ویژگیهای انسان شایسته (5)

 

ویژگیهای انسان شایسته (5)

5. تقوا و پرهیزکاری

تبیین

تقوا از واژه «وقایه» به معنای نگهداری گرفته شده و در عرف و روایات عبارت است از حفظ نفس از مخالفت اوامر و نواهی حق و متابعت رضای او.[1]

مستندات

الف – آیات

1. فَاتَّقُوا اللَّهَ مَا اسْتَطَعْتُمْ. (تغابن: 16)

پس تا می‌توانید تقوای الهی پیشه کنید.

2. إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِندَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ. (حجرات: 13)

 

در حقیقت ارجندترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست.

 

 

ب – روایات

1. پیامبر اعظم (ص):

إعْمَلْ بِفَرائِضِ اللهِ تَکُنْ اَتْقَی الناسِ.[2]

به واجبات الهی عمل کن تا پرهیزگارترین مردم باشی.

2. امام علی (علیه‌السلام ):

اَلتَّقْوَی رَئیسُ الاَخْلاَقِ.[3]

تقوا رئیس اخلاق است.

3. همان حضرت (علیه­السلام):

اَلتَّقْوَی حِصْنٌ حَصِینٌ لِمَنَ لَجَأَ اِلَیْه.[4]

تقوا برای کسی که بر او پناه ببرد دژی محکم است.

ج – رهنمودها

امام خمینی (قدس سره) :

باید دانست که تقوا گرچه از مدارج کمال و مقامات نیست ولی بدون آن نیز حصول مقامی امکان ندارد زیرا که مادامی که نفس آلوده به محرّمات است داخل در باب انسانیت و سالک طریق آن نیست.[5]

مقام معظم رهبری :

حفظ این نهاد مقدس، خیلی با ارزش است و حفظ آن هم بر این است که یکایک شما خودتان را در این صراط مستقیمی که در آن قرار گرفته­اید، با مراقبت و با تقوا و پرهیزگاری حفظ کنید، «اتقوالله» عزیزان من «اتقوا الله» تقوا هم معنایش این است که به طور دائم مراقب حرکات و اعمال و رفتار و گفتار خودتان باشید و خود را رها نکنید. این مراقبت، خیلی برکات دارد. همین مراقبت است که انسان را در صراط مستقیم الهی حفظ می‌کند. بر اثر تقواست که همه چیز به دست می‌آید.[6]

™ 16. صداقت در گفتار و کردار

تبیین

صدق، در مقابل نفاق، ریا و دروغ بوده، موجب هماهنگی میان اعتقاد و رفتار و گفتار انسان می­گردد.

مستندات

الف – آیات

1. يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ وَكُونُواْ مَعَ الصَّادِقِينَ. (توبه: 119)

ای کسانی که ایمان آورده­اید تقوای الهی پیشه کنید و همراه راستان باشید.

2. وَمَن يُطِعِ اللّهَ وَالرَّسُولَ فَأُوْلَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَيْهِم مِّنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاء وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا. (نساء: 69)

و کسانی که از خدا و پیامبر اطاعت کنند در زمره کسانی خواهند بود که خدا ایشان را گرامی داشته یعنی با پیامبران و راستان و شهیدان و شایستگان خواهند بود و آنان چه نیکو همراهانند.

3. قَالَ اللّهُ هَذَا يَوْمُ يَنفَعُ الصَّادِقِينَ صِدْقُهُمْ لَهُمْ جَنَّاتٌ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا رَّضِيَ اللّهُ عَنْهُمْ وَرَضُواْ عَنْهُ ذَلِكَ الْفَوْزُ الْعَظِيمُ.

خدا فرمود: این روزی است که راستگویان را راستی­شان سود بخشد، برای آنان باغ هایی است که از زیر آن نهرها روان است، همیشه در آن جاودانند، خدا از آنان خشنود و آنان از خدا خشنودند. این است رستگاری بزرگ.

ب- روایات

1. پیامبر اکرم (ص) :

اُصْدُقُوا اِذَا حَدَثْتُمْ.[7]

هرگاه سخن می‌گویید، راست بگویید.

2. امام علی (علیه­السلام) :

عِبَادَاللهِ أُصْدُقُوا فَاِنَّ اللهَ مَعَ الصَّادِقِینَ.[8]

بندگان خدا راست بگویید که خدا با راستگویان است.

3. همان حضرت (علیه­السلام):

اَلصِّدْقُ رَأسُ الدِّینِ.[9]

اساس دین بر راستی است.

4. و نیز:

مِلاکُ الاِسْلامِ صِدْقُ اللِّسانِ…[10]

ملاک مسلمانی بر صدق گفتار است.

5. و همچنین:

عاقِبَةُ الصِّدْقِ نَجاةُ وَ سَلامَةٌ.[11]

فرجام راست گویی نجات و سلامت است.

ج – رهنمودها

امام خمینی (قدس­سره):

کارهایتان را براساس صدق و صفا انجام دهید و همیشه مصالح ایران را در نظر بگیرید.[12]

مقام معظم رهبری:

در شاکله معنوی سپاه آتش اشتیاق، دل‌های پاسداران را به خدا نزدیک می‌کند و صداقت و وفاداری آنان در نیت و گفتار و عمل، همچون کلمه طیّبه، رفعت می‌گیرد و به سوی پروردگار، تعالی می‌یابد.[13]

* 43. پرهیز از دروغگویی

تبیین

یکی از محرّمات و آفت‌های خطرناک زبان، دروغ گفتن است. دروغ، وارونه جلوه دادن واقع است که سرچشمه تمام بدی‌ها و زشتی هاست. به همین دلیل مسلمان به پرهیز از دروغگویی (کوچک یا بزرگ، شوخی یا جدی) امر شده اند.

الف – آیات

1. وَاجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ. (حج: 30)

از گفتار باطل (و دروغ) اجتناب ورزید.

2. … إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ كَاذِبٌ كَفَّارٌ. (زمر: 3)

… خداوند آن کس را که دروغگو و کفران کننده است هدایت نمی‌کند.

در آیه مباهله دروغگویان مورد لعن الهی قرار گرفته اند.

3. … فَنَجْعَل لَّعْنَةُ اللّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ. (آل عمران: 61)

… آنگاه لعنت خدا را بر دروغگویان قرار می‌دهیم.

ب – روایات

1. امام علی (علیه‌السلام ) :

جانِبُوا الْکِذْبَ فَاِنّ الْکِذْبَ مُجانِبُ الْایمانِ.[14]

از دروغ بپرهیزید که با ایمان بیگانه است.

2. همان حضرت (علیه‌السلام ) :

لا یَجِدُ عَبْدٌ طَعْمَ الْإیمانِ حَتّی یَتْرِکُ الْکِذْبَ هَزْله وَجِدّه.[15]

هیچ بنده ای مزة ایمان را نمی‌چشد تا دروغ را – شوخی باشد یا جدّی – مطلقاً ترک کند.

3. امام صادق (علیه‌السلام ):

2. جُبِلَ الْمُؤْمِنْ عَلی کُلِّ طَبیعَةٍ اِلَّا الْخِیَانَهَ وَ الْکِذْبَ.[16]

مؤمن به هرچیزی خو می‌گیرد، جز به خیانت و دروغ.

ج – رهنمودها

امام خمینی (قدس سره):

1. گاهی شود که به واسطه کشف یک دروغ، انسان به طوری از درجه اعتبار پیش مردم ساقط می‌شود که تا آخر عمر جبرانش را نتوان کرد. خدا نکند کسی معروف شود به دروغگویی که هیچ چیز شاید بیشتر از این به حیثیت انسان لطمه نمی‌زند.[17]

2. گمان می‌کنم که دروغ از مفاسد اعمالی است که از بس شایع است قبحش به کلی از بین رفته ولی یک وقت تنبیه پیدا می‌کنیم که ایمان که سرمایه حیات عالم آخرت است به واسطه این موبقه از دست ما رفته و خود ما نفهمیدیم.[18]

مقام معظم رهبری:

1. خوب بودن هم یک معنای پیچیده ای ندارد. یعنی باید متدین و با تقوا باشیم و دروغ نگوییم و … .[19]

2. در این ماه… دروغی نگویید و غیبتی نکنید که زمینه برای دروغ و غیبت مقتضی است. شما اجتناب و امتناع کنید.[20]

3. اجتناب از گناهان ورزش – تزکیه – است، دروغ نگفتن ورزش است.[21]

* 44. پرهیز از دورویی و نفاق

تبیین

دورویی یا نفاق، نقطه مقابل ایمان است. دورویی بین مسلمانان آن است که انسان ظاهر حال و صورت ظاهرش را به آنها طوری نمایش دهد که باطن قلب و سریره­اش برخلاف آن است. دورویی نفاق عملی است و دوزبانی نفاق قولی است.[22]

الف – آیات

1. إِنَّ الْمُنَافِقِينَ فِي الدَّرْكِ الأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ. (نساء: 145)

منافقان در فروترین درجات دوزخند.

2. بَشِّرِ الْمُنَافِقِينَ بِأَنَّ لَهُمْ عَذَابًا أَلِيمًا. (نساء: 138)

منافقان را مژده بده که عذابی دردناک خواهند داشت.

ب – روایات

1. امام علی (علیه‌السلام ) :

مَا اَقْبَحَ بِالاِنْسَانِ اَنْ یَکُونَ ذَاوَجْهَیْنِ.[23]

چقدر زشت است که آدمی دورو باشد.

3.همچنین :

اَلنفاقُ یُفْسِدُ الاِیمَانَ.[24]

دورویی، ایمان را تباه می­سازد.

ج – رهنمودها

امام خمینی (قدس سره):

آینه دل را از شرک و نفاق و دوروریی پاک کن و مگذار زنگار شرک و کفر او را طوری بگیرد که به آتش­های آن عالم پاک نگردد. نگذار نور فطرت، مبدّل به ظلمت کفر شود.[25]

مقام معظم رهبری :

جامعه ای که تزکیه شده باشد، مردمش نفس خود را اصلاح کرده باشند، به خودشان پرداخته باشند، رذایل اخلاقی را از خودشان دور کرده باشند، دورویی و دروغ و فریب و حرص و طمع و بخل و بقیه رذایل انسانی را از خودشان جدا کرده و زدوده باشند، این طور جامعه ای هم به سعادت اخروی و هم جلوتر از آن به سعادت دنیوی دست خواهد یافت.[26]

™ 17. عفت و پاکدامنی

تبیین

عفت: به معنای خویشتن داری از محرّمات دوری از کارهای زشت و حالتی است که از غلبة شهوت جلوگیری می‌کند.[27]

و منظور ما از عفت در اینجا رعایت موازین شرعی در برخورد با نامحرم و پاک چشمی و پاکدامنی است.

مستندات

الف – آیات

قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ. (اعراف: 33)

بگو: پروردگارم زشتکاری‌های آشکار و پنهان را حرام نموده است.

ب – روایات

1. امام علی (علیه‌السلام ) :

العفّة رأسُ کُلِّ خَیْرٍ.[28]

پاکدامنی، سرلوحه همه خوبی هاست.

2. همان حضرت (علیه‌السلام ) :

مَنْ عَفَّتْ اَطْرَافُهُ حَسُنَ اَوْصَافُهُ.[29]

اعضای هرکس عفیف شود، خصلتهایش نیکو گردد.

3. و نیز:

اَفْضَلُ الْعِبادَةِ الْعِفافُ.[30]

برترین عبادت پاکدامنی است.

ج- رهنمودها

امام خمینی (قدس سره):

تقوا و پاکدامنی را پیشه کنید و نظم را در زندگی و تمامی مراحل آن حکمفرما سازید.[31]

مقام معظم رهبری :

همه جوانان را به قدردانی از فرصت بی نظیر جوانی و حفظ پاکدامنی و عفت و تلاش و کار در این دوران بی نظیر و درخشان عمر آدمی توصیه می‌نمایم.[32]

* 45. رعایت موازین شرعی در برخورد با نامحرم

مستندات

الف – آیات

1. يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُل لِّأَزْوَاجِكَ وَبَنَاتِكَ وَنِسَاءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِن جَلَابِيبِهِنَّ ذَلِكَ أَدْنَى أَن يُعْرَفْنَ فَلَا يُؤْذَيْنَ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِيمًا. (احزاب: 59)

اى پيامبر! به زنان و دختران خود و زنان مؤمنان بگو: پوشش‌های خود را بر خود فروتر گیرند، اين براى آنکه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگيرند به احتیاط نزدیکتر است و خدا آمرزنده مهربان است.

2. وَقُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلَى جُيُوبِهِنَّ وَلَا يُبْدِينَ زِينَتَهُنَّ إِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبَائِهِنَّ أَوْ آبَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ أَبْنَائِهِنَّ أَوْ أَبْنَاءِ بُعُولَتِهِنَّ أَوْ إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي إِخْوَانِهِنَّ أَوْ بَنِي أَخَوَاتِهِنَّ أَوْ نِسَائِهِنَّ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ أَوِ التَّابِعِينَ غَيْرِ أُوْلِي الْإِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ أَوِ الطِّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلَى عَوْرَاتِ النِّسَاءِ وَلَا يَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْفِينَ مِن زِينَتِهِنَّ وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا أَيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ. (نور: 31)

و به زنان با ایمان بگو: «دیدگان خود را [از هر نامحرمی] فروبندند و پاکدامنی ورزند و زیورهای خود را آشکار نگردانند مگر آنچه که [طبعاً] از آن پیداست. و باید روسری خود را بر گردن خویش [فرو] اندازند، وزیورهایشان را جز برای شوهرانشان یا پدرانشان یا پدران شوهرانشان یا پسرانشان یا پسران شوهرانشان یا برادرانشان یا پسران برادرانشان یا پسران خواهرانشان یا زنان [همکیش] خود یا کنیزانشان یا خدمتکاران مرد که [از زن] بی نیازند یا کودکانی که بر عورت‌های زن وقوف حاصل نکرده اند، آشکار نکنند؛ و پاهای خود را [به گونه ای به زمین] نکوبند تا آنچه از زینتشان نهفته می‌دارند معلوم گردد. ای مؤمنان، همگی [از مرد و زن] به درگاه خدا توبه کنید، امید که ر ستگار شوید.»

3. يَا نِسَاءَ النَّبِيِّ لَسْتُنَّ كَأَحَدٍ مِّنَ النِّسَاءِ إِنِ اتَّقَيْتُنَّ فَلَا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِي فِي قَلْبِهِ مَرَضٌ وَقُلْنَ قَوْلًا مَّعْرُوفًا. (احزاب: 32)

ای همسران پیامبر، شما مانند هیچ یک از زنان [دیگر] نیستید، اگر سر پروا دارید پس به ناز سخن مگویید تا آنکه در دلش بیماری است طمع ورزد؛ و گفتاری شایسته گویید.

ب- روایات

1. رسول خدا (ص) :

مَنْ صافَحَ اِمرأةً حَراماً جاءَ یَوْمَ الْقِیامَةِ مَغْلُولاً ثُمَّ یُؤْمَرُ بِهِ اِلَی النّارِ.[33]

هرکس با زن نامحرم دست دهد روز قیامت با دست زنجیر شده به گردن محشور شود سپس امر می‌شود تا اورا به آتش ببرند.

2. همان حضرت (علیه‌السلام ) :

رَحِمَ اللهُ المُتَسَرْوَلاتَ مِنَ النِّساءِ.[34]

خداوند رحمت کند زناین که (در خارج از منزل و نزد نامحرمان) از شلوار استفاده می‌کنند.

4.و نیز:

مَنْ فاکَهُ اِمرأةً لا یَمْلِکُها حُبِسَ بِکُلِّ کَلِمَةٍ کَلَّمَها فِی الدُّنْیا اَلْفَ عامٍ فِی النّارِ.[35]

هرکس با زنی نامحرم شوخی کند برای هر کلمه که با او گفته است هزار سال در دوزخ او را زندانی می‌کنند.

ج – رهنمودها

امام خمینی (قدس سره) :

سخن گفتن [زن با نامحرم] اگر مهیّج باشد حرام است و اگر مهیّج نبوده و خوف فتنه هم در کار نباشد احتیاط مستحب آن است که ترک نماید مگر در حال ضرورت به ویژه اگر مخاطب جوان باشد.[36]

مقام معظم رهبری :

از هرکاری که موجب جلب توجه نامحرم می‌شود باید پرهیز نمود.[37]

* 46. پاک چشمی

مستندات

الف – آیات

قُل لِّلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ… وَقُل لِّلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ. (نور: 30-31)

به مردان با ایمان بگو چشمان خود فرو گیرند و پاکدامنی ورزند… به زنان با ایمان بگو چشمان خویش فروگیرند و پاکدامنی ورزند.

ب – روایات

1.امام صادق (علیه‌السلام ):

مَنَ مَلَاَ عَیْنَیْهِ مِنْ حَرَامٍ مَلَاَ اللهُ عَیْنَیْهِ یَوْمَ القِیَامة مِنَ النّار الاّ اَنْ یتوبَ و یَرْجعَ.[38]

هرکس چشمان خود را از نگاه به نامحرم آکنده سازد، در رستاخیز خداوند چشمانش را از آتش پر کند مگر آنکه توبه کند وباز گردد.

2. و نیز:

اَلنَّظْرَةُ سَهْمٌ مِنْ سَهَآمِ ابْلیسِ مَسْمُومٍ؛ مَنْ تَرَکَهَا لِلّهِ عَزّوجلّ لا لِغَیْرِهِ اَعْقَبَهُ اللّهُ اَمْناً وَ اِیمَآناً یَجِدُ طَعْمَهُ.[39]

نگاه به نامحرم، تیری زهرآگین از تیرهای شیطان است و هرکس آن را برای خدا – نه جز او- ترک کند، خداوند در پی آن، امنیت و ایمانی عطا کند که مزه‌اش را بچشد.

ج – رهنمودها

امام خمینی (قدس سره):

نگاه کردن مرد به بدن زن نامحرم چه با قصد لذت و چه بدون آن حرام است و نگاه کردن به صورت و دستها اگر به قصد لذت باشد حرام است ولی اگر بدون قصد لذت باشد مانعی ندارد و نیز نگاه کردن زن به بدن مرد نامحرم حرام می‌باشد.[40]

مقام معظم رهبری :

سؤال : نگاه بدون لذت به زنان بدحجاب که مو و زینت خود را در نزد نامحرم آشکار می‌کنند و اگر تذکری هم به آنها داده شود اصلاً توجه و گوش نمی‌دهند، آیا این نگاه جایز است یا نه؟ و آیا چنین زنانی در حکم، ملحق به زنان بادیه نشین و اعراب می‌باشند یا نه؟

جواب: در فرض سوال نگاه جایز نیست و ملحق نیستند.[41]

* 47. پاکدامنی

مستندات

الف- آیات

1. وَالَّذِينَ لَا يَدْعُونَ مَعَ اللَّهِ إِلَهًا آخَرَ وَلَا يَقْتُلُونَ النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ وَلَا يَزْنُونَ وَمَن يَفْعَلْ ذَلِكَ يَلْقَ أَثَامًا. (فرقان: 68)

و (بندگان خدای رحمان) کسانی‌اند که با خدا معبودی دیگر نمی‌خوانند و کسی را که خدا خونش را حرام کرده است جز به حق نمی‌کشند و زنا نمی‌کنند و هرکس اینها را انجام دهد سزایش را دریافت خواهد کرد.

2. وَلاَ تَقْرَبُواْ الزِّنَى إِنَّهُ كَانَ فَاحِشَةً وَسَاءَ سَبِيلاً. (اسراء: 32)

و به زنا نزدیک نشوید چرا که آن همواره زشت و بد راهی است.

3. وَالَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ إِلَّا عَلَى أَزْوَاجِهِمْ أوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ. (مومنون: 5-6)

و کسانی که دامن خود را حفظ می‌کنند مگر بر همسران خود یا کنیزانی که به دست آورند، که در این صورت مورد نکوهش نیستند.

ب- روایات

1. امام باقر (علیه‌السلام ) :

مَا مِنْ اَحَدٍ الاًَ وَهُوَ یُصِیبُ حَظًّا مِنَ الزََّنَا فَزِنَا العَیْنَیْنِ النَّظَرُ، وَزَنَا الفَم القُبْلَهُ وَزِنَا الیَدَیْنِ اللَّمْسُ.[42]

هرکس ممکن است سهمی از زنا را نصیب خود کند؛ زنای چشم، نگاه کردن و زنای دهان بوسه وزنای دست، لمس بدن نامحرم است.

2. امام صادق (علیه‌السلام ) :

لَعَنَ رَسُولُ اللهُ رَجُلاً یَنْظُرُ اِلَی فَرْجِ امرأةِ لاَ تَحِلُّ لَهُ وَرَجُلاً خَانَ اَخاهُ فی اِمْرَأتِةِ.[43]

پیامبر لعنت کرد مردی را که به شرمگاه زن نامحرم بنگرد و مردی را که به ناموس برادرش خیانت کند.

3. امام باقر (علیه‌السلام ) :

مَنْ صَافَحَ اِمْرَأة تَحْرِمُ عَلَیْهِ فَقَدْ بَاءَ بِسَخَطٍ مِنَ اللهِ عَزَّوَجَلَّ وَمَنْ اِلْتَزَمَ اِمْرَأة حَرَاماً قُرِنَ فِی سِلْسِلَة مِنْ نَارٍ مَعَ شَیْطَانٍ فیقذفا فی النّار.[44]

هرکس با زن نامحرم مصاحفه کند، خشم الهی نصیبش می‌شود و هرکس زن نامحرمی را در بغل بگیرد، با شیطانی در زنجیر آتشین بسته شود و به دوزخ پرتاب شوند.

™ 18. رعایت بیت المال

تبیین

مقصود از بیت المال در ابتدا خانه ای بوده که در آن اموال را نگه می‌داشته اند. این اموال، احیاناً شامل صدقات، غنایم و فیء بوده است، اما بعدها کلمه بیت المال بر خود اموال، اطلاق شده است و منظور از بیت المال مسلمین، اموالی است که متعلق به عموم مسلمانان است که باید طبق نظر شرع هزینه گردد.

مستندات

الف – آیات

1. يَسْأَلُونَكَ عَنِ الأَنفَالِ قُلِ الأَنفَالُ لِلّهِ وَالرَّسُولِ فَاتَّقُواْ اللّهَ. (انفال: 1)

از تو درباره انفال (ثروت‌های ملی) می‌پرسند: بگو انفال به خدا و پیامبر اختصاص دارد، پس از خدا پروا کنید.

2. إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاكِينِ وَالْعَامِلِينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِمِينَ وَفِي سَبِيلِ اللّهِ وَابْنِ السَّبِيلِ فَرِيضَةً مِّنَ اللّهِ وَاللّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ. (توبه: 60)

صدقات، تنها به تهیدستان و بینوایان ومتصدیان آن و کسانی که دلشان به دست آورده می‌شود و در [راه آزادی] بردرگان و وامداران و در راه خدا و به در راه مانده اختصاص دارد.

3. مَّا أَفَاء اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاء مِنكُمْ وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ. (حشر: 7)

آن چه خدا از (دارایی) ساکنان آن قریه‌ها عاید پیامبر گردانید از آن خدا و رسول و متعلق به خویشان او و یتیمان و بینوایان و درماندگان است تا در میان توانگران شما دست به دست نگردد.

ب – روایات

1. امام علی (علیه‌السلام ) :

اِنَّ هَذَا الْمَال لیْسَ لِی وَلاَ لَکَ وَ انَّمَا هُوَ لِلْمُسْلِمِینَ… فجنا اَیْدَیَهُمْ لاَ یَکُونُ لِغَیْرِ اَفْوَاهِهِم.[45]

این مال از آن من و تو نیست، بلکه برای مسلمانان است… دسترنج آنان برای دهان دیگران نیست.

2. و نیز در نامه ای به یکی از کارگزاران خود می‌نویسد:

و من سوگند می‌خورم به خدا، سوگند راست، اگر به من خبر رسد که تو در بیت المال مسلمانان به چیزی کم یا زیاد خیانت کرده ای بر تو سخت خواهم گرفت چنان سختگیری که تو را کم مایه و گران پشت و ذلیل و خوار گرداند.[46]

ج – رهنمودها

امام خمینی (قدس سره) :

بیت المال مسلمین صرف آن چیزی بشود که برای مسلمین است. وزارتخانه‌ها باید وقتی که می‌بینند که کارمند بیت المال مسلمین هستند و از آنجا حقوق می‌گیرند و ارتزاق می‌کنند و اداره، ادارة بیت المال مسلمین است حتی در آن مسائلی که حضرت امیر گفته ملاحظه کنند، کوچک نشمرند مسئله را، مسئله بیت المال مسلمین است.[47]

مقام معظم رهبری :

… مراقب باشید، این امانت و این روحیه امانت داری نسبت به آنچه که از مردم در اختیار ماست – بیت المال و آنچه که مربوط به ثروت‌های عمومی کشور است – اختلال پیدا نکند.[48]

* 48. دقت در به کارگیری و حفظ بیت المال

مستندات

الف – آیات

1. إِنَّ اللّهَ يَأْمُرُكُمْ أَن تُؤدُّواْ الأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا. (نساء : 58)

خداوند به شما فرمان می‌دهد که امانت‌ها را به صاحبانش برگردانید.

2. قَالَ اجْعَلْنِي عَلَى خَزَآئِنِ الأَرْضِ إِنِّي حَفِيظٌ عَلِيمٌ. (یوسف:55)

یوسف گفت: مرا بر گنجینه‌های این سرزمین بگمار که نگهبانی دانایم.

ب- روایات

1. امام علی (علیه‌السلام ):

اَدِقُّوا اَقْلاَمَکُمْ وَ قَارِبُوا بَیُنَ سُطورِکُمْ وَاحذفوا عَنِّی فُضُولَکُمْ وَاقْصُدُوا قَصْدَ المعانی وَ ایّاکُمْ وَالاِکْثار فَانَّ اَمْوالَ المسلمینَ لاَ تَحْتَمِلُ الاِضْرَارَ.[49]

نوک قلم­هایتان را تیز کنید و فاصله سطرها را نزدیک نمایید و القاب اضافی را حذف کنید و اصل مطلب را بنویسید و زیاده گویی نکنید که بیت المال مسلمانان تاب خسارت ندارد.

2. و نیز به یکی ازفرمانداران خود می‌نویسد:

همانا پُست فرمانداری برای تو وسیله آب و نان نیست، بلکه امانتی در گردن تو است. باید از فرمانده و امام خود اطاعت کنی، تو حق نداری نسبت به رعیّت استبداد ورزی و بدون دستور به کار مهمی اقدام نمایی. دردست تو اموالی از ثروت‌های خدای بزرگ و عزیز است و تو خزانه دار آنی تا به من بسپاری.[50]

ج – رهنمودها

امام خمینی (قدس سره):

این دستور است در طول تاریخ برای کسانی که متکفّل حکومت هستند که تا اندازه ممکن در بیت المال تصرّف نکنند، یک درهمش در آن طرف حساب دارد. باید حساب بدهیم، باید در پیشگاه خدای تبارک و تعالی در کارهایی که می‌کنیم، تصرف هایی که در بیت المال می‌کنیم باید بعد حساب پس بدهیم … بیت المال مسلمین صرف آن چیزی شود که برای مسلمین است.

مقام معظم رهبری :

اگر مسئولی خدای نخواسته در امر بیت المال اسراف بورزد یا آن را در مصارف شخصی و یا برای دوستان و نزدیکان و مرتبطین خود مصرف کند، این تخلف از عدل و قرار واقعی در امر بیت المال است.[51]

™ 19. اجتناب از غیبت و تهمت

تبیین

غیبت یعنی چیزی به کسی نسبت دهند به گونه ای که اگر به گوش و برسد خوشش نیاید خواه آن سخن مربوط به عیبی در بدن یا در اخلاق یا در افعال مربوط به دین یا دنیای او باشد.

مستندات

امام موسی بن جعفر(علیه‌السلام ):

هرکس پشت سر مردی چیزی را بگوید که در او هست و مردم هم می‌دانند غیبت نکرده و هرکس پشت سر کسی چیزی را بگوید که در او هست ولی مردم نمی‌دانند غیبتش را کرده و هرکه پشت سر کسی چیزی بگوید که در او نیست به او بهتان و تهمت زده است.[52]

* 49. اجتناب از غیبت

مستندات

الف – آیات

1. وَلَا يَغْتَب بَّعْضُكُم بَعْضًا أَيُحِبُّ أَحَدُكُمْ أَن يَأْكُلَ لَحْمَ أَخِيهِ مَيْتًا فَكَرِهْتُمُوهُ. (حجرات: 12)

و بعضی از شما غیبت بعضی نکند؛ آیا کسی از شما دوست دارد که گوشت برادر مرده‌اش را بخورد؟ از آن کراهت دارید.

2. وَيْلٌ لِّكُلِّ هُمَزَةٍ لُّمَزَةٍ. (همزه: 1)

وای بر عیب جویان هرزه گوی.

3. لاَّ يُحِبُّ اللّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوَءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلاَّ مَن ظُلِمَ. (نساء: 148)

خداوند دوست ندارد کسی با سخنان خود بدی‌ها را اظهار کند مگر آن کسی که مورد ستم واقع شده باشد.

ب- روایات

1. امام علی (علیه‌السلام ) :

الْعَاقِلُ مَنْ صَانَ لِسَانَه عَنِ الغیبة.[53]

خردمند کسی است که زبانش را از غیبت حفظ کند.

2. رسول خدا (ص) :

مَنْ اِغْتَابَ مؤمناً بِمَا فِیهِ لَمْ یَجْمَعِ الله بینهما فِی الجنة أبدا.[54]

هرکس مومنی را به عیبی که دارد غیبت کند، خداوند هرگز او را با آن مومن در بهشت جای ندهد.

3. امام علی (علیه‌السلام ):

اِجْتَنِبَ الغیبةَ فَاِنَّهَا اِدامُ کِلاَبِ النّار.[55]

از غیبت خودداری ورز که خورش سگهای دوزخ است.

ج – رهنمودها

امام خمینی (قدس سره):

بدان که حرمت غیبت فی الجمله اجتماعی، بلکه از ضروریات فقه است و از کبائر و موبقات است.[56]

مقام معظم رهبری:

باید من و شما خوب باشیم؛ خوب بودن هم یک معنای پیچیده ای ندارد یعنی باید متدّین و با تقوا باشیم و دروغ نگوییم و غیبت نکنیم و به مال دنیا حرص نزنیم و اهل تجمل و تشریفات و اسراف و بدخواهی نباشیم و ادعاهای دروغ نکنیم.[57]

* 50. اجتناب از تهمت

مستندات

الف –آیات

1. وَمَن يَكْسِبْ خَطِيئَةً أَوْ إِثْمًا ثُمَّ يَرْمِ بِهِ بَرِيئًا فَقَدِ احْتَمَلَ بُهْتَانًا وَإِثْمًا مُّبِينًا. (نساء : 112)

و هرکس خطا یا گناهی مرتکب شود، سپس آن را به بی گناهی نسبت دهد، قطعاً بهتان و گناه آشکاری بر دوش کشیده است.

2. وَلَوْلَا إِذْ سَمِعْتُمُوهُ قُلْتُم مَّا يَكُونُ لَنَا أَن نَّتَكَلَّمَ بِهَذَا سُبْحَانَكَ هَذَا بُهْتَانٌ عَظِيمٌ. (نور: 16)

چرا وقتی آن را شنیدید نگفتید برای ما سزاوار نیست که در این موضوع سخن گوییم خداوندا تو منزهی، این بهتانی بزرگ است.

ب – روایات

1. امام صادق (علیه‌السلام ) :

اِذاتَّهَمَ المُؤْمِنُ اَخاهُ اِنْماثَ الاِیمانُ مِنْ قلبِهِ کَمَا یَنْماثُ المِلْحُ فِی المَاءِ.[58]

هرگاه مومنی به برادرش تهمت زند، ایمان از قلبش ذوب شود چنان که نمک در آب حل می‌شود.

2. رسول خدا (ص) :

مَنْ بَهَتَ مُؤمِنَة او قال فیه مَا لَیْسَ فِیهِ اَقَامَهُ اللهُ یومَ الْقِیامَةِ عَلی تَلِّ مِنْ نارٍ حَتّی یَخْرُجَ مِمّا قالَهُ فیهِ.[59]

هرکس به مرد یا زن مومنی تهمت بزند یا درباره‌اش سخنی بگوید که واقعیت ندارد، خداوند در رستاخیز او را بر تپه ای از آتش نگه دارد تا از عهده آنچه گفته برآید.

3. امام کاظم (علیه‌السلام ) :

مَلْعُونٌ مَلْعُؤنٌ مَنْ اتَّهَمَ اَخَاهُ.[60]

معلون است، معلون است هرکس به برادرش بهتان بزند.

ج- رهنمودها

امام خمینی (قدس سره):

وقتی آن حضرت [رسول خدا(ص)] مشاهده کند که صفحه اعمال شما مملو از غیبت و تهمت و بدگویی نسبت به مسلمان می‌باشد… ممکن است در حضور خدای تبارک و تعالی و ملائکه الله خجل گردد.[61]

مقام معظم رهبری :

افراد را طرد نکنید، به دیگران تهمت نزنید و به کسی اهانت نکنید.[62]

™ 20. رعایت مسائل شرعی و کسب درآمد حلال

تبیین

یکی از مهمترین خصوصیات اهل تقوا کسب درآمد حلال و رعایت مسائل شرعی در امور مالی است. قرآن و روایات، لقمه حلال را منشأ خیزات و پیدایش نیکی‌ها معرفی می‌نمایند چنان که حرامخواری را منشأ هر شر و فسادی می‌دانند.

مستندات

الف – آیات

1. وَأَحَلَّ اللّهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبَا. (بقره: 275)

خداوند داد و ستد را حلال و ربا را حرام کرده است.

2. وَلاَ تَأْكُلُواْ أَمْوَالَكُم بَيْنَكُم بِالْبَاطِلِ وَتُدْلُواْ بِهَا إِلَى الْحُكَّامِ لِتَأْكُلُواْ فَرِيقًا مِّنْ أَمْوَالِ النَّاسِ بِالإِثْمِ وَأَنتُمْ تَعْلَمُونَ. (بقره: 188)

و اموالتان را میان خود به ناروا نخورید و به عنوان رشوه آن را به قضات ندهید تا بخشی از اموال مردم را به گناه بخورید در حالی که خود می‌دانید.

3. وَيَا قَوْمِ أَوْفُواْ الْمِكْيَالَ وَالْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ وَلاَ تَبْخَسُواْ النَّاسَ أَشْيَاءَهُمْ وَلاَ تَعْثَوْاْ فِي الأَرْضِ مُفْسِدِينَ. (هود: 85)

و ای قوم من پیمانه و وزن را با عدالت، تمام بدهید و بر اشیا [و اجناس] مردم عیب نگذارید واز حق آنان نکاهید.

ب – روایات

1. امام علی (علیه‌السلام ) :

اَطْیَبُ المَال مَا اکتُسبَ منْ حِلِّهِ.[63]

پاکایزه ترین ثروت آن است که از راه حلال به دست آید.

2. رسول اکرم (ص) :

اَلْعِبادَةُُ سَبْعُونَ جُزْء اَفْضَلُهَا طَلَبُ الحَلاَلِ.[64]

عبادت هفتاد جزء است که برترین آن کسب حلال است.

3. همان حضرت (ص):

مَنْ باتَ کالاً مِنْ طَلَبِ الْحَلالِ باتَ مَغْفُوراًلَهُ.[65]

هرکس با خستگی از کسب حلال، شب را به سرآورد، آمرزیده است.

ج – رهنمودها

مقام معظم رهبری :

شما وقتی کاری انجام می‌دهید که با هدف ادارة زندگی یک عائله همراه است، خود این، یک عمل صالح است.[66]

* 51. تعهد کاری

مستندات

الف – آیات

1. وَأَوْفُواْ بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كَانَ مَسْؤُولاً. (اسراء: 34)

و به پیمان خود وفا کنید زیرا از پیمان پرسش خواهد شد.

2. يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَوْفُواْ بِالْعُقُودِ. (مائده: 1)

ای کسانی که ایمان آورده اید به قراردادها وفا کنید.

ب- روایات

1. رسول خدا(ص):

اِذَا عَمِلَ اَحَدَکُمْ عَمَلاً فَلْیُتْقنْ.[67]

هرگاه یکی از شما کاری انجام می‌دهد، آن را دقیق انجام دهد.

2. امیر مؤمنان (علیه‌السلام ):

جَمالُ الْمَعْرُوفِ اِتْمامُهُ.[68]

زیبایی کار خوب به فرجام رساندن آن است.

ج – رهنمودها

مقام معظم رهبری :

هرکس و در هرجا که هستیم وجدان کار را در کاری که بر گردن گرفتیم و تعهد کردیم رعایت کنیم؛ چه این کار شخصی، یا کاری برای نان در آوردن باشد و چه کاری اجتماعی و مردمی و مربوط به دیگران باشد همانند کارهای مهم اجتماعی و مسئولیت‌های کشوری، همه این امور را با برخورداری از وجدان کاری انجام دهیم، آن را خوب و دقیق و کامل و تمام انجام دهیم وبه تعبیر معروف برای کار سنگ تمام بگذاریم.[69]

* 52. دقت و جلوگیری از مخلوط شدن بیت المال با زندگی شخصی

مستندات

الف – آیات

1. يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِنَّ كَثِيرًا مِّنَ الأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَيَصُدُّونَ عَن سَبِيلِ اللّهِ وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلاَ يُنفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللّهِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِيمٍ. (توبه: 34)

ای کسانی که ایمان آورده اید، بسیاری از دانشمندان و راهبان، اموال مردم را به ناروا می‌خورند، و [آنان را] از راه خدا باز می‌دارند، و کسانی که زر و سیم را گنجینه می‌کنند و آن را در راه خدا هزینه نمی‌کنند، ایشان را از عذابی دردناک خبرده.

2. إِنَّ اللّهَ يَأْمُرُكُمْ أَن تُؤدُّواْ الأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا. (نساء : 58)

و خداوند به شما فرمان می‌دهد که امانت‌ها را به صاحبانشان برگردانید.

پس باید برای حفظ و نگه داری آن اهتمام زیادی کرد تا مبادا با اموال شخصی مخلوط گردد.

ب – روایات

1. رسول خدا (ص) :

مَنْ لَمْ یُبالِ مِنْ اِکْتَسَبَ الْمالَ لَمْ یُبالِ اللهُ مِنْ اَیْنَ اَدْخَلَهُ النّارَ.[70]

هرکس دقت نکند که از چه راهی مال کسب کند، برای خدا نیز تفاوتی نمی‌کند که از چه راهی او را وارد دوزخ کند.

2. امام علی (علیه‌السلام ) :

وَاللهِ لَوْوَجَدْتُهُ قَدْ تُزُوِّجَ بِهِ النِّساءُ وَ مُلِکَ بِهِ الْاِماءُ لَرَدَدْتُهُ.[71]

به خدا سوگند اگر با بیت المال همسر گرفته باشند یا کنیز خریده باشند آن را باز می‌ستانم.

3. همان امام به کسی که بیت المال را به تاراج برده بود نوشت:

فَاتَّقِ اللهَ، وَارْدُدْ إِلَي هؤُلاَءِ الْقَوْمِ أمَوَالَهُمْ، فإِنَّکَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ ثُمَّ أَمْکَنَنِي اللهُ مِنْکَ لَأُعْذِرَنَّ إِلَي اللهِ فِيکَ، وَلاََضْرِبَنَّکَ بِسَيْفِي الَّذِي مَا ضَرَبْتُ بِهِ أَحَداً إِلاَّ دَخَلَ النَّارَ.[72]

از خدا بترس و اموال مردم را به آنان بازگردان و اگر این کار را نکنی وظیفه الهی خویش را درباره تو انجام می‌دهم و با شمشیری تو را خواهم زد که کسی را با آن نزده ام مگر اینکه وارد دوزخ شده است.

* 53. اجتناب از درآمدهای شبهه ناک

مستندات

الف –آیات

1. فَلْيَنظُرِ الْإِنسَانُ إِلَى طَعَامِهِ. (عبس: 24)

انسان باید به خوراک خود بنگرد.

2. يَا أَيُّهَا النَّاسُ كُلُواْ مِمَّا فِي الأَرْضِ حَلاَلاً طَيِّباً وَلاَ تَتَّبِعُواْ خُطُوَاتِ الشَّيْطَانِ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُّبِينٌ. (بقره: 168)

ای مردم از آنچه در زمین است حلال و پاکیزه را بخورید و از گام‌های شیطان پیروی نکنید که او دشمن آشکار شماست.

ب – روایات

1. رسول خدا (ص) :

مَنِ اتَّقَی الشُّبَهاتِ فَقَدِ اسْتَبْرَ اَلِدینِهِ.[73]

هرکس از شبهه‌ها بپرهیزد، خود را برای دینش پاک ساخته است.

2. امام صادق (علیه‌السلام) :

اَوْرَعُ النّاسِ مَنْ وَقَفَ عِنْدَ الشُّبْهَةِ.[74]

با تقواترین مردم کسی است که در برابر شبهه بایستد.

2. همان حضرت (علیه‌السلام) :

مَنْ تَرَکَ الشُّبَهاتِ نَجا مِنَ الْمُحَرَّماتِ.[75]

هرکس شبهه را ترک کند از گناه رهیده است.

 21. محاسبه نفس

تبیین

مومن برای پیروزی در پیکار با شیطان باید در‌ آغاز هر روز به آنچه وظیفه است توجه کند و در طول روز مراقب نافرمانی نفس و عمل به برنامه‌هایش باشد و در هنگام خواب به محاسبه اعمال خویش بنشیند و‌آنجا که لغزشی از خود دید، خویش را سرزنش و مجازات کند و توبه نماید و آنجا که خود را موفق دید از خداوند تشکر کند و استمرار توفیق را از خداوند درخواست نماید.

مستندات

الف – آیات

1. يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ عَلَيْكُمْ أَنفُسَكُمْ. (مائده: 105)

ای کسانی که ایمان آورده‌اید به خود بپردازید.

2. يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنظُرْ نَفْسٌ مَّا قَدَّمَتْ لِغَدٍ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ. وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنسَاهُمْ أَنفُسَهُمْ أُوْلَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ. (حشر: 18-19)

ای کسانی که ایمان آورده‌اید از خدا بترسید، و باید هر کسی بنگرد که برای خود چه پیش فرستاده است، و از خدا بترسید و پرهیزکار باشید که بی‌گمان خداوند به کارهای شما آگاه است.

ب – روایات

1. پیامبر اکرم (ص):

حَاسِبُوا اَنْفُسَکُمْ قَبْلَ اَنْ تُحاسِبوا وَزِنُوها قَبْلَ اَنْ تُوزَنُوا وَتَجَهَّزُوا لِلْعَرضِ الْاَکْبَرِ.[76]

پیش از آن که به حساب شما برسند، خود را محاسبه کنید و قبل از آنکه (اعمال) شما را در میزان قرار دهند، آن را وزن نمایید و خود را برای حسابرسی بزرگتری آماده سازید.

2. همان حضرت (علیه‌السلام) :

یا أباذَر، لا یَکُونَ الرَّجُل مِنَ الْمُتَّقینَ حَتَّی یُحاسِبُ نَفْسَةُ أشَدُّ مِنْ مُحاسِبَةِ الشَّریکِ شرِیکه، فَیَعْلَمُ مِنْ أیْنَ مَطْعَمَهُ، وَمِنْ أیْنَ مَشْرَبَهُ، وَ مِنْ أیْنَ مَلْبَسَهُ؟ أمِنَ حِلِّ ذلک، أمْ مِنْ حَرامٍ؟[77]

ای ابوذر، آدمی از پرهیزگاران نباشد، مگر‌آن گاه که حسابرسی او از نفسش سخت‌تر از حساب کشیدن شریک از شریکش باشد و بداند که از کجا می‌خورد، از کجا می‌آشامد و از کجا می‌پوشد، آیا اینها از حلال است یا از حرام؟

3. امام علی (علیه‌السلام) :

ثَمَرَةُ الْمُحاسِبَةِ صَلاحُ النَّفْسِ.[78]

نتیجه محاسبه اصلاح شدن نفس انسان است.

ج – رهنمودها

امام خمینی (قدس‌سره):

اگر محاسبه کند‌ آدم، شب از خودش و خودش را در محاسبه قرار بدهد که امروز تو این صحبت را کردی، این مبدأ، مبدأ شیطانی بوده است نه مبدأ انسانی و الهی، ممکن است کم کم دنبال این برود که اصلاح کند و اگر این کار را نکند و همان رویه را تعقیب کبند، هیچ بعید ندانید که یک نفر زاهد عابد مسلمان همه چیز، یک انسانِ فاسدِ شقی از کار درآید.[79]

مقام معظم رهبری :

اگر ما بتوانیم این من درونی، این هوای نفس، این فرعون باطنی، این شیطانی که در درون ماست مهار کنیم یا اقلاً قدری مهار کنیم همه امور اصلاح می‌شود، قبل از هرچیز ما آدم خواهیم شد وبه فلاح خواهیم رسید.[80]

* 54. خود تنظیمی و برنامه داشتن برای خودسازی (مشارطه)

تبیین

مشارطه آن است که انسان با خود عهد و پیمان ببندد که در انجام تکالیف و ادای وظایف و ایفای مسئولیت‌ها به هیچ وجه کوتاهی نکند و از دستورهای شرع انور تجاوز ننماید. متعهد شود که از کارهای ناپسند خودداری ورزد. این عهد و پیمان در صورتی مؤثّر است که هر روز تجدید شود تا آن گاه که به صورت ملکه در نفس و روح انسان رسوخ یابد.[81]

خود تنظیمی به این معنا که در ابتدای روز با خود شرط کند که مرتکب هیچ کار خلافی نشود و هر کار خوبی که از دستش بر می‌آید انجام دهد و در این راه از هیچ کوششی دریغ نورزد و با تمام توان با موانع به ویژه شیطان مبارزه کند.[82]

مستندات

الف- آیات

1. يَا بُنَيَّ إِنَّهَا إِن تَكُ مِثْقَالَ حَبَّةٍ مِّنْ خَرْدَلٍ فَتَكُن فِي صَخْرَةٍ أَوْ فِي السَّمَاوَاتِ أَوْ فِي الْأَرْضِ يَأْتِ بِهَا اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَطِيفٌ خَبِيرٌ. (لقمان: 16)

ای پسرک من، اگر [عمل تو] هم وزن دانة خردلی و در تخته سنگی یا در آسمان‌ها یا در زمین باشد، خدا آن را می‌آورد، که خدا بس دقیق و آگاه است.

2. وَالْعَصْرِ. إِنَّ الْإِنسَانَ لَفِي خُسْرٍ. إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَتَوَاصَوْا بِالْحَقِّ وَتَوَاصَوْا بِالصَّبْرِ (عصر: 1-3)

سوگند به عصر [غلبة حق بر باطل]، که واقعاً انسان دستخوش زیان است؛ مگر کسانی که گرویده و کارهای شایسته کرده و همدیگر را به حقّ سفارش و به شکیبایی توصیه کرده‌اند.

ب- روایات

امام کاظم (علیه‌السلام) :

اِجْتَهِدُؤا فی اَنْ یَکُونَ زَمانکُمْ اَرْبعُ ساعاتِ: ساعَةٌ لِمُناجاةِ اللهِ وَ ساعَةٌ لِاَمْرِ الْمَعاشِ وَ ساعَةٌ لِمُعاشِرَةِ الْاَخَؤانِ وَ الثّقاتِ الَّذینَ یَعْرِفُونَکُمْ عُیُوبکُم وَ یَخْلِصُونَ لَکُمْ فِی الْباطِنِ وَ ساعَةٌ تَخْلُونَ فیها لِلَذّاتِکُمْ فی غَیْرِ مُحَرّمٍ وَ بِهذِهِ السّاعَة تَقْدِرُونَ عَلَی الثَّلاثِ ساعات… .[83]

بکوشید که وقت خود را چهار قسمت کنید: بخشی برای مناجات با خدا، بخشی دیگر برای امرار معاش، بخش سوم برای معاشرت با برادران و معتمدانی که عیوب‌تان را به شما می‌گویند و در دل به شما اخلاق می‌ورزند و بخش چهارم برای لذت‌ها و کام‌جوی‌های مشروع؛ تا برای سه بخش دیگر نیرو بگیرید.

ج – رهنمودها

امام خمینی (قدس‌سره):

اگر در زندگی‌مان، در رفتار و حرکاتمان نظم بدهیم، فکرمان هم بالطبع نظم می‌گیرد، وقتی فکر، نظم گرفت یقیناً از آن نظم فکری کامل الهی برخوردار خواهد شد.[84]

مقام معظم رهبری :

همه باید خودمان را تهذیب و تزکیه کنیم، همه باید برای خدا تلاش و کار کنیم و در خودمان نورانیت به وجود بیاوریم، تا بتوانیم پیش برویم. شما برادران سپاه، باید با این دید به وظایف عمده خودتان نگاه کنید.[85]

* 55. خود کنترلی، خود محاسبه‌گری و مراقبت نفس (مراقبه)

تبیین

مراقبه یعنی انسان پس از آن که با خود عهد و پیمان بست، باید در تمام اوضاع و احوال مراقب و نگران خویش باشد، تا در اثر غفلت و سهل‌انگاری عهدی را که بسته است نشکند.

مستندات

الف –آیات

1. أَلَمْ يَعْلَمْ بِأَنَّ اللَّهَ يَرَى. (علق: 14)

آیا او ندانست که خداوند – همه اعمالش را – می‌بیند؟

2. مَا يَلْفِظُ مِن قَوْلٍ إِلَّا لَدَيْهِ رَقِيبٌ عَتِيدٌ. (ق: 18)

هیچ سخنی نمی‌گوید، مگر آن که در کنار او مراقبی حاضر است.

3. إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَواْ إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِّنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُواْ فَإِذَا هُم مُّبْصِرُونَ. (اعراف: 201)

در حقیقت، کسانی که [ازخدا] پروا دارند، چون وسوسه‌ای از جانب شیطان بدیشان رسد [خدا را] به یاد آورند و به ناگاه بینا شوند.

ب- روایات

1. امام علی (علیه‌السلام) :

یَنْبَغی اَنْ یَکُونَ الرَّجُل مُهَیْمِناً عَلی نَفْسِهِ مُراقِباً قَلْبَهُ، حافِظاً لِسانَهُ.[86]

سزاوار است که انسان، بر نفس خود مسلط باشد و قلب و زبانش را مراقبت نماید.

2. و نیز:

طُوبی لِمَنُ راقَبَ رَبَّهُ وَ خافَ ذَنْبَهُ.[87]

خدای رحمت کند مردی را که خدای را در نظر گیرد و از گناه خویش بترسد.

3. پیامبر اکرم (ص) به ابوذر:

یا اَباذَرٍ! اُعْبُدِ اللهَ کَاَنَّکَ تَراهُ وَاِنْ کُنْتَ لا تَراهُ فَاِنَّهُ یَراکَ.[88]

ای اباذر! خدای متعال را چنان عبادت کن که گویا او را می‌بینی و اگر تو او را نمی‌بینی او تو را می‌بیند.

ج – رهنمودها

امام خمینی (قدس‌سره) :

آقایان باید مراقبه کنند باید مراقبت کنند خودشان را از صبح تا عصر باید مراقب خودشان باشند. نفس انسان سرکش است، یک آن از آن غافل بشویم، نعوذبالله انسان را به کفر می‌کشد نه به فسق، اگر غافل بشود انسان، شیطان راضی نیست به فسق ما، او کفر ما را می‌خواهد. او می‌خواهد همه را منتهی کند به کفر؛ منتها از معاصی کوچک می‌گیرد و کم‌کم وارد می‌کند در بزرگتر، و کم‌کم در بزرگتر، و کم‌کم بالاتر تا برسد به آنجا که خدای نخواسته انسان را منحرف کند. اصلاً باید مراقبت کنید آقا از خودتان؛ باید از اول صبح که از خواب پا می‌شوید، یا اول اذان یا انشاءالله قبل از اذان که پا می‌شوید از خواب… باید مراقب خودتان باشید.[89]

مقام معظم رهبری :

محاسبه الهی، محاسبه‌ای سخت و بسیار جدی است. خدا کند که ماها، این مراقبه را همواره برای خودمان داشته باشیم که بتوانیم کارهایمان را با دقت بیشتری انجام دهیم.[90]