

مستندات

الف – آیات

وَالَّذِينَ لَا يَشْهَدُونَ الزُّورَ وَإِذَا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا كِرَامًا.(فرقان: 72)

و آنان که گواهی دروغ نمی‌دهند و چون بر یاوه بگذرند بزگوارانه می‌گذرند.

ب – روایات

1. امام علی (علیه‌السلام) فرمود:

مَنْ ساتَرَکَ عَیْبَکَ وَ عابَکَ فی غَیْبِکَ فَهُوَ الْعَدُوُّ فَاحْذَرْهُ.[29]

کسی که [حضوری] عیب تو را بپوشاند و چاپلوسی کند ولی پشت سر از تو عیب جویی کند، دشمن توست، از او بپرهیز.

2. همچنین می‌فرماید:

اِیّاکَ وَ … حُبَّ الْاطْراءِ فَاِنَّ ذلِکَ مِنْ اَوْثَقِ فُرَصِ الشَّیْطانِ فی نَفْسِهِ لِیَمْحَقَ ما یَکُونُ مِنْ اِحْسانِ الْمُحْسِنِ.[30]

مبادا تملق به ستایش را دوست‌بداری زیرا آن در نزد شیطان محکم‌ترین فرصتی است برای پایمال کردن نیکی نیکوکاران.

ج – رهنمودها

امام خمینی (قدس‌سره):

یک وقت رذیله حب دنیا و جذبه طلب شرف و جاه، انسان را به تواضع وا می‌دارد، این خلق تواضع نیست، این تملق و چاپلوسی است، و از رذایل نفسانیه است. صاحب این خلق، از فقرا تواضع نکند مگر آنکه در آنها طمعی داشته باشد.[31]

مقام معظم رهبری :

یکی از خصوصیات امیرالمؤمنین در سلوک سیاسی‌اش این بود که از مردم جداً – نه به صورت تعارف – درخواست می‌کند که با او متملقانه حرف نزنند، چاپلوسی نکنند، تصنع در برخورد با او به خرج ندهند. در وسط یکی از خطبه‌های امیرالمؤمنین – که یکی از آن خطبه‌های بلیغ و عجیب امیر المؤمنین است – یک نفری بلند شد، شروع کرد تعریف و تمجید از امیرالمؤمنین از سخن و از مطالب آن حضرت، بناکرد تمجید کردن و ثنا کردن بر امیرالمؤمنین، حرف‌های او که تمام شد، حضرت رو کرد به او، تقریباً به همان اندازه‌ای که صحبت کرده بود – آنچه که انسان توی نهج البلاغه و در آن مقداری که سید رضی انتخاب کرده، می‌بیند – در نصیحت این مرد صحبت کرد که با من اینجوری حرف نزنید.[32]

 24. نداشتن حب جاه و مقام

تبیین

مقام طلبی به معنای به دست آوردن منزلت در دل مردم است؛ به این شکل که آنان را به کمال حقیقی خود یا شبیه به آن از قبیل: علم، عبادت، تقوا، زهد، شجاعت، سخاومت، قدرت، مدیریت و مانند آن، معتقد سازد تا از او فرمان ببرند. این صفت موجب تباهی انسان‌ها می‌شود؛ از این رو، باید از آن دوری جست.

مستندات

الف – آیات

تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا… .(قصص: 83)

آن سرای آخرت را برای کسانی قرار می‌دهیم که درصدد برتری جویی در زمین و فساد برنیایند.

ب- روایات

امام رضا(علیه‌السلام):

ما ذِئْبانِ ضارِیانِ فی غَنَمٍ قَدْ تَفَرَّقَ رُعاؤُها بِاَضَرَّ فی دینِ الْمُسْلِمِ مِنَ الرِّیاسَةِ.[33]

ریاست طلبی برای دین مسلمان، زیانبارتر از دو گرگ‌درنده در میان گله گوسفندی است که از چوپانهایش جدا شده است.

ج- رهنمودها

امام خمینی (قدس‌سره):

آنان که حب مال و ریاست و شرف در دل آنها است، در خواب نیز مطلوب خود را می‌بینند و در بیداری به فکر محبوب خود بسر می‌برند.[34]

مقام معظم رهبری :

ما فقط به مردم نمی‌گوییم که نماز بخوانید و روزه بگیرید؛ ما به مردم می‌گوییم که تقوا و ورع و زهد داشته باشید، دلبستگی به مال دنیا و مقام نداشته باشید، هدفتان در همه امور خدا باشد، ما این را به مردم می‌گوییم. پیام دین که به وسیله شما و همة روحانیون به مردم داده می‌شود، اینهاست دیگر. بنابراین، خود ما بایستی عامل‌ترین باشیم.[35]

* 60. عدم وابستگی به جاه و مقام

تبیین

دین مقدّس اسلام، جاه‌طلبی را به شدّت مورد نکوهش قرار داده و پیروان خویش را از آلوده شدن به آن برحذر داشته است. از جهان‌بینی توحیدی بر می‌آید که جاه طلبی و برتری جویی، با توحید و یگانه پرستی سازگار نیست و ریاست طلب در مسیر شرک و کفر گام بر می‌دارد، چنان که شیطان با ادّعای برتری بر آدم، به کفر گرایید و از درگاه الهی رانده شد.

مستندات

الف – آیات

1. مَن كَانَ يُرِيدُ الْحَيَاةَ الدُّنْيَا وَزِينَتَهَا…  أُوْلَئِكَ الَّذِينَ لَيْسَ لَهُمْ فِي الآخِرَةِ إِلاَّ النَّارُ… .(هود: 15-16)

هرکس، طالب زندگی دنیا و زینت آن باشد… اینان کسانی هستند که در‌آخرت، سهمی جز دوزخ نخواهند داشت.

ب – روایات

1. رسول گرامی اسلام (ص) جاه‌طلبی را نخستین انگیزه عصیان و تمرّد در برابر خدا دانسته، می‌فرماید:

اوَّلُ ما عُصِی اللَّهُ تَبارَکَ وَتَعالی لِسِتِّ خِصالٍ: حُبُّ الدُّنْیا وَ حُبُّ الرِّیاسَةِ… .[36]

خداوند، برای نخستین بار به خاطر شش خصلت نافرمانی شد: دنیادوستی و ریاست طلبی و … .

2. امام صادق (علیه‌السلام):

فَتَشَعَّبَ مِنْ ذلِکَ حُبُّ النِّساءِ وَ حُبُّ الدُّنْیا وَ حُبُّ الرِّیاسَةِ.[37]

شهوت پرستی، دنیا دوستی و ریاست طلبی، از حسد نشأت می‌گیرد.

3. امام علی (علیه‌السلام):

حُبُّ الرِّیاسَةِ رَأسُ الْمِحَنِ.[38]

سختی‌ها و مشکلات آغاز آن با دوست داشتن ریاست است.

ج – رهنمودها

امام خمینی (قدس‌سره):

پسرم! از زیر بار مسئولیت انسانی – که خدمت به حق در صورت خدمت به خلق است – شانه خالی مکن، که تاخت و تاز شیطان در این میدان کمتر از تاخت و تاز در بین مسئولین و دست‌اندرکاران نیست و دست و پا برای به دست آوردن مقام، هرچه باشد؛ چه مقام معنوی و چه مقام مادّی، مزن به عذر آنکه می‌خواهم به معارف الهی نزدیک شوم یا خدمت به عبادالله نمایم، که توجه به آن از شیطان است، چه رسد به کوشش برای به دست آرودن آن.[39]

مقام معظم رهبری:

جاه‌طلبی‌های غلط و نامشروع، آنچنان که در دنیای غرب مطرح است، عواملی هستند که کاخ آرمانی انقلاب و اسلام و هر حقیقتی را ویران می‌کنند.[40]

 25. وفای به عهد

تبیین

وفای به عهد و پیمان یکی از فرایض و از جمله آداب معاشرت و حسن سلوک با مردم و از مصادیق مهم شایستگی‌های اخلاقی است که باید همیشه مورد توجه قرار گیرد. ارزش وفای به عهد هنگامی آشکار می‌شود که آثار فردی و اجتماعی آن در نظر گرفته شود و آسیب‌های ناشی از پیمان شکنی در جامعه مورد بررسی قرار گیرد.

مستندات

الف – آیات

1. وَالَّذِينَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ. (مؤمنون: 8)

مؤمنان کسانی‌اند که امانت‌ها و عهد خود را مراعات می‌کنند.

2. … أَوْفُواْ بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كَانَ مَسْؤُولاً. (اسراء : 34)

به پیمان (خویش) وفا کنید؛ (زیرا) که از آن، سؤال خواهد شد.

ب- روایات

1. رسول اکرم (ص):

لا دینَ لِمَنْ لا عَهْدَلَهُ.[41]

آن کس که به پیمانش وفادار نیست، دین ندارد.

2. امیر‌المومنان (علیه‌السام):

مَنْ وَرَدَ مَناهِلَ الْوَفاءِ رَوِی مِنْ مَشارِبِ الصَّفاء.[42]

کسی که آبشخور وفا را دریابد، از زلال صفا سیراب گردد.

3.امام صادق (علیه‌السلام):

ثَلاثَةٌ عُذْرِ لِأّحَدٍ فیها: أداء الْامانَةِ إِلَی الْبَرِّ وَالْفاجِرِ وَالْوَفاءُ بِالْعَهْدِ لِلْبَرَّ وَالْفاجِرِ وَ بِرُّ الْوالِدَیْنِ بَرَّیْنِ کانا أوْفاجِرَیْن.[43]

در سه چیز هیچ بهانه‌ای از کسی پذیرفته نیست (و همه باید به آن‌ها عمل کنند): ادای امانت به صاحبش چه نیکوکار باشد و چه بدکار، وفا به پیمان در برخورد با نیکوکار و بدکار و نیکی به پدر و مادر چه نیکوکار باشند، چه بدکار.

ج – رهنمودها

مقام معظم رهبری:

عرض ما به شما برادران و خواهران عزیز – که مسئولان کشور متصدیان امور ادارة این ملت بزرگ هستید – این است که بیاید همه به وظایف سنگینی که خدای متعال بر دوش یکایک ما گذاشته، عامل‌تر و به عهد خودمان با خدا پایبندتر بشویم.[44]

* 61. پایبندی به قول و قرار

مستندات

الف – آیات

1. وَاذْكُرْ فِي الْكِتَابِ إِسْمَاعِيلَ إِنَّهُ كَانَ صَادِقَ الْوَعْدِ. (مریم: 54)

در این کتاب، اسماعیل را یاد کن، همانا او در وعده‌اش راستگو و با وفا بود.

2. الَّذِينَ يُوفُونَ بِعَهْدِ اللّهِ وَلاَ يَنقُضُونَ الْمِيثَاقَ. (رعد: 20)

آن‌ها کسانی هستند که به عهد الهی وفا می‌کنند و پیمان را نمی‌شکنند.

3.یَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ.(مائده: 1)

ای کسانی که ایمان آورده‌اید، به پیمان‌ها وفا کنید.

ب – روایات

1. امام علی (علیه‌السلام) :

انْجازُ الْوَعْدِ مِنْ دَلائِلِ الَمجْدِ.[45]

وفا نمودن به وعده نشانه مجد و بزرگی است.

2. پیامبر اسلام (ص):

مَنْ کانَ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْاخِرِ فَلْیَفِ اذا وَعَدَ.[46]

کسی که به خدا و روز واپسین ایمان دارد باید به وعده‌اش وفا کند.

3. امام علی (علیه‌السلام):

لَیْسَ الْمُسْلِمُ بِالْخائِنِ اذَا ائْتُمِنَ وَلا بِالُمخْلِفِ اذا وَعَدَ.[47]

مسلمان هرگاه امین شمرده شود، خیانت نمی‌ورزد و هرگاه وعده بدهد تخلّف نمی‌کند.

 26. عزت نفس

تبیین

از اموری که رعایت آن بر هر مسلمانی لازم است موضوع بلند طبعی و آزادگی و بریدن طمع و امید از مقام و ثروت دیگران است. با رعایت این اصل اساسی است که شخصیت و عزت و شرف انسان محفوظ می‌ماند و انسان می‌تواند سربلند و به دور از بندگی این و آن زندگی کند و از شرک‌ رهایی یابد.

مستندات

الف – آیات

1. مَن كَانَ يُرِيدُ الْعِزَّةَ فَلِلَّهِ الْعِزَّةُ جَمِيعًا. (فاطر: 10)

هرکس عزت می‌خواهد (باید ازخدا بگیرد؛ زیرا) همه عزّت از آن خداست.

2. وَلِلَّهِ الْعِزَّةُ وَلِرَسُولِهِ وَلِلْمُؤْمِنِينَ. (منافقون: 8)

عزّت برای خدا و رسول او و برای اهل ایمان است.

3. وَلاَ تَهِنُوا وَلاَ تَحْزَنُوا وَأَنتُمُ الأَعْلَوْنَ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ. (آل عمران: 139)

و سست نشوید و غمگین نگردید و شما برترید اگر ایمان داشته باشید.

ب – روایات

1. امام باقر (علیه‌السلام) :

انَّ اللَّ عَرَّوَجَلَّ الْمُؤْمِنَ ثَلاثَ خِصالٍ؛ الْعِزَّی فِی الدُّنْیا وَالدّینَ وَالْفُلْجَ فِی الْاخِرَةِ فی صُدُورِ الْعالَمین.[48]

خداوند بزرگ، سه چیز را به مؤمن، عطا کرده است: عزّت در دنیا و دین، رستگاری در آخرت و هیبت در دل جهانیان.

2. امام صادق (علیه‌السلام) :

انَّ اللَّهَ تَبارَکَ وَ تَعالی فَوَّضَ اَلی الْمُؤْمِنِ کُلَّ شَیءٍ الّا اذْلالَ نَفْسِهِ.[49]

خداوند متعال اختیار همه چیز را به مؤمن سپرده است جز خوار ساختن خودش را.

3. امام علی (علیه‌السلام) :

اکْرِمْ نَفْسَکَ عَنْ کُلِّ دَنِیَّةٍ وَ انْ ساقَتْکَ الَی الرَّغائِبِ فَانّکَ لَنْ تَعْتاضَ بِما تَبذُلُ مِنْ نَفْسِکَ عِوَضاً.[50]

فرزندم خویشتن را از هر گونه پستی (منزه و ) بزرگ‌دار گرچه (آن پستی) تو را به خواسته‌هایت برساند زیرا به جای آنچه که از (آبرو و شخصیت) خود از دست می‌دهی چیزی را به دست نخواهی آورد.

ج – رهنمودها

امام خمینی (قدس‌سره):

باید دانست که تواضع با تملّق، و تکبّر با عزّت نفس فرقها دارد، هم در مبادی و هم در غایات و هم در ثمرات. عزًّت نفس، مبدئش توکّل علی الله و اعتماد بر حق تعالی، و غایتش خدا است، و ثمره‌اش ترک غیر است.[51]

مقام معظم رهبری:

مؤمن در سخت‌ترین شرایط هم احساس می‌کند عزیز است و احساس ذلت نمی‌کند و خودش را نسبت به دشمن، خوار احساس نمی‌کند؛ چون اقتدار معنوی و درونی خودش را حفظ کرده و از دست نداده است.[52]

* 62. مناعت طبع

مستندات

الف – آیات

وَلَا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلَى مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِّنْهُمْ زَهْرَةَ الْحَيَاةِ الدُّنيَا لِنَفْتِنَهُمْ فِيهِ وَرِزْقُ رَبِّكَ خَيْرٌ وَأَبْقَى. (طه: 131)

زنهار چشم مدوز به آن چه از زینت زندگی دنیا به گروهی از آنان دادیم تا آن‌ها را در آن امتحان کنیم و روزی پروردگار تو بهتر و پایدارتر است.

ب – روایات

1. امام علی (علیه‌السلام) :

اقْبَحَ بِالْمُؤْمِنِ انْ تَکُونَ لَهُ رَغْبَةٌ تُذِلُّهُ.[53]

چه زشت است که مؤمن تمایلی داشته باشد که او را خوار می‌کند.

2. و نیز آن حضرت (علیه‌السلام):

الْمُؤْمِنُ عَفیفٌ مُقْتَنِعٌ مُتَنَزِّهٌ مُتَوَرِّع.[54]

مؤمن، پاکدامن، قناعت پیشه، پاک‌سرشت و خویشتندار است.

ج – رهنمودها

مقام معظم رهبری:

من به مسئولان عض می‌کنم (که) به جوانان ما مناعت طبع و عفت اخلاقی و اطمینان به نفس و اعتماد به خود و صداقت و شجاعت بیاموزید؛ در آنها اراده پولادین و انضباط اجتماعی و وجدان کاری به وجود آورید؛ بعد هم برایشان برنامه‌ریزی کنید. این کارها شدنی است و این آینده محقق خواهد شد.[55]

* 63. حفظ کرامت و حرمت خود

مستندات

الف – آیات

1. وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنی آدَمَ… . (اسراء : 70)

ما به فرزندان آدم، کرامت بخشیدیم.

2. وَ اذا مَرُّوا بِاللَّغْوِ مَرُّوا کِراماً. (فرقان: 72)

بندگان خدا کسانی هستند که وقتی به امر بیهوده‌ای بگذرند با کرامت از آن عبور می‌کنند.

ب – روایات

1. امیرمؤمنان (علیه‌السلام) :

وَ اکْرِمْ نَفْسَکَ عَنْ کُلِّ دَنِیَّةٍ وَ انْ ساقَتْکَ الَی الرَّغائِبِ فَانّکَ لَنْ تَعْتاضَ بِما تَبذُلُ مِنْ نَفْسِکَ عِوَضاً.[56]

خویشتن را از هر گونه پستی، (منزه و) بزرگ‌دار؛ گرچه (آن پستی) تو را به خواستة­هایت برساند، زیرا به جای آنچه که از (آبر و وشخصیت) خود از دست می‌دهی، چیزی را به دست نخواهی آورد.

2. امام حسین (علیه‌السلام):

مَوْتٌ عَزّ خَیْرٌ مِنْ حَیاتٍ فی ذُلٍّ.[57]

مرگ با عزت بهتر از زندگی ننگین است.

ج – رهنمودها

امام خمینی (قدس‌سره):

همه برادر و برابرند؛ فقط و فقط کرامت در پناه تقوا و برتری به اخلاق فاضله و اعمال صالحه است.[58]

مقام معظم رهبری:

بدون فداکاری، هیچ‌چیزی به نتیجه نخواهد رسید. اگر خیال می‌کنند که عزت و کرامت و آزادی و زندگی راحت را مثل یک لقمه می‌شود در دهان کسی گذاشت، این اشتباه است. باید سختی را تحمل کنند؛ منتها سختی، کوتاه مدت و موقتی است و از بین خواهد رفت.[59]

 27. رعایت اخلاق خانوادگی

تبیین

یکی از شایستگی‌های اخلاق که در اسلام مورد توجه فراوان قرار گرفته است رعایت اخلاق اسلامی در خانواده‌ها است. از نظر اسلام محیط خانواده می‌تواند زمینه پرورش انسان‌های مؤمن و صالحی باشد که جامعه را به سوی سعادت و خوشبختی رهنمودن سازد و این مهم زمانی امکان پذیراست که بر روابط زن و شوهر و فرزندان مکارم اخلاق حاکم باشد.

مستندات

الف – آیات

1. وَعَاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ. (نساء: 19)

با همسران به نیکی رفتار کنید.

2. وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُم مِّنْ أَنفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِّتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُم مَّوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ. (روم: 21)

از نشانه‌های او اینکه همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید و در میانتان مودّت و رحمت قرارداد؛ در این نشانه‌هایی است برای گروهی که می‌اندیشند!

3. هُنَّ لِبَاسٌ لَّكُمْ وَأَنتُمْ لِبَاسٌ لَّهُنَّ. (بقره: 187)

زنان، لباس همسران، و شما (همسران) لباس آنها هستید.

ب – روایات

1. رسول خدا(ص):

اَقْرَبُکُم مِنْی مَجْلساً یَوْمَ الْقِیامَةِ اَحْسَنُکُمْ خُلْقاً وَ خَیْرکُمْ لِاًهْلِهِ.[60]

نزدیک ترین شما به جایگاه من در روز رستاخیز کسی است که خوش‌خلق‌ترین و نسبت به خانواده‌اش بهترین باشد.

2. امام صادق (علیه‌السلام):

اِنَّ الْمَرْءَ یَحْتاجُ فی مَنْزِلِهِ وَ عِیالِهِ اِلی ثَلاثِ خِلالٍ یَتَکَلَّفُها َ اِنْ لَمْ یَکُنْ فی طَبْعِهِ ذلِکَ: مُعاشَرَةٌ جَمیلَةٌ، وَسَعَةٌ بِتَقْدیرٍ وَ غَیْرَةٌ بِتَحَصَّنٍ.[61]

هر مردی در خانه و خانواده به سه خصلت نیازمند است و اگر در نهادش نیست باید به دست آورد؛ گشاده‌دستی و غیر ناموسی.

ج – رهنمودها

امام خمینی (قدس‌سره):

محیط خانوادگی هم کوشش بشود که یک محیط سالم باشد، بچه در محیط خانوادگی، در دامن مادر که بالاترین محل تربیت است، بچه خوب از کاردرآمد… .[62]

* 64. تعلیم و تربیت و رسیدگی به فرزندان

مستندات

الف – آیات

1. يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ… . (تحریم: 6)

ای کسانی که ایمان آورده‌اید! خود و خانواده خویش را از آتشی که هیزم آن انسان‌ها و سنگ‌هاست نگه‌دارید.

2. فَاعْبُدُوا مَا شِئْتُم مِّن دُونِهِ قُلْ إِنَّ الْخَاسِرِينَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ وَأَهْلِيهِمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَلَا ذَلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِينُ. (زمر: 15)

زیانکاران واقعی، در روز قیامت، آنانند که سرمایه وجود خویش و بستگانشان را از دست داده‌اند! آگاه باشید که زیان آشکار همین است! بگو: زیانکاران واقعی آنانند که سرمایه وجود خویش و خانواده (بستگانشان) را در روز قیامت از دست داده‌اند.

ب- روایات

1. پیامبر گرامی (ص):

مِن حَقِّ الوَلَدِ علی والِدِهِ ثَلاثَةٌ یُحَسِّنُ اسمَهُ،ویُعَلِّمُهُ الکِتابَةَ، ویُزَوِّجُهُ اذابَلَغَ.[63]

از حقوق فرزند بر پدر سه چیز است: اسم نیکو بر وی بنهد، سواد به او بیاموزد و چون به سن بلوغ رسید او را همسر دهید.

2. همچنین آن حضرت (ص):

أدِّبوا أولادَکُم علی ثَلاثِ خِصالٍ: حُبِّ نَبِّیکُم، وحُبِّ أهلِ بَیِتِهِ، وقِراءةِ القرآنِ.[64]

فرزندان خود را بر سه خصلت تربیت کنید: دوست داشتن پیامبرتان، دوست داشتن اهل بیت او، و قرآن خواندن.

3. و نیز:

عَلِّموا أولادَکُم السِّباحَةَ والرِّمایَةَ.[65]

به کودکان خود شنا و تیراندازی یاد دهید.

ج – رهنمودها

امام خمینی (قدس‌سره) :

بانوان هم باید معلم باشند برای فرزندان خود؛ در دامن خود مثال استادان، مثل معلمان تربیت کنند. پدران باید معلم باشند از برای فرزندان خود. خانواده شما باید مدرسه باشد، تعلیم احکام اسلام، تهذیب اخلاق نونهالان، شما باید نونهالان مهذب تحویل معلمان بدهید و معلمان باید آنها را بیشتر تهذیب کنند.[66]

مقام معظم رهبری :

به نظر اسلام آن چیزی که اصل و محور است تشکیل کانون خانوادگی است. از نظر اسلام خانواده یک رکن بزرگ‌است اگر باشد و سالمش باشد و تربیت درست باشد در پیشرفت کار جامعه به صورتی که اسلام می‌خواهد تاثیر زیادی دارد.[67]

* 65. حسن معاشرت با همسر و فرزندان

تبیین

معاشرت به معنای آمیختن، الفت، مصاحبت، همدمی، رفاقت و زندگانی باهم، نشست و برخاست و مانند آن است.[68]

برخورد نیکو و آرامش بخشیدن به خانواده، از مهم‌ترین وظایف مرد در قابل همسر و فرزندان است.

مستندات

الف – آیات

وَعاشِرُوهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ.(نساء: 19)

با زنان(همسرانتان) به شایستگی رفتار کنید.

ب- روایات

1. پیامبر اکرم (ص) :

خَیْرُکُمْ خَیْرُکُمْ لِأَهْلِهِ وَانَا خَیْرُکُمْ لِأّهْلی.[69]

بهترین شما کسی است که با خانواده‌اش رفتار نیکو داشته باشد و من بهترین شما در رفتار با خانواده خود هستم.

2. همچنین می‌فرماید:

اقْرَبُکُمْ مِنّی مَجْلِساً یَوْمَ الْقِیامَةِ، احْسَنُکُمْ خُلْقاً وَ خَیرُکُمْ لِاهْلِهِ.[70]

نزدیک‌ترین شما به من در قیامت کسانی‌اند که اخلاقشان نیکوتر است و با اعضای خانواده بهتر [و انسانی‌تر] رفتار کنند.

* 66. احترام و رسیدگی به والدین

مستندات

الف – آیات

1. وَقَضَى رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِيَّاهُ وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا. (اسراء: 23)

پروردگارت حکم کرده که جز او را نپرستید و به پدر و مادر احسان کنید.

2. وَاخْفِضْ لَهُما جَناحَ الذُّلِّ مِنَ الَّحْمَه. (اسراء: 24).

در برابرشان، از روی مهربانی، شانه‌ها را فرو انداز (تواضع کن).

ب – روایات

1. پیامبر گرامی اسلام (ص):

رِضَی الرَّبِّ فی رِضَی الْوالِدَیْنِ وَ سَخَطُ الرَّبِّ فی سَخَطِ الْوالدَیْنِ.[71]

خشنودی خدا در خشنودی پدر و مادر و نارضایتی پروردگار در ناخرسندی پدر و مادر است.

2. امام صادق (علیه‌السلام) :

الْاحْسانُ انْ تُحْسِنَ صُحْبَتَهُما وَ انْ لا تُکَلّفَهُما انْ یَسْأَلاکَ شَیْئاً مِمَّا یَحْتاجانِ اَلیْهِ وَانْ کانا مُسْتَغْنِیَیْنِ.[72]

احسان (به پدر و مادر) این است که معاشرتشان از نیکو داری و آنها را مجبور نسازی که چیزی از نیازمندی‌های خود را از تو درخواست کنند گرچه بی‌نیاز باشند.

3. و رسول خدا (ص):

وَوالِدَیْکَ فَاطِعْهُما وَ بِرَّهُما حَیَّیْنِ کانا اوْ مَیِّتَیْنِ.[73]

پدر و مادرت را اطاعت کن و به ایشان نیکی نما چه زنده باشند و چه مرده.

* 67. صله ارحام

تبیین

صله در لغت به معنای احسان و دوستی آمده است و مراد از رحم، خویشاوندان و بستگان می‌باشند.[74] در اصطلاح، صله رحم محّبت و سلوک داشتن با خویشان و نزدیکان است.[75]

مستندات

الف – آیات

1. وَاتَّقُواْ اللّهَ الَّذِي تَسَاءلُونَ بِهِ وَالأَرْحَامَ إِنَّ اللّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا. (نساء: 1)

بترسید از آن خدایی که به نام او از یکدیگر درخواست می‌کنید و درباره ارحام کوتاهی نکنید، همانا خداوند مراقب شماست.

2. وَاعْبُدُوا اللَّهَ وَلا تُشْرِکُوا بِهِ شَیْئاً وَ بِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وبِذِی الْقُربی. (نساء: 34)

و خدا را بپرستید و هیچ چیز را شریک او قرار ندهید و به پدر و مادر و خویشان نیکی کنید.

ب – روایات

1. رسول خدا (ص)

أوصِی الشَّاهِدَ مِنْ أمَّتی وَالْغائِبَ مِنْهُمْ وَ مَنْ فی أصْلابِ الر ِّجالِ وَ أرْحامِ النِّساءِ إِلی یَوْمِ الْقِیامَةِ أَنْ یَصِلَ الرَّحِمَ وَ إِنْ کانَتْ مِنْهُ عَلی مَسیرَةِ فَإِنَّ ذلِکَ مِنَ الّدینِ.[76]

به آنان که حاضرند و آنان که غایبند و آنان که از صلب‌های مردان و رحم‌های زنان تا روز قیامت بدنیا می‌آیند، سفارش می‌کنم که صله رحم نمایند، گرچه مستلزم پیمودن یک سال راه باشد، زیرا صله رحم (یکی) از (مسائل مهم) دین است.

2. امیرمؤمنان علی علیه‌السلام:

اَکْرِمَ عَشیرَتَکَ، فَإِنَّهُمْ جَناحُکَ الَّذی بهِهِ تَطیرُ، وَ أصْلُکَ الَّذی إِلَیْهِ تَصیرُ، وَ یَدُکَ الَّتی بِها تَصُولُ.[77]

خویشانت را گرامی بدار، زیرا آنان بال و پر تو هستند که با آنان پرواز می‌کنی و اصل و ریشه تو می‌باشند که به ایشان باز می‌گردی (از‌آنان کمک گرفته وبه آنان سرفرازی) و دست (یاور) تو هستند که با آن‌ها (به دشمن) حمله می‌کنی (و پیروز می‌شوی).

3. امام صادق (علیه‌السلام) :

صِلَةُ الْارْحامِ تُحَسّنُ الْخُلقَ وَ تُسَمّحُ الْکَفّظ وَ تُطَیّبُ النَّفْسَ وَ تَزیدُ فِی الرِّزْقِ وَ تُنْسِیءُ فِی الْاَجَلِ.[78]

پیوند با خویشاوندان، اخلاق را نیکو، دست را بخشنده، جان را با صفا، رزق را افزایش و مرگ را به تأخیر می‌اندازد.

4. رسول خدا (ص) :

مَنْ مَشی إِلی ذی قَرابَةٍ بِنَفْسِهِ وَ مالِهِ لیَصِلَ رَحِمَهُ أعْطاهُ اللَّهُ عَزَّوَجَلَّ أجْرَ مِأةِ شَهیدٍ.[79]

هرکس با جان و مالش، صله رحم کند، خدای متعال اجر صد شهید به او می‌دهد.

ج – رهنمودها

امام خمینی (قدس سره) :

صدقه بر ارحام و اقربا افضل است از غیر آنها، و بر‌آن، عنوان صلح رحم، که از افضل عبادات است، منطبق شود، چنانچه در حدیث وارد است که «افضل صدقات صدقه به ذی رحم است، و صله اخوان اجرش بیست است، و صله رحم بیست و چهار است بلکه در بعضی روایات است که صدقه به غیر رحم در صورتی که رحم محتاج است قبول نمی‌شود.[80]

مقام معظم رهبری :

نوروز را بهانه‌ای برای دید و بازدید و رفع کدورت‌ها و کینه‌ها و محبت به یکدیگر قرار می‌دهند. این همان برادری و عطوفت اسلامی و همان صلة رحم اسلام است؛ بسیار خوب است.[81]