1. معنای امر به معروف و نهی از منکر
امر به معروف و نهی از منکر یعنی مردم را به کار نیک واداشتن و از کار زشت بازداشتن.
2. وجوب امر به معروف و نهی از منکر
امر به معروف و نهی از منکر از واجبات و فرایض بسیار مهم و بزرگ اسلامی به شمار میرود، و افرادی که این فریضهی بزرگ الهی را ترک میکنند یا در برابر آن بیتفاوتند گناهکار خواهند بود و کیفری سخت و سنگین در انتظار آنها ا ست. امر به معروف و نهی از منکر نه تنها به اتفاق فقهای اسلام واجب است، بلکه اصل وجوب آن جزو ضروریات دین مبین اسلام به شمار میآید.
· امر به معروف و نهی از منکر با رعایت شرایط آن یک تکلیف شرعی عمومی برای حفظ احکام اسلام و سلامت جامعه است، و صرف توهم این که موجب بدبینی فاعل منکر یا بعضی از مردم نسبت به اسلام میگردد باعث نمیشود که این وظیفهی بسیار مهم ترک شود.
· افرادی که از تخلفات قانونی مثل اختلاس از بیتالمال مطلع میشوند وظیفهدارند با رعایت شرایط و ضوابط شرعی نهی از منکر کنند، و توسل به رشوه و راههای غیرقانونی برای هر عملی هرچند به منظور جلوگیری از فساد، جایز نیست. بلی اگر شرایط امر به معروف و نهی از منکر وجود نداشته باشد تکلیفی نخواهد داشت، مثلاً اگر خوف داشته باشند که در صورت مبادرت به این فریضه، ضرری از طرف مسؤولین بالاتر متوجه آنان میشود تکلیف از آنها ساقط میشود. البته این حکم در مواردی است که حکومت اسلامی حاکم نباشد، ولی با وجود حکومت اسلامی که اهتمام به اجرای فریضهی امر به معروف و نهی از منکر دارد برکسی که قادر بر این فریضه نیست واجب است که نهادهای ذیربط را که از طرف حکومت برای این کار اختصاص یافتهاند مطلع نماید و تاکنده شدن ریشههای فاسد که فسادآور هم هستند موضوع را پیگیری کند.
(اجوبة الاستفتاءات، س 1082و1083)
· منکرات از این جهت که منکر هستند فرقی بین آنها نیست، ولی در عین حال ممکن است که بعضی از آنها در مقایسه با منکرات دیگری دارای حرمت شدیدتری باشد. به هرحال نهی از منکر برای کسی که شرایط آن را احراز کرده یک وظیفهی شرعی است و ترک آن جایز نیست، و در این حکم بین منکرات و محیطهای دانشگاهی و غیردانشگاهی تفاوتی وجود ندارد. (اجوبة الاستفتاءات، س 1084)
· بر مسؤولین ذیربط واجب است که به متخصصین بیگانه که گاهی در بعضی از مؤسسات کشور اسلامی کار میکنند دستور دهند که از تظاهر به اموری مثل شرابخوری، خوردن گوشتهای حرام خودداری کنند و آنان را از خوردن علنی آنها منع نمایند، ولی اموری که با عفت عمومی منافات دارد به هیچ وجه نباید به آنان اجازهی انجام آن داده شود، به هرحال، از طرف مسئولین ذیربط باید تدابیر مناسبی در این باره اتخاذ شود. (اجوبة الاستفتاءات، س 1085)
· برجوانان مؤمن واجب است در دانشگاههای مختلط در برابر مفاسدی که در بعضی از آن مکانها مشاهده میکنند ضمن دوری جستن از ابتلا به مفاسد، در صورت تمکن و تحقق شرایط امر به معروف و نهی از منکر مبادرت به انجام این فریضه کنند. (اجوبة الاستفتاءات، س 1087)
· امر به معروف و نهی از منکر زنانی که حجاب کامل ندارند متوقف برنگاه با ریبه به آنها نیست، از این رو واجب است. بلی هر مکلفی واجب است که از حرام اجتناب کند به خصوص زمانی که مبادرت به انجام فریضهی نهی از منکر میکند. (اجوبة الاستفتاءات، س 1068)
3. محدودهی امر به معروف نهی از منکر
محدودهی امر به معروف و نهی از منکر منحصر به قشر و صنف خاصی از مردم نیست و تمام اقشار و اصناف واجد شرایط را در بر میگیرد حتی بر زن و فرزند واجب است که هنگام مشاهدهی ترک معروف یا انجام حرام توسط پدر و مادر یا شوهر، به امر معروف و نهی از منکر در صورت تحقق شرایط آن مبادرت کنند.
(اجوبة الاستفتاءات، س 1069)
توجه
· هرگاه موضوع و شرایط امر به معروف و نهی از منکر محقق باشد، تکلیف شرعی و وظیفهی واجب اجتماعی و انسانی همهی مکلفین است و حالتهای مختلف مکلف مانند مجرد یا متأهل بودن درآن تأثیر ندارد و به صرف این که مکلف مجرد است تکلیف از او ساقط نمیشود. (اجوبة الاستفتاءات، س 1060)
1. شرایط امر به معروف و نهی از منکر:
1_ علم به معروف و منکر.
2_ احتمال تأثیر.
3_ اصرار بر گناه.
4_ نداشتن مفسده
(اجوبةالاستفتاءات، س1057)
1. علم به معروف و منکر
شرط اول امر به معروف و نهی از منکر، علم به معروف و منکر است یعنی امر و نهی کننده باید معروف و منکر را بشناسد و در غیر این صورت موظف نیست امر به معروف و نهی از منکر کند، بلکه نباید چنین کاری بکند؛ زیرا ممکن است در اثر جهل و نادانی امر به منکر و نهی از معروف کند، بنابراین نهی از منکر کردن کسی که نمیدانیم کارش حرام است یا نه (مثلاً معلوم نیست موسیقی که گوش میدهد از نوع مبتذل و حرام آن است یا حلال) واجب بلکه جایز نیست.
(اجوبة الاستفتاءات، س 1057و1059و1067)
2. احتمال تأثیر
شرط دوم امر به معروف و نهی از منکر، احتمال تأثیر است یعنی امر و نهی کننده باید احتمال بدهد که امر و نهی او اثر و نتیجهیی ولو در آینده دارد.
(اجوبة الاستفتاءات، س 1057)
توجه
· اگر برای مسؤولین به طور قطعی ثابت شود که بعضی از کارمندان ادرات در خواندن نماز کوتاهی کرده و یا اصلاً نماز نمیخوانند و نصیحت و راهمایی هم تأثیری نداشته باشد واجب است از تأثیر مداومت بر امر به معروف و نهی از منکر با رعایت شرایط آن غفلت نکنند، و در صورت ناامیدی از تأثیر امر به معروف و نهی از منکرنسبت به آنان اجرا شود و به آنان تذکر هم داده شود که این محرومیت بر اثر سستی و کوتاهیشان در انجام این فریضهی الهی اتخاذ شده است. (اجوبة الاستفتاءات، س 1076)
2. اصرار بر گناه
شرط سوم امر به معروف و نهی از منکر، اصرار بر گناه است یعنی باید شخص گناهکار بر استمرار گناه، اصرار و سماجت داشته باشد و چنانچه معلوم شود که وی بدون این که امر و نهی شود خود از خطا دست بر میدارد یعنی معروف را به جا میآورد و مننکر را ترک میکند امر و نهی او واجب نیست. (اجوبة الاستفتاءات، س 1057)
4. نداشتن مفسده
شرط چهارم امر به معروف و نهی از منکر، نداشتن مفسده است یعنی باید امر و نهی مفسده نداشته باشد، بدین ترتیب اگر امر و نهی موجب شود به شص امر و نهی کننده و یا به مسلمان دیگر مفسدهیی از قبیل ضرر جانی و یا آبرویی و یا مالی برسد، در اینجا امر و نهی واجب نیست. البته مکلف موظف است ملاحظهی اهمیت را بکند یعنی باید در تمام معروف و منکرها بین مفسده‌ی امر و نهی و مفسده‌ی ترک امر و نهی مقایسه کند و سپس به آنچه مهمتر است عمل نماید. (اجوبة الاستفتاءات، س 1057)
توجه
· کسی که می‌ترسد در صورت اقدام به امر به معروف و نهی از منکر در مورد کسی که دارای نفوذ و موقعیت اجتماعی خاصی است از ناحیه‌ی او ضرر قابلت وجهی ببیند، واجب نیست او را امر و نهی کند به شرطی که منشأ ترسش، قلایی باشد، ولی سزاوار نیست کسی به صرف ملاحظهی مقام کسی که واجب را ترک کرده و یا مرتکب فعل حرام شده و یا به صرف احتمال وارد شدن ضرر کمی از طرف او، تذکر و موعظه به برادر مؤمن خود را تکر کند. به هرحال رعایت اهم و مهم لازم است. (اجوبة الاستفتاءات، س 1059و1061)
چند نکته در ارتباط با شرایط امر به معروف و نهی از منکر
· امر به معروف و نهی از منکر در صورت واجب است که واجد شرایط چهارگانه باشد، بنابراین اگر امر و نهی یکی از آن شرایط را نداشته باشد، مثلاً مفسده داشته باشد در این صورت امر و نهی واجب نیست، هر ند شرایط دیگر را دارا باشد. (اجوبة الاستفتاءات، س 1057)
· در امر به معروف و نهی از منکر شرط نیست که امر و نهی کنند به آنچه امر میکند عمل نماید و از آنچه نهی میکند اجتناب ورزد یعنی امر و نهی برش خص گناهکار هم واجب است و او نمی‌تواند به عذر این که گناه میکند خود را از این وظیفهی بزرگ تبرئه سازد. (این که در منابع دینی از ارادی که خود عمل نمی‌کنند و دیگران را به عمل وا می‌دارند وی ا خود گناه میکنند و دیگران را از گناه باز می‌دارند مذمت و نکوهش بسیار شده برای این است که چرا خود عمل به وظیفه نکرده‌اند نه برای این که را امر و نهی کرده‌اند). (اجوبة الاستفتاءات، س 1053)
· در امر به معروف و نهی از منکر شرط نیست که امر و نهی موجب بی‌آبرویی یا کاسته شدن احترام کسی که واجب را ترک کرده و یا فعل حرام را به جا آورده باشد نشود، بنابراین اگر در امر به معروف و نهی از منکر شرایط و آداب‌آن رعایت شود و از حدود آن تجاوز نشود ودر عین حال مستلزم بی‌آبرویی یا کاسته شدن احترام کسی که مرتکب خلاف شود اشکال ندارد.
(اجوبة الاستفتاءات، س 1053)