· بر هر فرد واجب شرایط واجب است خمس در آمد مازاد برمؤونهی خود را پرداخت کند.
1. معنای در آمد
منظور از درآمد در این جا، مال و ثروتی است که از راه فعالیتهای اقتصادی به دست میآید، و به اصطلاح عنوان کسب در آن دخالت دارد.
انواع درآمد:
– 1. درآمد کشاورزی که از راه فعالیتهای کشاورزی به دست میآید.
– 2. درآمد بازرگانی که از راه فعالیتهای تجاری و بازرگانی به دست میآید.
– درآمد املاک که از راه اجارهی اعیان به دست میآید مثل درآمدی که از راه اجارهی سرمایههای مستغلاتی از قبیل خانه، اتومبیل و مانند آن یا تولیدی از قبیل دستگاه تراش فلزات، ماشین جوراب بافی ومانند آن به دست میآید.
– درآمد حقوقی که افراد از راه اجراهی نفس (خدمات) دریافت میدارند، مثل حقوق و مزدی که استاد با تدریس یا مهندس با فعالیتهای فنی یا کارگر با کارهای ساده دریافت میدارد و همچنین هر فرد دیگری که نیروی انسانی خود را در اختیار دیگری میگذارد و در برابرش مزد و حقوق میگیرد.
3. نمونههایی از موارد عدم انطباق درآمد
1. میراث
1. ارث و پول فروش آن خمس ندارد، هرچند قیمت آن افزایش یافته باشد، مگر این که آن را به قصد تجارت و زیاد شدن قیمت نگهداری کند که در این صورت مقدار زیاد خمس دارد. (اجوبة الاستفتاءات، س 859)
2. ارثی که به فرزندان صغیر میرسد خمس ندارد ولی از سود حاصل از ارث، آن مقدار که تا زمان رسیدن به بلوغ شرعی در ملک آن باقی میماند بنابر احتیاط بر هریک از آنان واجب است که بعد ازرسیدن به سن تکلیف، خمس آن را بپردازند. (اجوبة الاستفتاءات، س 950)
2. مهریه
مهریه خمس ندارد و در عدم وجوب خمس آن، فرقی بین مهریه مدتدار و بدون مدت و بین پول نقد و کالا وجود ندارد. (اجوبة الاستفتاءات، س 862)
3. هبه و هدیه
1. هبه و هدیه خمس ندارد، هر چند احتیاط (مستحب) این است که اگر از مخارج سال زیاد بیاید، خمس آن پرداخت شود. (اجوبة الاستفتاءات، س 851و852)
2. تحقق عنوان هبه و هدیه تابع قصد دهنده است، بنابراین نفقهیی که انسان از طرف پدر یا برادر یا یکی از اقوام دریافت میکند در صورتی هبه و هدیه محسوب میشود که پرداخت کننده, آن دو را قصد کرده باشد. (اجوبة الاستفتاءات، س 854)
3. وسایلی که از طرف پدر و مادر و یا دیگران به شخص اهدا میشود خمس به آن تعلق نمیگیرد، هر چند این وسایل مورد نیاز او یا مناسب شأن عرفی او نباشد. بله، اگر هدیه دادن چنین اشیایی خارج از شأن پدر و مادر باشد، مؤونهی آنان محسوب نمیشود و باید خمس آن را بپردازند. (اجوبة الاستفتاءات، س 900)
4. پدری که به دخترش یک واحد مسکونی به عنوان جهیزیهی عروسیاش بخشیده، اگر هبهی واحد مسکونی به دختر، عرفاً مطابق شأن پدر محسوب شود و در بین سال خمسی بخشیده باشد دادن خمس آن واجب نیست. (اجوبة الاستفتاءات، س 855)
5. چیزی که بنیاد شهید به خانوادههای عزیز شهدا هدیه میکند خمس ندارد ولی در سود حاصل از آن اگر از مؤونهی سال زیاد بیاید خمس واجب است، همچنین آنچه به فرزندان عزیز شهدا توسط بنیاد مذکور اهدا میشود خمس ندارد ولی از سود حاصل از آن، آن مقداری که تا زمان رسیدن به بلوغ شرعی در ملک آنان باقی میماند بنابر احتیاط برهریک از آنان واجب است که بعد از رسیدن به سن تکلیف خمس آن را بپردازند. (اجوبة الاستفتاءات، س 853و950)
6. جایز است انسان مالی را قبل از فرا رسیدن سال خمسی، به همسرش هدیه دهد با آنکه میداند وی آن مال را برای خرید خانه در آینده و یا مخارج ضروری ذخیره خواهد کرد و مالی که به همسر خود بخشیده اگر به مقداری باشد که عرفاً مناسب شأن او و افراد مانند او باشد و بخشش صوری و به قصد فرار از خمس هم نباشد خمس ندارد. (اجوبة الاستفتاءات، س 856)
7. بخشش صوری و به قصد فرار از خمس، خمس دارد، بنابراین زن و شهوری که پیش از رسیدن سال خمسی، اقدام به هدیه کردن صوری سود سالانهی خود به یکدیگر میکنند تا خمس به اموال آنها تعلق نگیرد بایستی خمس آنچه به همدیگر میبخشند را بپردازند. (با این کار، خمس واجب از آنان ساقط نمیشود). (اجوبة الاستفتاءات، س 857)
8. پول فروش هبه و هدیه خمس ندارد، هرچند قیمت آن افزایش یافته باشد مگر این که آن را به قصد تجارت و زیاد شدن قیمت نگهداری کند که در این صورت مقدار زیادی خمس دارد. (اجوبة الاستفتاءات، س 859)
9. عیدی کارمندان (آنچه از پول نقد و اجناس که دولت در ایام عید به کارمندان خود به عنوان عیدی میدهد) خمس ندارد، هرچند تا سرسال باقی بماند. بلی اگر اجناس به قیمت کمتری در اختیار کارمندان قرار گیرد، از آن جا که در واقع قسمتی از اجناس از سوی دولت مجّآنی و قسمتی در برابر پول داده شده، فلذا از کالای باقیمانده به نسبت مقداری که پول در برابر آن پرداخت شده واجب است که خمس عین اجناس باقیمانده یا قیمت فعلی آن را بپردازند. (اجوبة الاستفتاءات، س 863)
4. جایزه
جایزههایی که توسط بانکها و صندوقهای قرضالحسنه و مانند آن به افراد پرداخت میشود خمس ندارد. (اجوبة الاستفتاءات، س 852)
5. وقف
اعیان موقوفه (مثل زمین وقفی) مطلاقً خمس ندارد، حتی اگر وقف خاص باشد. ثمره و نمای آن هم مطلاً خمس ندارد. (اجوبة الاستفتاءات، س 970)
6. حقوق شرعی
حقوق شرعی (مثل خمس و زکات) که از طریق مراجع به طلاب محترمی اهدا میشود که مشغول تحصیل در حوزههای علوم دینی هستند خمس ندارد. (اجوبة الاستفتاءات، س 1027)
7. هزینهی درآمد
آنچه را که انسان از درآمد سال برای به دست آوردن درآمد از کارهای تجاری و غیر آن مصرف میکند از قبیل هزینههای انبارداری، حمل و نقل، وزن کردن، واسطهی معامله و مانند آن، از درآمد همان سال استثنا میشود و خمس ندارد. (اجوبة الاستفتاءات، س 951)
8. مال مخمس
مالی که یک بار خمس آن داده شود دیگر خمس به آن تعلق نمیگیرد، بنابراین اگر در سال جدید مصرف نشود و باقی بماند دوباره خمس ندارد. (اجوبة الاستفتاءات، س 955و959و1026)
9. بیمه
پولی که شرکتهای بیمه براساس قرارداد برای جبران خسارت یا هزنیههای درمان و مانند آن به فرد بیمه شده پرداخت میکنند خمس ندارد. (اجوبة الاستفتاءات، س 860و876)
10. کمک هزینه-های تحصیلی
کمک هزینهی تحصیلی که به دانشجویان از طرف وزارت آموزش عالی پرداخت میشود خمس ندارد. بله، کسانی که بورسیه شدهاند و از همان دوران دانشجویی حقوق میگیرند، به حقوق آنها خمس تعلق میگیرد. (اجوبة الاستفتاءات، س 975)
11. قرض
مالی که قرض گرفته میشود خمس ندارد، مگر آن مقدار که اقساط آن تا سر سال خمسی از منفعت کسب پرداخت شده است، بنابراین اگر شخصی مبلغی را قرض بگیرد و نتواند آن را قبل از آن سال ادا کند لازم نیست خمس آن را بدهد، ولی اگر از در آمد سال خود قسطهای آن را بپردازد و عین مالی که قرض گرفته هنگام رسیدن سال خمسی نزد او باقی باشد واجب است که خمس آن را به میزان اقساطی که پرداخت نموده بپردازد. (اجوبة الاستفتاءات، س 866و867و868و871و956و966)