1- فاتحه الکتاب: 7 آیه – 29 کلمه – 142 حرف. (مکی)
آیات اول این سوره از عظمت خدا و اینکه هرستایشی شایسته او است و از برخی صفاتش خبر می‌دهد و آیات بعدی به خطاب گرائیده، خدا را مخاطب قرار می‌دهد.
از یک نظر این سوره به دو بخش تقسیم می‌شود، بخشی از حمد و ثنای خدا سخن می‌گوید و بخشی از نیازهای بنده. (2)
2- البقره: 286 (285 و یا 287) آیه -62210 کلمه – 25500 حرف. (مدنی، به استثناء آیه 281 مکی می‌باشد)
در این سوره بحث‌هایی پیرامون توحید و شناسائی خدا مخصوصاً از طریق مطالعه اسرار آفرینش معاد و زندگی پس از مرگ، اعجاز قرآن و اهمیّت این کتاب آسمانی، بحث‌هایی مفصل و طولانی درباره یهود و منافقان و موضع‌گیری‌های خاص آنها در برابر اسلام و قرآن، و انواع کارشکنی‌های آنان در این رابطه، تاریخ پیامبران بزرگ، احکام مختلف اسلامی از جمله نماز، روزه، ازدواج و طلاق و … و قسمت مهمّی از احکام ربا و مخصوصاً بحث‌های فراوان در زمینه انفاق درراه خدا و همچنین مساله قصاص و تحریم قسمتی از گوشت‌های حرام و قمار و شراب و بخشی از احکام وصیت. (29)
3-آل عمران: 200(یا 199) آیه – 3480 کلمه- 14525 حرف. (مدنی)
غرض اصلی از این سوره دعوت نمودن مومنان است به اینکه در حمایت دین الهی، توحید کلمه داشته باشند، موقعیت دقیق و حساس آنان را در برابر یهود و نصاری و مشرکین گوشزد نموده تا، علیه این دشمنان سرسخت که هریک قصد خاموش نمودن چراغ روشن اسلام را داشتند قیام کرده و صبر و ثبات قدم را شعار خود سازند.(30)
4-النساء: عدد آیات 1-177 آیه نزد شامی، 2-76 نزدکوفی، 3- نزد دیگران 175-3745 کلمه – 16030 حرف. (مدنی)
همانطوری که از آیات اول سوره، استفاده می‌شود. غرض از این سوره بیان احکام ازدواج از قبیل تعدد زوجات و محرمات نکاح و غیره و احکام ارث است، در این سوره مطلب دیگری مانند احکام نماز زوجها دو شهادت و تجارت و غیره و همچنین سخنی درباره اهل کتاب نیز به میان می‌آید.
5-المائده: عدد آیات: (نزدکوفی120، نزد بصری123، نزد دیگران 122 آیه آیه – 2804 کلمه – 16030 حرف. (مدنی، به استثناء آیه 3 که مکی می‌باشد.)
تدبر در مطالب اول و آخر سوره و عموم آیاتی که در آن آمده و احکام و مواعظ و قصصیکه سوره متضمن آنها است می‌رساند که غرض کلی در این سوره این است که مردم را به وفای عهد و نگهداشتن انواع و اقسام پیمان‌های درست دعوت کند و آنان را کاملاً از شکستن پیمان و بی اعتنائی به آن بترساند و بگوید که عادت خدا آن است که درباره کسی که تقوی پیشه کند و مومن و نیکوکار باشد مهربانی و تسهیل روادارد و نسبت به کسی که سرکش و طغیان نماید سختگیری کند.
این سوره مشتمل بر بسیاری از احکام حدود و قصاص است و امثال قصه مائده و درخواست مسیح(ع) و قصه فرزندان آدم را در بر دارد و به بسیاری ازمظالم و پیمان شکنی‌های بنی‌اسرائیل اشاره کرده و نعمتش را بر آنان تمام کرده و طیبات و چیزهای پاکیزه را حلال نموده و بدون آنکه مردمان را در عسر و حرج اندازد اموری را تسریع فرموده که آنان را پاک و پاکیزه کند.(32)
6- الانعام: 165 (یا 167 یا 166) آیه، 3860 کلمه، 12254 حرف.
غرضی که این سوره در مقام ایفاء آن است همانا توحید خدای تعالی است، البته توحید به معنای اعم و این که اجمالاً برای انسان پروردگاری است که هم او پروردگار همه عالمیان است. از اوست ابتدای هرچیز، و به سوی اوست بازگشت و انتهای هرچیز پروردگاری که به منظور بشارت بندگان و انذار آنان پیغمبرانی فرستاد و در نتیجه بندگان مربوبش بسوی دین حق او هدایت شدند. این است اجمال آن چیزی که این سوره در مقام اثبات آن است زیرا بیشتر آیاتش به صورت محاجه علیه مشرکین و مخالفین توحید و نبوت ومعاد است البته مشتمل بر اجمالی از وظایف شرعیه و محرمات دینیه نیز هست. (مکی، به استثناء آیات 20-236، 91-93، 114-141، 151-153 که مدنی می‌باشد).
7- الاعراف: 205 (206) آیه – 3825 کلمه – 13877 حرف.
این سوره مشتمل است بر مجموع مطالبی که سوره‌های دارای «الم» و «ص» مشتمل بر آن است. برداشت کلام این سوره چنین است که گویا عهدی را که خداوند از آدمیان گرفته که او را به پرستند و چیزی را شریک او قرار ندهند مبنای کلام قرار داده، و آنگاه از سیر تاریخی این عهدکه بر حسب مسیر انسانیت در امم و قرون سالفه کرده است بحث می‌کند. (مکی، به استثناء آیه 170-293 که مدنی می‌باشد.) (34)
8- الانفال: عدد آیات : 1- نزد شامی77، 2- نزد حجازی و بصری76، 3- نزد کوفی 75 آیه 1095 کلمه -5080 حرف. (مدنی، به استثناء آیه 30-36 که مکی می‌باشد)
از سیاق آیات این سوره بدست می‌آید که این سوره در مدینه و بعد از واقعه جنگ بدر نازل شده، به شهادت این که پاره‌ای از اخبار این جنگ را نقل می‌کند و مسایل متفرقه‌ای درباره جهاد و غنیمت جنگی و انفال و در آخر اموری را مربوطب ه هجرت ذکر می‌نماید.(35)
9- التوبه : عدد آیات 1- نزد کوفی 129، 2-نزد غیرکوفی 130 آیه – 4098 کلمه – 10488 حرف. (مدنی، به استثناء دو آیه که مکی است).
آیات این سوره راجع به یک غرض نیست، و هرچه هم در پیرامون آنها بحث شود غرض واحدی که مانند سایر سوره‌های قرآن آیاتش همه آن غرض را منظور داشته باشد بدست نمی‌آید(آری)، از سوره قرآن است که هر غرضی را که اوائل سوره در نظر دارد اواخر آن نیز همان غرض را می‌رساند، و سوره مورد بحث این طور نیست، اول آن مربوط به بیزاری از کفار است، و قسمتی از آن مربوط به قتال با مشرکین و قتال با اهل کتاب است، و یک قسمت مهمی از آن درباره منافقین صحبت می‌کند، و آیاتی از آن مسلمانان را به سوی قتال تحریک می‌کند، و عده‌ای متعرض حال کسانی است که از قتال تخلف ورزیدند، و آیاتی مربوط به دوستی و ولایت کفار است، آیاتی راجع به زکات است، و همچنین مطالبی دیگر، لکن (می‌توان گفت) قسمت معظم آن مربوط به قتال کفار، و آیات راجع به منافقین است. (36)
10- یونس: 109 (یا 110) آیه – 1832 کلمه – 7576 حرف.
غرض سوره یعنی حقیقتی که سوره برای بیان آن نازل شده این است که از طریق بیم دادن و امیدوار ساختن مردم، توحید را با تاکید بیشتری بیان کند، این سوره می‌خواهد بگوید همه این معارف که شامل: وحدانیت و علم و قدرت خدا، بازگشت آفرینش بسوی او، سنت‌های شگفت‌انگیز خدا در بین مخلوقات می‌باشد از جمله مسائلی است که از آسمان و زمین برای اثبات آن دلیل و آیه وجود دارد و عقل سلیم آدمی را بدان راهنمائی می‌کند. می‌خواهدبگووید این مطالب یک سلسله معانی حق و صحیح است و کلام درست و استوار می‌تواند مردم را به چنین حقائقی راهنمائی کند نه سحری که با باطل آمیخته است.(37)
(مکی، به استثناء آیات 40، 94-95-96 که مدنی می‌باشند).
11- هود: عدد آیات 1- نزد کوفی 123، 2- نزد مدنی 122، 3- نزد بصری 121 آیه – 1715 کلمه – 1713 حرف. (مکی به استثناء آیات 12، 17، 114 که مدنی می‌باشند)
این سوره بطوری که از اول و آخر و سیاق آیات آن بر می‌آید می‌خواهد غرضی که آیات متفرق و پراکنده قرآن دارند بیان نماید و محصل مقاصد مختلف و خلاصه مضامین آن را توصیف کند.
این سوره بیان می‌کند که آیات قرآنی با مضامین فراوان و تفضیلات معارف الهی و حقایق قرآنی همگی بر یک حقیقت استوار است که اصل و حقایق دیگر فروع آن این سوره بیان می‌کند که معارف قرآنی با تجزیه و تحلیل، برگشت به توحید خالص دارد و توحید برحسب ترکیب به معارف اصلی و فرعی بازگشت دارد.(38)
12- یوسف: 111 آیه – 1766 کلمه – 7166 حرف.
غرض اصلی این سوره بیان ولایتی است که خداوند به بنده‌اش دارد، البته آن بنده‌اش که ایمان خود را خالص، و دل از محبت او پرکرده و دیگر جز بسوی او به هیچ سوی دیگر توجه نداشته باشد.
غرض از سوره، بیان داستان یوسف(ع) و داستان آل یعقوب است، خداوند با بیان این داستان غرض عالی از آن را استخراج کرده است. و آن مسئولیت ولایت خدایتعالی نسبت به بندگان مخلص است که در ابتداء و خاتمته این سوره بطور چشم‌گیری منعکس است. (39) (مکی به استثناء آیات 1-2-3-7 که مدنی می‌باشند)
13- الرعد: عدد آیات 1- نزد کوفی 43، 2-نزد مدنی 44، 3- نزد بصری 45 آیه – 800 کلمه، 3506 حرف. (مکی)
غرض این سوره بیان حقیقت قرآنی است که بر رسول خدا(ص) نازل شده، و اینکه این قرآن معجزه و آیت رسالت است، و این که کفار آن را آیت و معجزه نشمرده و به عنوان تعریض بر آن گفتند: چرا آیتی از ناحیه پروردگارش نازل نشد؟ گفتارشان مردود است و رسول خدا صلوات الله علیه وآله نباید به آن اعتنا کند و ایشان هم سزاوار نیست که چنین سخنی بگویند.
و خلاصه بیان این است که رسول خدا صلی الله علیه و آله را مخاطب قرار می‌دهد به این که این قرآن که بر تو نازل شده حق است حقی که مخلوط باطل نیست، چه آن چه که این قرآن بدان دعوت می‌کند توحید است که آیات تکوینی از قبیل به پاداشتن آسمان‌ها و گستردن زمین و تسخیر آفتاب و ماه و سایر عجائبی که خداوند در تدبیر آسمان‌ها و زمین و غرائبی که در تقدیر آنها به کار برده، همه بر آن دلالت دارند.(40)
14-ابراهیم:عدد آیات 1- نزد کوفی 52، 2- نزد حجازی54، 3- نزد شامی 55 آیه 831 کلمه – 3434 حرف. (مکی، به استثناء آیات 28-29 که مدنی می‌باشد.)
آیات کریمه این سوره پیرامون اوصاف قرآن نازل بر پیغمبر اسلام(ص) بحث می‌کند و آن را به اوصاف زیر معرفی می‌نماید:
این کتاب آیت و معجزه و نشانه رسالت آن جناب است و این کتاب مردم را ازظلمت‌ها به سوی نور بیرون می‌کشد، و نیز مردم را به سوی راه مستقیم خدا راهنمائی می‌کند، خدائی که عزیز و حمید است و غالب و قاهری است که هرگزم غلوب کسی نمی‌شود و غنی و بی‌نیاز است که هرگز محتاج کسی نمی‌گردد، خدائی که در کارهای خدائی‌اش جمیل است، یعنی برای مردم جز خوبی و نعمت منظوری ندارد.(41)
15-الحجر : عدد آیات، نزد جمیع علماء 99 آیه – 654 کلمه – 2760 حرف.
این سوره در پیارمون استهزاء کفار به رسول خدا صلی الله علیه و آله سخن می‌گوید که آنها نسبت به جناب داده، قرآن کریم را هذیان دیوانگان خوانده بودند پس در حقیقت در این سوره رسول خدا صلوات الله علیه و آله را تسلای خاطر داده،وی رابه صبر و ثبات و گذشت از‌آنان سفارش می‌کند، و نفس شریفش را خوشحال و مردم را بشارت و انذار می‌دهد. (42) (مکی، به استثناء آیه 87 که مدنی می‌باشد).
16- النحل: 128-آیه -2840 کلمه – 7707 حرف.
اگر به دقت در این سوره نظر کنیم مظنه قوی دست می‌دهد که صدر این سوره از آیاتی است که در روزهای آخر توقف رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم در مکه در نزدیکی‌های مهاجرتش به مدینه نازل شده است و این آیات چهل آیه اول آن است که خدای سبحان در قسمتی از آن انواع نعمت‌های آسمانی و زمینی را که مایه حیات انسانی است و انسان در معاشش از آن بهره‌مند می‌شود خاطرنشان فرموده و از راه نظام متقن و تدبیر یکنواختی که در آنها است بروحدانیت خود در ربوبیت استدلال فرموده است.
و در قسمتی دیگر احتجاج می‌کند بر بطلان پندارهای مشرکین و بی‌ثمر بودن مساعی ایشان و این که بزودی کیفر ایشان را می‌دهد، همچنان که از امت‌های گذشته آنها که مثل اینان بودند کیفر داد و بزودی در رزو قیامت در حق آنان فصل قضاء را می‌کند. (43)
(مکی، به استثناء آیه آخر آن که مدنی می‌باشد).
17- اسراء : عدد آیات 1- نزد کوفی113 – نزد باقی 111 آیه – 1433 کلمه – 6460 حرف این سوره متعرض مسئله توحید خدای تعالی و یکتائیش از هر شریکی که تصویر می‌شود می‌باشد و با این که در این خصوص بحث می کند جانب تسبیح خدا بر جانب حمد و ثنای او غلبه داده و به آن بیشتر پرداخته است. (44) (مکی، به استثناء ایات 26-32-57، 73-80 که مدنی می‌باشد.)
18- الکهف: عدد آیات 1- نزد بصری 113- 2 نزد کوفی 110، 3 – نزد شامی 106 آیه 1579 کلمه – 6360 حرف. (مکی به استثناء آیه28، 83-101 که مدنی می‌باشد.)ژ
این سوره متضمن دعوت به سوی اعتقاد حق و عمل صالح و تهدید و تطمیع است همچنان که از دو آیه اول و آیه آخرش بر می‌آید. و در عین حال نهایت دره نسبت به نفی ولد از خدا شده به شهادت این که می‌بینیم تهدید و انذار با هکسانی اختصاص می‌دهد که برای خدا فرزند قائل شده‌اند. (45)
19- مریم: عدد آیات 1- نزد عراقی و شامی و مدنی 98، 2- نزد مکی و مدنی 99 آیه – 982- کلمه – 3802 حرف، (مکی به استثناء دو آیه 58-71 که مدنی می‌باشد.)
فرض این سوره به طوری که در آخرش بدان اشاره نموده بشارت و انذار است. چیزی که هست همین غرض را در سیاقی بدیع و بسیار جالب ریخته، نخست به داستان زکریا و یحیی و قصه مریم و عیسی و سرگذشت ابراهیم و اسحاق و یعقوب و مجارای موسی و هارون و داستان اسماعیل و حکایت ادریس سهمی که به هریک از ایشان از نعمت ولایت داده که با نبوت بوده و یا صدق و اخلاص اشاره کرده آنگاه علت این عنایت را چنین بیان فرموده که این گوهران خصلت‌های برجسته‌ای داشته‌اند از آن جمله نسبت به پروردگار خودشان خاضع و خاشع بودند، لیکن اخلاف ایشان از یاد خدا اعراض نموده به مسئله توجه به پروردگار کلی بی‌اعتنا شدن و به جای آن دنبال شهوت را گرفتند به همین جهت به زودی حالت غمی را که از دست دادن رشد بوده باشد دیدار میکنند، مگر آنکه کسی از ایشان توبه کند و به پروردگار خود بازگشت نماید که او سرانجام به اهل نعمت می‌پیوندد.(46)
20- طه: عدد آیات 1- نزد شامی 140، 2- نزد کوفی 135، 3- نزد حجازی 134، 4- نزد بصری 132 آیه – 1341 کلمه – 2542 حرف.
غرض از این سوره تذکر و یادآوری از راه انذار است که آیات انذار آن بر آیات تبشیرش غلبه دارد، و این غلبه به خوبی به چشم می‌خورد داستان‌هایی را ذکر می‌کند که با هلاکت طاغیان و تکذیب کنندگان آیات خدا منتهی می‌شود و حجت‌های روشنی را متضمن است که عقل را ملزم به اعتراف به توحید خدایتعالی و اجابت دعوت حق می‌کند و به یاد آوری آینده انسان از احوال قیامت و مواقف آن و حال نکبت‌بار مجرمین و خسران ظالمین منتهی می‌گردد (47) (مکی، به استثناء دو آیه 130 ، 131 که مدنی می‌باشد).
21- الانبیاء : عدد آیات 1- نزد کوفی212، 2- نزد بصری 111 آیه -1168 کلمه 4890 حرف. (مکی)
غرض از این سوره گفتگو پیرامون مسئله نبوت است، که مسئله توحید و معاد را زیر بنای آن قرار داده است. نخست نزدیک بودن روز حساب و غفلت مردم را از آن و نیز اعتراض آنان را که از دعو حقی که متضمن و حی آسمانی است ذکر می‌کند که ملاک روز حساب همین‌ها است. پس از موضوع نبوت خاتم‌الانبیاء صلوات‌الله علیه و آله و استهزاء مردم و نسبت ساحر به پیامبر خدا صلوات الله علیه دادن و کلماتش را هذیان و خودش را مفتری و شاعر خواندن به شرح گروهی از انیاء می‌پردازد. (48)
22-الحج: عدد آیات 1- نزد کوفی 78، 2- نزد مکی77، 3-نزد بصری 75، 4- نزد شامی 74آیه – 1291 کلمه – 5070 حرف. (مدنی، آیات 52 تا 55 بین مکه و مدینه نازل شده است.
این سوره مشرکین را مخاطب قرار داده، اصول دین و انذار و تخویف را به ایشان خاطرنشان می‌سازد همچنان که در سوره‌های نازله قل از هجرت مشرکین مورد خطابند، و این سیاقی دارد که از آن بر می‌آید مشرکین هنوز شوکت و نیروئی داشته‌اند. و مومنین در آنها به امثال نماز و حج و عمل خیر، اذن در قتل و جهاد مخاطب شده‌اند، و آیات آن دارای سیاقی است که می‌فهماند مومنین جمعیتی بوده‌اند که اجتماعات تازه تشکیل شده و روی پای خود ایستاده و مختصری عِدّه وعُده و شوکت به دست آورده بودند.(49)
23- المؤمنون: عدد آیات 1- نزد کوفی 118، 2- نزد بصری و مدنی 119 آیه، 840 کلمه، 4802 حرف. (مکی)
در این سوره به ایمان به خدا و روز قیامت دعوت شده و فرقهایی که میان مومنین و کفار هست شمرده شده است، صفات پسندیده و فضائلی که در آنان (مومنین) و رذائل اخلاقی و اعمال زشتی که در اینان (کافران) است ذکر شده، و دنبالش مژده‌ها و بیم‌های آن متضمن ذکر عذاب آخرت و بالاهای دنیایی است آن بلاها که امت‌های گذشته را به خاطر تکذیب دعوت حق از بین برد و منقرض ساخت. سپس از دوران نوح(ع) گرفته، از هر امتی نمونه‌ای ذکر کرده، تا به عیسی(ع) رسیده است. (50)
24- النور: عدد ایات 1- نزد کوفی و بصری 64، 2- نزد مدنی 62آیه – 316 کلمه، 5680 حرف. (مدنی)
غرض این سوره همان است که سوره با آن افتتاح شده و آن بیان پاره‌ای از احکام تشریح شده و سپس پاره‌ای از معارف الهیه که مناسب با آن احکام است، معارفی که مایه تذکر مومنین است، در این سوره به داستان افک (افک یعنی دروغ مطلق) اشاره کرده و سپس مقایسه بین افراد مومن و کفار می‌کند و در ادامه وجوب اطلاعات خدا و رسول (ص) را بیان می‌کند که اطلاعات از رسول(ص) از اطاعت خدا جدا نیست.(51)
25- الفرقان: 77 (یا 78) آیه – 892 کلمه – 3733 حرف.
غرض این سوره بیان این حقیقت است که دعوت رسول خدا(ص) دعوتی است حق و ناشی از رسالتی از جانب خدای تعالی و کتابی نازل شده از ناحیه او و نیز در این سوره چند نوبت پشت سرهم ایرادهایی که کفار بر نبوت آن حضرت از ناحیه خدا، و بر نازل بودن کتابش از جانب خدا کرده‌اند، دفع شده و در این دفع عنایتی بالغ به کار رفته است و چون بیان این غرض مستلزم احتجاج بر مسئله توحید و نفی شریک و بیان پاره‌ای از اوصاف قیامت و صفات پسندیده‌ای از مؤمنین بود، لذا به این مسائل نیز پرداخته ولی همه این بیانات را با لحن انذار و تخویف ایراد نموده نه بیشتر و تشویق. (52) (مکی، به استثناء آیات 68-69، 70 که مدنی می‌باشد.)
26- الشعرا : عدد آیات 1- نزد کوفی و شامی و مدنی 227، 2- نزد باقی 226 آیه – 1297 کلمه – 5522 حرف. (مکی به استثناء آیه 197 و از 224 تا آخر سوره مدنی می‌باشد.)
غرض از این سوره تسلیت خاطر رسول خدا(ص) است از اینکه قومش او را و قرآن نازل بر او را تکذیب کرده بودند و او آزرده شده بود همین معنا از اولین آیه آن که می‌فرماید: «تلک آیات الکتاب المبین» بر می اید، اری کفار قریش یکبار او را مجنون خواندند، باری دیگر شاعر و این آیات علاوه بر تسلیت خاطر آن جناب مشرکین را تهدید می‌کند به سرنوشت اقوام گذشته و به این منظور چند داستان از اقوام اانبیاء گذشته یعنی موسی و ابرااهیم و نوح و هود و صالح و لوط و شعیب علیهم السلام، و سرنوشتی که با آن روبرو شدند، و کیفری که در برابر تکذیب خود دیدند نقل کرد، تا آن جناب از تکذیب قوم خود دلسرد نگردد، و نیز قوم آن جناب از شنیدن سرگذشت اقوام گذشته متنبه شوند. (53)
27- النمل: عدد آیات 1- نزد حجازی 95، 2- نزد بصری و شامی 94، 3- نزد وفی 93 آیه – 1149 کلمه – 4799 حرف. (مکی)
بطوری که از آیات صدر سوره و پنج آیه آخر آن بر می‌آید، غرض این سوره این است که مردم را بشارت و انذار دهد، و به همین منظور مختصری از داستان‌های موسی، داود، سلیمان، صالح، و لوط علیهم السلام را به عنوان شاهد ذکر نمود، در دنبال آن پاره‌ای از اصول معارف مانند وحدانیت خدای تعالی در ربویت، و مانند معاد را ذکر نموده است. (54)
28- القصص: 88 (یا 87) آیه – 441 کلمه – 5800 حرف.
غرض این سوره وعده جمیل مومنین است مومنینی که قبل از هجرت به مدینه در مکه بودند همان وعده اندکی که مشریکن و فراعنه قریش ایشان را ضعیف و ناچیز می‌شمردند و اقلیتی که در مکه در بین این طاغیان در سخت‌ترین شرائط بسر می‌بردند و فتنه‌ها و شدائدی پشت سر می‌گذاشتند خدای تعالی در این سوره به ایشان وعده می‌دهد که بزودی بر آنان منت نهاده پیشوایان مردم قرارشان می‌دهد و وراث همین فراعنه‌شان می‌کند و در زمین مکنشان می‌دهد و به طاغایان قومشان آنچه را که از آن بیم داشتند نشان می‌دهد. (55)(مکی، به استثناء آیات 52-55 که مدنی است و آیه 85 هنگام هجرت در حجفه نازل شده است).
29- العنکبوت: 69 آیه – 1981 کلمه – 4195 حرف.
غرض این سوره بطوری که از اول و آخرش و سیاق جاری در سراسرش استفاده می‌شود این است که غرض خدای تعالی از ایمان مردم تنها این نیست که به زبان بگویند ایمان آورده‌ایم، بلکه غرض حقیقت ایمان است که تندبادهای فتنه‌ها آن را تکان نمی‌دهد و دگرگونی حوادث دگرگونش نمی‌سازد، بلکه هرچه فتنه‌ها بیشتر بیاورد، پارجا و ریشه‌دارتر می‌گردد. (56) (مکی، به استثناء آیات 1 تا 11 مدنی می‌باشد)
30- الروم: عدد آیات 1- نزد مکی و مدنی 59، 2-نزد دیگران 60 آیه -819 کلمه- 3534 حرف. (مکی، به استثناء آیه 17 که مدنی می‌باشد)
غرض از این سوره وعده دادن قطعی خدا به یاری دین است و اگر قبل از بیان این غرض، مسئله وعده غلبه روم را در چند سال بعد ذکر کرد، برای این بود که مومنین وقتی دیدند که وعده غبه روم عملی شد. یقین کنند که وعده دیگر خدا نیز عملی خواهد شد و نیز یقین کنند که وعده آمدن قیامت هم مانند سایر وعده‌هایش عملی می‌شود. آری عقل حکم می‌کند که وقتی خدای تعالی دوتا از وعده‌هایش عمل شد سایر وعده‌هایش نیز عملی می‌شود، و باید از خطرهائی که وعده آن را می‌دهد برحذر بود.(57)
31- لقمان: عدد آیات 1- نزد حجازی 33، 2- نزد دیگران، 34آیه -542 کلمه – 2110 حرف. (مکی، به استثناء آیات 27-28 29 که مدنی می‌باشند)
غرض این سوره بطوری که آغاز و انجام آن و نیز سیاق تمامی آیات آن اشاره می‌کند دعوت به توحید و ایمان به معاد و عمل به کلیات شرایع دین است. از ابتداء سوره پیدا است که درباره بعضی از مشرکین نازل شده که مردم را از راها خدا و شنیدن قرآن بوسیله تبلیغاتی دروغ جلوگیری نموده می‌خواستند مسئله خدا و دین را از یاد مردم ببرند پس این سوره نازل شد تا اصول عقائد و کلیات شرایع حقه را بیان نموده در برابر احادیث سرگرم کننده آنان مقداری از داستان لقمان و مواعظش را ایراد کرده است. (58)
32-السجده: عدد آيات 1- نزد بصري 29، – نزد ديگران 30 آيه – 380 كلمه – 1500 حرف
غرض این سوره بیان مبداء و معاد و اقامه برهان بر این مسئله است و نیز دفع شبهه‌هائی که درباره این دو مسئله در دل‌ها خلجان می‌کند و در ضمن به مسئله نبوت و کتاب نیز اشاره می‌نماید و امتیازی که دو طریق مومنین حقیقی به‌آیات خدا، و فاسقان خارج ارزی عبودیت از یکدیگر دارند بیان می‌کند و نیز به دسته اول وعده می‌کند ثوابی می‌دهد که از تصور هر متصور بیرون است و به دسته دوم وعید می‌إهد، و به انتقام شدیدی تهدید می‌کند که عبارت است از عذاب الیم و ابدی در قیامت و عذابی کوچکتر از آن در دنیا و در اخر، سوره را با تاکید آن وعید، و دستور به رسول خدا(ص) ختم می‌کند. (59) (مکی، به استثناء آیه 16 تا آخر آیه 20 که مدنی می‌باشد).
33- الاحزاب: 73 آیه – 1280 کلمه – 5796 حرف. (مدنی)
این سوره مشتمل است بر معارف و احکام و قصص و عربت‌ها، و مواعظی چند، و از‌آن جمله مشتمل است بر داستان جنگ خندق واشاره‌ای هم به داستان یهودیان بنی قریضه دارد. (60)
34- سباء: عدد آیات 1- نزد شامی 55، 2- نزد دیگران 54 آیه – 883 کلمه – 512 حرف.
این سوره پیرامون اصول سه گانه اعتقادات، یعنی توحید و نبوت و قیامت بحث می‌کند بعد از بیان خود آنها کیفر کسانی را که منکر آنهایند، و یا القاء شبهه درباره آنها می‌کند ، بیان نمود، آنگاه از راه‌های مختلف آن شبهه‌ها را دفع می‌کند، یکبار از راه حکومت و موعظه، بای دیگر از راه مجادله، و از این سه اصول بیشتر به مسئله قیامت اهتمام می‌ورزند، هم در اول کلام آن را ذکر می‌کند و تا آخر سوره چند بار دیگر معترض آن می‌شود. (61) (مکی، به استثناء آیه 6 که مدنی می‌باشد)
35- فاطر : عدد آیات 1-نزد شامی و مدنی 46، نزد دیگران 45 آیه – 797 کلمه – 3130 حرف. (مکی)
غرض این سوره بیان اصول سه گانه دین است، یعنی یگانگی خدای تعالی در ربویت، رسالت رسول خدا(ص) و معاد، برگشتن به سوی او که در این سوره بر این سه مسئله استدلال شده و خدای تعالی برای این منظور بسیاری از نعمت‌های بزرگ آسمانی و زمینی را می شمارد و تدبیر متقن امر عالم را به طور عموم و امر انسان‌ها را به خصوص به رخ مشرکین می‌کشد و قبل از این مسائل، اشاره‌ای اجمالی به این معنا می‌کند که افاضه کردن نعمت و امساک از آن منحصراً کار خدای تبارک و تعالی است. و باز قبل از اینکه این اشاره اجمالی را بنماید، به وسائطی اشاره می‌کند که رحمت و نعمت را از خدای تعالی گرفته و به خلق می‌رسانند و‌آن وسائط ملائکه هستند که واسطه بین خدا و همه خلق‌اند. (62)
36- یس: عدد آیات 1- نزد کوفی 83، 2- نزد دیگران 82 آیه – 729 کلمه – 3000 حرف.
غرض این سوره بیان اصول سه گانه دین است، چیزی که هست نخست از مسئله نبوت شروع کرده، حال مردم در قبول و رد دعوت انبیاء را بیان می‌کند و می‌فرماید: که نتیجه دعوت حقه انبیاء احیاء مردم است و اینکه آنها را به راه سعادت بیندازد و حجت را بر مخالفین تمام کند و به عبارت دیگر تکمیل هر دو دسته مردم است، عده‌ای را در طریق سعادت و جمعی را در طریق شفاوت. آنگاه این سوره بعد از مسئله نبوت، به مسئله توحید و نشانه‌های وحدانیت خدا و سپس به مسئله معاد و زنده شدن مردم را در قیامت برای جزاء و جداسازی مجرمین از متقین می‌پردازد. (63) (مکی، به استثناء آیه 45 که مدنی می‌باشد)
37- الصافات: عدد آیات 1- نزد کوفی 182، 2- نزد بصری 180 آیه – 820 کلمه – 3823 حرف. (مکی)
در این سوره بر مسئله توحید احتجاج شده و مشرکین مخالف توحید را تهدید نموده، مومنین خالص را بشارت می‌دهد و کار هریک از دو طایفه را بیان می‌کند و سپس نام عده‌ای از بندگان مومن خود را که بر آنان منت نهاده و وعده داده که بر دشمنانشان غالب و پیروز کند و در خاتمه تنزیه خداوند و سلام بر بندگان مرسل و حمد خدای تعالی در برابر رفتار نیکی که با ایشان کرده است یاد آور می‌شود.(64)
38- ص: 88 (یا 85 یا 86) آیه – 732 کلمه – 3029 حرف. (مکی)
این سوره پیرامون گفتار رسول خدا (ص) دور می‌زند و اینکه آن جناب با ذکری از ناحیه خداوند که بر او نازل شده، مردم را انذار می‌کند و به سوی توحید و اخلاص در بندگی خدای تعالی دعوت می‌نماید. و خداوند رسول گرامی خود را امر به صبر نموده و ذکری از نام بندگان اواب خود و سرانجام طاغوتیان را در فصلی خاطرنشان می‌کند.(65)
39- الزمر : 75 (یا 72 یا 73) آیه – 1192 کلمه – 4708 حرف.
از خلال آیات این سوره بر می‌آید که مشرکین معاصر رسول خدا(ص) از آن جناب درخواست کردند که از دعوتش بسوی توحید و از تعرض به خدایان ایشان صرف‌نظر کند وگرنه نفرین خدایان گریبانش را خواهد گرفت در پاسخ آنان این سوره که به وجهی قرین سوره «ص» است نازل شده و به آن جناب تاکید کرده که دین خود را خالص برای خدای سبحان کند و اعتنائی به خدایان مشرکین نکند و علاوه بر آن به مشرکین اعلام نماید که مامور به دین توحید و اخلاص دین است و اخلاصی که آیات و ادله وحی و عقل بر آن تواتر دارند و در نهایت روز قیامت را به روشنترین اوصافش وصف کرده و در همین‌جا سوره را خاتمه داده است. (66)
(مکی، به استثناء آیات 52-53 که مدنی می‌باشند)
40- المومن: عدد آیات 1- نزد کوفی و شامی 85، 2- نزد حجازی 84، 3- نزد بصری 82 آیه – 1199 کلمه – 4960 حرف. (مکی، به استثناء آیات 56-57 که مدنی می‌باشد)
این سوره پیرامون بلند پروازی‌های کفار، وجدالشان به باطل به منظور از بین بردن حقی که بر آنان نازل شده سخن می‌گوید و همچنین عذاب‌های خوار کننده‌ای را که خدا به ایشان وعده داده با ذکر نمونه‌ای از آنچه در آخرت بر سرشان می‌آید خاطر نشان می‌کند و سخنان باطلشان را با حجت‌هایی که گویای یکتایی خداوند در ربوبیت و الوهیت است، بلکی مردود می‌سازد و رسول گرامی خود را امر به صبر نموده و آن جناب و مومنین را وعده نصرت می‌هد و رسولش را امر می‌کند به اینکه به کفار اعلام نماید: که او خود تسلیم پروردگار خویش است و دست از پرستش او بر نخواهد داشت تا به کلی از آن جناب (پیامبر(ص)) مأیوس گردند.(67)
41- فصلت: عدد ایات 1- نزد کوفی 54، 2- نزد حجازی53، 3- نزد بصری و شامی 52 آیه – 796 کلمه – 3350 حرف. (مکی)
این سوره پیرامون اعراض کفار از کتابی که بر آنان نازل شده یعنی از قرآن کریم سخن می‌گوید، غرض اصلی سوره این است و به همین جهت ملاحظه می‌کنید که یک قسمت از این سوره درباره همین مسئله است، از همان ابتدا سوره این معنا را خاطرنشان می‌سازد و بعد از هرچند آیه یکبار همان را متعرض می‌شود. (68)
42- الشوری: عدد آیات 1- نزد کوفی53، 2- نزد دیگران 50 آیه – 866 کلمه – 3577 حرف. (مکی،به استثنائ آیات 23-24-25-27 که مدنی می‌باشند).
این سوره پیرامون مسئله وحی سخن می‌گوید، که خود نوعی تکلم از ناحیه خدای سبحان با انبیاء و رسل است، همچنان که می‌بینیم آغاز و پایانش در این باره است.
بنابراین مسئله وحی موضوعی است که در این سوره محور کلام قرار گرفته، واما مطالب دیگر از قبیل آیات توحید و صفات مومنین و کفار، و سرانجامی که هریک ا
ز این دو فرق دارند، و بازگشتشان به خدای سبحان در روز قیامت است. (69)
43- الزخرف : 89 (یا 88) آیه – 833 کلمه – 3400 حرف، (مکی به استثناء آیه 54 که مدنی می‌باشد)
این سوره بطوری که آغاز و انجام آن و نیز مطالبی که بین این آغاز و انجام فاصله شده شهادت می‌دهد در مقام انذار و هشدار دادن بشرا ست.
در این سوره این معنا را خاطرنشان می‌سازد که سنت الهییه بر ا ین جریان یافته که انبیاء و رسولانی بر گزینند و کتاب و ذکری بر آنان نازل کند، و هیچگاه اسراف و ا فراط مردم در قول و نعلشان او را از این کار باز نمی‌دارد، بلکه همواره رسولان و انبیائی فرستاده، و استهزاء کنندگان و تکذیب کنندگان ایشان را هلاک نموده، و سپس به سوی آتشی جاوادانه سوق داده است. (70)
44- الدخان : 59 ( یا 56 یا 57) آیه – 346 کلمه – 1431 حرف. (مکی)
غرض این سوره در یک کلمه خلاصه می‌شود، و آن این است که می‌خواهد کسانی را که به کتاب خدا شک دارند از عذاب دنیا و آخرت انذار کند، و این غرض را در این سیاق بیان می‌کند به این که قرآن کتابی است روشن، که از ناحیه خدا نازل شد و در بهترین شب نازل کرده، شب قدر که در آن شب هر امری بطور خلل ناپذیری تقدیر می‌شود. خداوند بعد از فصل قضاء و ماسبه دقیق با عذابی جاودانه از ایشان (کفار) انتقام می‌گیرد و برای آنا مثالی در خصوص عذاب دنیوی می‌آورد و آن داستان موسی(ع) است و سپس برای عذاب دومشان که آن را انکار می‌کردند یعنی بازگشت به خدا در روز فصل قضاء – قیامت – چنین اقامه حجت می‌کند و در آخر پاره‌ای از اخبار قیامت را و آنچه بر سر مجرمین می‌آید بر شمرده قسمتی هم از ثواب‌ها که به متقین می‌رسد که حاصل جمعش عبارت است از حیاتی طیب و مقامی کریم، بیان می‌کند.(71)
45- الجاثیه : عدد آیات 1- نزد کوفی 37، نزد دیگران 36 آیه – 488 کلمه – 2191 حرف.
غرض این سوره دعوت عموم بشر است به دین توحید، و پرهیز از عذابی که از آن انذار می‌کند، و سوره نخست با مسئله توحید آغاز می‌شود و سپس به تشریح شریعت برای رسول خدا(ص) و اینکه بر آن جناب و برع امه بشر لازم است از آن پیروی کنند، اشاره نموده آنگاه پیش آمدهائی که هریک از این دو طائفه در قیامت دارند ذکر می‌کند.
البته در خلال این بیانات انذار شدید و تهدید سختی به مستکبرین دارد، که از آیات خدا اعراض می‌کند، و نیز به کسانی که هوای نفس خود را معبود خود گرفتند و خدا آنان را گمراه کرد – در عین اینکه به گمراهی خود عالم بودند. هشدار می‌دهد و از لطائفی که در این سوره آمده بیان معنای نوشتن نامه اعمال و استنساخ آن است. (72) (مکی، به استثناء آیه 14 که مدنی می‌باشد)
46- الاحقاف: عدد آیات 1- نزد کوفی 35، 2- نزد غیرکوفی 34 آیه – 644 کلمه – 598 حرف.
غرض این سوره انذار مشرکین است که دعوت بسوی ایمان به خدا و رسول و معاد را رد می‌کردند و این انذار مشتمل است بر عذاب الیم برای کسانی که آن را انکار نموده و از آن اعراض کنند.
در این سوره احتجاج بر یگانگی خدا و بر نبوت نیز شده، و اشاره‌ای هم به هلاکت قوم هود و قریه‌های پیرامون مکه رفته است و به این وسیله مردم را انذار می‌کند، و نیز از آمدن چند نفر از طائفه جن نزد رسول خدا(ص) خبر می‌دهد که بعد از شنیدن آیاتی از قرآن به آن جناب ایمان آورده، به نزد قوم خود بازگشتند، تا ایشان را انذار کنند. (73) (مکی، و آیه 10-15-35 مدنی)
47- محمد(ص) : عدد آیات 1- نزد بصری 40، 2- نزد کوفی 48 آیه آیه – 539 کلمه – 2349 حرف.
این سوره کفار را به اوصاف جنیه و اعمال زشتی که از خصائص ایشان است توصیف می‌کند و مومنین را با صفات طیب و اعمال نیکی که دارند می‌ستاید آنگاه آثار صفات مومنین که نعمت و مقایسه شده هم بین صفات و اعمالی که در دنیا دارند و هم بین آثاری که در آخرت مترتب بر اعمال آنان می‌شود ذکر می‌کند و در بین احکامی را هم از قتال و جهادبیان می‌کند. (74) (مدنی، به استثناء آیه 12 که بین راه در هنگام هجرت نازل شده است).
48- الفتح: 29 آیه – 560 کلمه – 2438 حرف. (مدنی)
مضامین آیات این سوره با فصول مختلفی که دارد انطباقش بر قصه صلح حدیبیه که در سال ششم هجرت اتفاق افتاد روشن است و همچنین با سایر وقایعی که پیرامون قصه اتفاق افتاد مانند داستان تخلف اعراف از شرکت در این جنگ و نیز جلوگیری مشرکین از ورود مسلمانان در مکه و نیز بیعتی که بعضی از مسلمانان در زیر درختی انجام دادند که تاریخ تفصیل آنها را آورده است. پس غرض سوره بیان منتی که بر مؤمنین همراه وی نهاده و مدح شایانی است که از آنان کرده و وعده جمیلی که به همه آنان داده کسانی که ایمان آورده و عمل صالح انجام داده‌اند. (75)
49- الحجرات: 18 آیه – 343 کلمه – 1496 حرف. (مدنی)
این سوره مشتمل بر مسائلی از احکام دین است احکامی که با آن سعادت زندگی فردی انسان تکمیل می‌شود و نظام صالح و طیب او در مجتمع او مستقر می‌گردد بعضی از آن مسائل ادب جمیلی است که باید بین بنده و خدای سبحان رعایت شود، پاره‌ای آدابی است که بندگان خدا باید در مورد رسول خدا(ص) رعایت کنند در پنج آیه اول آمده، بعضی دیگر آن، احکام مربوطه به مسائلی است که مردم در برخورد با یکدیگر در مجتمع زندگی حیوانی خود باید رعایت کنند، وقسمتی دیگر مربوط به برتری‌هایی است که بعضی افراد بر بعضی دیگر دارند و بین تفاضل و برتری افراد از اهم اموری است که جامعه مدنی انسان با آن منتظم می‌شود و انسان را بسوی زندگی توام با سعادت و عین پاک و گوارا هدایت می‌کند و با آن بین دین حق و باطل فرق می‌گذارد و می‌فهمد.
کدام دین حق است و کدام از سخن اجتماعی قومی است و در آخر سوره را با اشاره به حقیقت ایمان و اسلام ختم نموده بر بشریت منت‌گذارد که نور ایمان را به او افاضه فرموده است. (76)
50- ق: 45 آیه -357 کلمه – 1494 حرف.
این سوره مسئله دعوت اسلام را بیان می‌کند و به آنچه در این دعوت اشاره می‌کند یعنی انذار به معاد و انکار مشرکین به معاد و تعجبی که از آن داشتند که بعد از مردم و بطلان شخصیت آدمی و خاک شدنش چگونه دوباره زنده می‌شود و به همان صورت و وضعی که قبل از مرگ داشت بر می‌گردد. سپس علم و قدرت خدای تعالی در خلقت طبیعت و آفرینش انسان از اولین روزی که خلق شده تا زمانی که زنده است را ذکر می‌کند. (77) (مکی، به استثناء آیه 83 که مدنی می‌باشد).
51- الذاریات: 60 آیه – 360 کلمه – 1287 حرف. (مکی)
این سوره متعرض مسئله معاد و انکار مشرکین است نسبت به آن، با این مسئله ختمت می‌شود اما از این جهت که خود معاد را اثبات کند همچنان که در مواردی از کلام مجیدش معاد بدان جهت که معاد است مورد نظر قرار گرفته، بلکه از این جهت متعرض‌آن شد، که روز جزاء است و کسی که وعده آن را داده خدای تعالی است و خدای تعالی هم یگانه رب ایشان است و وعده او صدق است و در آن شکی نیست. (78)
52- الطور : عدد آیات 1- نزد کوفی و شامی 49، 2- نزد حجازی 47 ایه – 312 کلمه – 1500 حرف. (مکی)
غرض این سوره تهدید و انذار کسانی است که هر آیتی را تکذیب نموده و همواره با حق عناد می‌ورزند، می‌خواهند این گونه کفار را به عذابی که برای روز قیامتشان آماده کرده بیم دهد و به همین منظور با سوگندهای غلیظ از وقوع چنین عذابی و تحقق آن در قیامت خبر می‌دهد سپس پاره‌ای از صفات آن عذاب و آن «ویل» را که عذابی است عمومی و جدا ناشدنی بیان می‌کند و در مقابل قسمتی از نعمت‌های اهل نعیم آن روز را که همان متقین هستند شرح می‌دهد و آنگاه شروع می‌کند به توبیخ مکذبین که نسبت‌های ناروائی به رسول خدا(ص) و به قرآن و دین حقی که بر آن جناب نازل شده می‌داند. و در آخر سوره را با تکرار همان تهدیدها ختم نموده است و رسول گرامی خود را دستور می‌دهد به اینکه پروردگار خود را تسبیح گوید. (79)
53- النجم : 62 (یا 61) آیه – 308 کلمه – 1405 حرف.
غرض این سوره یادآوری اصول سه گانه اسلام، یعنی وحدانیت خدای تعالی در ربوبیت معاد و نبوت است ولی اول به مسئله نبوت پرداخته وحی را که به رسول خدا(ص) شده تصدیق و توصیف نموده آنگاه متعرض مسئله توحید می‌شود و بتها و شرکاء مشرکین را به بلیغ‌ترین وجهی نفی می‌کند‌آنگاه به مسئله سوم پرداخته وضع منتهی شدن خلقت و تبدیر عالم به خدای تعالی و زنده کردن مردگان و خنداندن و گریاندن، اغناء و اقناء و تعذیب، دعوت و انذار را توصیف نموده است، گفتار را با اشاره به مسئله معاد و امر به سجده و عبادت ختم می‌کند. (80)
(مکی، به استثناء آیه 32 که مدنی می باشد)
54- القمر : 55 آیه – 342 کلمه – 1420 حرف.
این سوره بجز دو آیه از آخرش که متقین را وعده بهشت و حضور نزد خدای تعالی می‌دهد بقیه آیاتش یکسره مربوط به انذار و تهدید است، نخست در این سوره به معجزه شق‌القمر اشاره می‌کند که رسول خدا(ص) آن را به خاطر مطالبه قومش آورد. آنگاه دوباره به نقل پاره‌ای از آن داستان‌ها بر می‌گردد، اما پیداست که با خشم و عتاب آنها را نقل می‌کند، و بد حالیشان در روز قیامت هنگام بیورن شدن از قبرها و حضورشان برای روز حساب را خاطرنشان می‌سازد و سپس به داستان‌هائی از قبیل قوم نوح، و عاد، و ثمود، وقوم لوط، و دودمان فرعون، و عذاب‌های دردناکی که به خاطر تکذیبشان پیامبر را بر سر آنان آمد، پرداخته است. (81)
(مکی، به استثناء آیات 44-45-46 که مدنی می‌باشند).
55- الرحمن : 78 )یا 76 یا 77) آیه – 351 کلمه – 1336 حرف. (مدنی)
این سوره در این مقام است که خاطرنشان سازد که خدای تعالی عالم و اجزائ آن از زمین و آسمان، خشکی‌ها و دریاها و انس و جن را طوری آفریده و نیز اجزاء هریک را طوری نظم داده که جن و انس بتوانند در زندگی خود از آن بهره‌مند شوند و قهراً عالم به دو قسمت و دو نشئه تقسیم می‌شود، یک نشئه دنیا که بزودی خودش با اهلش فانی می‌شود و یکی دیگر نشئه آخرت که همیشه باقی است و در آن نشئه سعادت از شقاوت و نعمت از نقمت متمایز می‌گردد. (82)
56- الواقعه : عدد آیات 1- نزد حجازی و شامی 99، 2- نزد کوفی 96 آیه – 378 کلمه – 1703 حرف. (مکی به استثناء آیات 81-82 که مدنی می‌باشد)
این سوره قیامت کبری که در آن مردم دوباره زنده می‌شوند و به حسابشان رسیدگی شده جزاء داده می‌شود شرح می‌دهد، نخست مقداری از حوادث هول‌انگیز آن را ذکر می‌کند، حوادث نزدیکتر به زندگی دنیایی انسان، و نزدیکتر به زمینی که در‌آن زندگی می‌کرده، آنگاه مردم را به طور فهرست به سه دسته سابقین ، واصحاب یمین، و اصحاب شمال تقسیم نموده، سرانجام کار هریک را بیان می‌کند. آنگاه علیه اصحاب شمال که منکر ربوبیت خدای تعالی و مسئله معاد و تکذیب کننده قرآنند که بشر را به توحید و ایمان به معاد دعوت می‌کند استدلال نموده و در آخر گفتار را با یاد آوری حالت احتضار و فرا رسیدن مرگ و سه دسته شدن مردم خاتمه می‌دهد. (83)
57- الحدید : عدد آیات 1- نزد عراقی 29، 2- نزد دیگران 28آیه – 544 کلمه – 2476 حرف. (مدنی)
غرض این سوره تحریک و تشویق مومنین به انفاق در راه خداست و در تشویق مردم به این عمل همین بس که انفاق مردم را قرض دادن آنان به خدای عزاسمه دانسته است و نیز اشاره کرده به اینکه این انفاق منشاش تقوی و ایمان به رسول است، و اثرش آمرزش گناهان و داشتن دو برابر ازحمت، و ملازمت با نور، بلکه ملحق شدن به صدیقین و شهداء در نزد خدای سبحان است و در خلال آیات سوره معارفی هم راجع به مبداء و معاد آمده، دعوت به تقوی و اخلاص ایمان، و به زهد دارد، و نیز مشتمل بر مواعظی است. (84)
58- المجادله : عدد آیات 1- نزد مکی و مدنی 21، 2- نزد دیگران 22 آیه – 473 کلمه – 1792 حرف. (مدنی)
این سوره متعرض مطالب گوناگون از احکام و آداب و صفات است، قسمتی از آن مربوط به حکم ظهار است. (وظهار این است که شخصی به منظور متارکه با همسرش بجای طلاق دادن بگوید پشت تو پشت مادر من است یعنی تو چون مادر محرم منی، در جاهلیت با گفتن این کلام همسران تا ابد بر شوهران حرام می‌شدند، و قرآن کریم در این آیات این سنت جاهلیت را لغو فرمود)، قسمتی هم مربوط به نجوی و بیخ‌گوشی سخن گفتن است، قسمتی مربوط به آداب نشستن در مجلس، و قسمتی راجع به اوصاف کسانی است که با خدا و رسولش مخالفت میکنند، و یا با دشمنان دین دوستی می‌ورزند، و کسانی را که از دوستی با آنان احتراز میکنند معرفی نموده، به وعده‌های جمیل دنیایی و آخرت دلخوش می‌سازد. (85)
59- الحشر : 24 آیه – 445 کلمه – 1913 حرف. (مدنی)
این سوره به داستان یهودیان بنی‌النضیر اشاره دارد، که به خاطر نقض پیمانی که با مسلمین بسته بودند محکوم بجلاء وطن شدند، و نیز به این قسمت از داستان اشاره دارد، که سبب نقض عهدشان این بود که به ایشان وعده دادند که اگر نقض عهد کنید ما شما را یاری می‌کنیم، ولی همچنان که ایشان نقض عهد کردند، منافقین به وعده‌ای که داده بودند وفا ننمودند، در ضمن این اشارات مطالبی دیگر نیز در این سوره آمده، و از آن جمله مسئله غنیمت بنی‌النضیر است. و از آیات برجسته این سوره هفت آیه آخر آن است، که خدای سبحان در آنها بندگان خود را دستور می‌دهد به اینکه از طریق مراقبت نفس و محاسبه آن، آماده دیدارش شوند، و عظمت کلام وجلالت قدر خود را در قالب بیان عظمت ذات مقدسش، و اسماء حسنا و صفات علیائش، بیان می‌فرماید. (86)
60- الممتحنه : 13 آیه – 348 کلمه – 1510 حرف. (مدنی)
این سوره متعرض مسئله دوستی مومنین با کفار است، از آن به سختی نهی می‌کند، هم در ابتداء سوره متعرض آن است، و هم در‌آخرش، و در خلال آیاتش متعرض احکامی درباره زنان مهاجر و بیعت زنان شده است. (87)
61- الصف : 14 آیه – 221 کلمه – 900 حرف. (مدنی)
این سوره مومنی را ترغیب و تحریک می‌کند بر این که در راه خدا جهاد نموده ، با دشمنان دین او کارزار نمایند و خبر می‌دهد که این نوری است رخشان، از خدای سبحان، که کفار از اهل کتاب میب‌خواهند آن را با دهان خود خاموش کنند، ولی خدا نور‌آن را تمام می‌کند، هرچند که کافران کراهت داشته باشند و دین خود را بر تمامی ادیان غلبه می‌دهد، هرچند که مشرکین نخواهند و این پیغمبری که به وی ایمان آورده‌اند فرستاده‌ای است از خدای سبحان، او را فرستاده تا هدایت باشد، و دین حق را به شما برساند، و این همان است که عیسی‌بن مریم(ع) بنی‌اسرائیل را به آمدنش بشارت داد. (88)
62- الجمعه: 11 آیه – 180 کلمه – 720 حرف. (مدنی)
این سوره مسلمین را به بیانی کاملاً انگیزنده وادار می‌کند به اینکه نسبت به نماز جمعه اهتمام بورزند، و آنچه در بپا داشتنش لازم است فراهم سازند چون نماز جمعه از شعائر معظم خدا است که تعظیم و اهتمام به امر آن هم دنیای مردم را اصلاح می‌کند، و هم آخرتشان را، و خدایب تعالی بیان این مطلب را با تسبیح و ثنای بر خود آغاز کرد، که در میانه قومی‌امی رسولی از خود‌آنان مبعوث کرد، تا ایات او را برآنان بخواند، و زنهارشان داد از اینکه مثل یهود نباشند، که خدای تعالی تورات را برآنان تحمیل کرده، ولی آنان حمل نکردند، و به معارف آن معتقد شدند و به احکامش عمل نکردند، در نتیجه مانند الاغی شدند که بارش کتاب باشد. و در آخر به عنوان نتیبه دستور می‌دهد که وقتی بانک نماز جمعه بلند می‌شود بازار و داد و ستد را رها کرده به سوی ذکر خدا بشتابند، و نیز افرادی را که خلاف این دستور عمل میکنند، و رسول خدا(ص) را در حالیکه مشغول خطبه نماز است رها نموده، بسوی داد و ستد می‌روند سرزنش می‌کند، و این رفتار را نشانه آن می‌داند که این گونه افراد معارف کتاب خدا و احاکمش را نپذیرفته‌اند (89).
63- المنافقون: 11 آیه-180 کلمه – 776 حرف. (مدنی)
این سوره وضع منافقین را توصیف می‌کند و آنان را به شدت عداوت با مسلمین متهم ساخته، سول خدا(ص) را دستور می‌دهد، تا از خطر‌آنان بر حذر باشد، و مومنین را نصیحت می‌کند به اینکه از کارهائی که سارنجامش نفاق است بپرهیزند، تا به هلاکت نفاق دچار نگردند و کارشان به آتش دوزخ منجر نشود. (90)
64- التغابن: 18 آیه – 241 کلمه – 1070 حرف. (مدنی)
غرض سوره این است که مومنین را تشویق و تحریک کند به اینکه در راه خدا انفاق کنند، و غرض دیگرش این است که ناراحتی‌ها و تاسف‌های که در اثر هجوم مصائب در دل‌هاشان نشسته برطرف سازد و نوید دهد که اگر در راه ایمان به خدا و جهاد در راه او و نفاق در آن راه مشقاتی را متحمل می‌شوند، همه به اذن خداست. و آیاتی که درصدر سوره واقع شده جنبه مقدمه و زمینه چینی برای بیان این غرض را دارد، در آن آیات بیان می‌کند که اسماء حسنا صفات علیای خدا اقتضا می‌کند برای بشر بعثی و بازگشتی فراهم سازد تا همه به سویبش برگردند و در‌آن بازگشت اهل ایمان و عمل صالح بسوی بهشت جاودان هدایت شوند، و اهل کفر و تکذیب بسوی آتش ابدی رانده شوند. (91)
65- الطلاق: عدد‌آیات 1- نزد بصری 11، 2- نزد غیربصری 12 آیه – 248 کلمه – 1060 حرف
این سوره مشتمل بر بیان کلیاتی از احکم طلاق است، و به دنبال آن مقدار اندرز و تهدید و بشارت است. مهمترین مسئله که در این سوره مطرح است، چنان که از نامش پیداست، مسئله «طلاق» است و احکام و خصوصیات، وپیامدهای آن،سپس بحث‌هایی از مبدائ و معاد و نبوت پیامبر و بشارت و انذار به دنبال آن آمده است: از این رو می‌توان محتوای این سوره را به دو بخش عمده تقسیم کرد:
«بخش اول» هفت آیه نخستین سوره است که پیرامون طلاق و مسائل مربوط به آن سخن می‌گوید و به قدری جزئیات این مسئله را در عباراتی کوتاه و پرمعنی بطور دقیق و ظریف مطرح ساخته که انسان با ملاحظه آن خود را کاملاً مستغنی می‌بیند.
«بخش دوم» که در حقیقت انیزه اجرای بخش اول است او عظمت مقام رسول او، و پاداش صالحان، مجازات بدکاران، بحث می‌کند و مجموعه منسجمی را برای ضمانت اجرای این مسئله مهم اجتماعی ارائه می‌إهد. (92) (مدنی)
66- التحریم: 12 آیه – 246 کلمه – 1160 حرف. (مدنی)
این سوره با داستانی که بین رسول خدا(ص) و بعضی از همسرانش اتفاق افتاده آغاز شده، و آن این بود که به خاطر حادثه‌ای پاره‌ای ا حلال‌ها را بر خود حرام کرد، و بدین سبب در این آیات آن جناب را مورد عتاب قرار می‌دهد، که چرا به خاطر رضایت بعضی از همسرانت، حلال خدا را بر خود حرام کردی؟
بعد از نقل این داستان مومنین را خطاب می‌کند به اینکه جان خود را عذاب آتشی که آتش گیرانه‌اش انسان و سنگ است نگه بدارند، و بدانند که جز اعمال خود آنان به ایشان جزائی نمی‌دهند، جز ایشان خود اعمالشان است، و معلوم است که هیچکس نمی‌تواند از عمل خود بگریزد، پس هیچکس از این جزاء خلاصی ندارد مگر پیغمبر و آنهائی که به وی ایمان آورده‌اند، آنگاه بار دیگر رسول خدا(ص) را به جهاد با کفار و منافقین خطاب می‌کند، در آخر سوره را با آوردن مثلی از زنان کفار، ومثلی از زنان مومنی پایان می‌یابد. (93)
67- الملک: 30آیه – 330 کلمه – 1300 حرف. (مکی)
غرض این سوره بیان عمومیت ربوبیت خدای تعالی برای تمامی عالم است، در مقابل مسلک و ثنی‌ها که معتقدند برای هریک از نواحی عالم ربی جداگانه است، که یا از خیل فرشتگان است، و یا از مخلوقات دیگر، و خدای عزوجل رب عالم نیست، بلکه تنها رب آن ارباب است و بس و به همین جهت در این سوره بسیاری از نعمت‌های الهی از خلقت و تبدیر را نام می‌برد. چون در حقیقت ذکر این نعمت‌ها استدلالی است بر ربوبیت عامه الهی، و نیز به همین مناسبت است که سخن را با کلمه (تبارک) آغاز کرده، چون این کلمه به معنای کثرت صدور برکات از ناحیه خدای عزوجل است و نیز مکرر جناب ربوبی را به صفت رحمان که مبالغه در رحمت است می‌ستاید، چون رحمت همان عطیه در قبال استدعاء حاجتمند و مضامین آیات آن به دو مسئله خلاصه می‌شود، یکی دعوت به اینکه یگانگی او در ربوبیت را بپذیرند و دوم اینکه به معاد معتقد شوند. (94)
68- القم : 52 آیه – 300 کلمه – 1256 حرف.
این سوره رسول خدا(ص) را به دنبال تهمت‌های ناروائی که مشرکین به وی زده بودند، و او را دیوانه خوانده بودند، تسلیت می‌دهد، و به عوده‌های جمیل و پاسداری از خلق عظیمش دلخوش می‌سازد، و آن جناب را به شدیدترین وجهی از اطاعت مشرکین ومداهنه آنان نهی نموده، امر اکید می‌کند که در برابر حکیم پروردگارش صبر کند. (95) (مکی، به استثنائ آیات 17-3 و از آیه 48-50 که مدنی می باشد)
69- الحاقه: عدد آیات 1- نزد بصری و شامی 51، 2- نزد دیگران 52 آیه – 256 کلمه 1084 حرف. (مکی)
این سوره مسئله حاقه یعنی قیامت را به یاد می‌آورد، در اینجا قیامت را حاقه نامیده، در جای دیگر قارعه و واقعه خوانده است، و در این آیات سخن را در سه فراز سوق داده، در فصلی اجمال سرانجام امتهائی را ذکر می‌کند که منکر قیامت بودند، و خدای تعالی آنان را با خدای را بیه (عقوبتی شدید) بگرفت، و در فصلی اوصاف
حاقه را بیان می‌کند و اینکه در آن روز مردم دو گروهند، یکی اصحاب یمین، و یکی اصحاب شمال، یکی اهل سعادت و دیگری اهل شقاوت، و در فصل سوم در راستی خ برها و سخنان قرآن تاکید نموده آنها را حق الیقین معرفی می‌کند. (96)
70- المعارج : عدد آیات 1- نزد شامی 43، 2- نزد دیگران 44 آیه – 2165 کله – 061 حرف
آنچه سیاق این سوره دست می‌دهد این است که می‌خواهد روز قیامت را توصیف کند، به آن عذاب‌هائی که در آن برای کفار آماده شده، از همان آغاز، سخن از عذاب دارد، و سئوال سائلی را حکایت می‌کند که از عذاب الهی کفار پرسیده، و اشاره می‌کند به این که این عذاب آمدنی است و هیچ مانعی نمی‌تواند از آمدنش جلو بگیرد و نیز عذابی است نزدیک، نه دور، که کفار می‌پندارند. آنگاه به ص فات آن روز عذابی که برای آنان تهیه شده پرداخته مومنین را که به انجام وظائف اعتقادی و عملی خود می‌پردازند استثناء می‌کند. (97) (مکی)
71- نوح: عدد آیات 1- نزد کوفی 28، 2- نزد بصری و شامی 29 آیه – 224 کلمه – 929 حرف. (مکی)
این سوره به رسالت نوح بسوی قومش،و به اجمالی از دعوتش، و اینکه قوم اجابتش نکردند، و در آخر روردگار خود شکوه نمود، و نفرینشان کرده و برای خود و پدر و مادر خود و هر مرد و زنی که با ایمان داخل خانه‌اش شود استغفار کرد، و اینکه در آخر عذاب بر آن قوم نازل شده، همگی غرق شدند، اشاره می‌کند. (98)
72- الجن: 28آیه – 235 کلمه – 870 حرف. (مکی)
این سوره به داستان چند نفر از طائفه جن اشاره می‌کند، که صورت قرآن را شنیدند، و ایمان آورده به اصول معارف دین اقرار کردند و از این اشاره تسجیل نبوت رسول خدا(ص) نتیجه گیری می‌شود و نیز این سوره به وحدانیت خدای تعالی در ربوبیت و به مسئله معادهم اشاره می‌کند. (99)
73- المزمل : 20 یا 19 یا 18 آیه – 285 کلمه – 838 حرف.
این سوره رسول خدا(ص) را امر می‌کند به اینکه نماز شب بخواند، تا به این وسیله آماده و مستعد گرفتن مسئولیتی گردد که به زودی به او محول می‌شود و آن قرآنی است که به وی وحی خواهد شد، ودستورش می‌دهد در برابر حرف‌های مفتی که دشمنان می‌زنند، شاعر و کاهن یا دیوانه‌اش می‌خوانند صبر کند، و به نحوی پسندیده از آنان کناره‌گیری نماید، و در این آیات تهدید و انذاری هم به کفار شده، و حکم صبر را به همه مومنین تعمیم داده، در آخر تخفیفی را که برای رسول خدا(ص) و مومنین قائل شده ذکر می‌نماید. (100) مکی، به استثناء آیات 10 تا 11 که مدنی می‌باشد).
74- المدثر : 56 یا 55 آیه – 255 کلمه – 1010 حرف. (مکی)
در این ایات قرآن کریم از تهمتهائی که بدان شده تنزیه شده، و این معنا مسجل گشته که قرآن یکی از آیات کبرای حق است، در آن انذار تمامی بشر است، ودر پیرویش آزادی نفوس از گروندگان اعمال گشتن است اعمالی که او را به سوی سفر می‌کشاند. (101)
75- القیامه: عدد آیات 1- نزد کوفی 470، 2- نزد دیگران 30 آیه – 199 کلمه – 652 حرف.
بیان این سوره پیرامون مسئله قیامت مبری دور می‌زند، نخست از وقوع روز قیامت خبر می‌دهد، و در مرحله دوم آن روز را یک بار با ذکر چند نشانه، و بار دیگر با اجمالی از سرگذشت انسان در آن روز توصیف می‌کند، و خبر می‌هد که اولین قدم در مسیر بسوی قیامت مرگ است، و در مرحله سوم سوره با استدلال بر قدرت خدای تعالی بر اعاده عالم ختتم نموده، اثبا تمی‌کند همانطور که خدای تعالی قادر بود در خلقت نخستین عالم، همچنین قادر است برخلقت بار دوم آن، که همان قیامت است. (102) (مکی)
76- الدهر : 31 آیه – 240 کلمه – 1054 حرف. (مدنی)
این سوره در‌آغاز، خلقت انسان را بعد از آنکه نامی از او در میان نبود خاطرنشان می‌سازد، و سپس می‌فرماید که خدای تعالی او را به راهی که تنها راه اوست هدایت کرد، حال یا این انسان شکر هدایتش را می‌گذارد، و یا کفران می‌کند، و آنگاه می‌فرماید برای کافران انواعی از عذاب و برای ابرارا لوانی از نعمت آماده کرده، و اوصاف آن نعمت‌ها را در طی هیجده آیه شرح می‌دهد، و همین دلیل است بر اینکه مقصود اصلی هم بیان همین جهت بوده و پس از بیان اواف آن نعمت روی سخن به رسول گرامی خود نموده می‌فرماید: قرآن نازل شده‌ای از ناحیه او است و مایه تذکر بشر است، پس باید که در برابر حکم پروردگار خود صابر باشد، و هوا و هوس‌های کفار را پیروی نکند، و باید که پروردگار خود را صبح و شام به یاد بیاورد، و برای او شبها به سجده بیافتد، وشبی طولانی تسبیح گوید. (103)
77- المرسلات : 50 آیه – 181 کلمه – 816 حرف.
این سوره یوم الفصل که همان روز قیامت است را خاطرنشان ساخته، خبرا ز وقوع آن را تاکید می‌کند و این تاکید خود را با تهدیدی شدیدی به منکرین آن و انذار و تبشیر به دیگران توام نموده، جانب تهدید را بر سایر مطالب می‌چرخاند برای اینکه می‌بینیم ده مرتبه می‌فرماید: (وای بر تکذیب‌گران در امروز). (104) (مکی به استثناء آیه 48 که مدنی می‌باشد)
78- النباء : عدد آیات 1- نزد مکی و بصری 41، 2- نزد دیگران 40 یا 39 آیه – 173 کلمه – 770 حرف. (مکی)
این سوره متضمن خبر از آمدن یوم الفصل، و صفات آن، و استدلال بر حقیقت آن، و تردید ناپذیری آن است، و از اینجا آغاز می‌شود که مردم از یکدیگر از خبر قیامت می‌پرسند، آنگه در سیاق جواب و با لحنی تهدید آمیز می‌فرماید: به زودی از آن آگاه خواهند شد، و سپس برای ثبوت آن به این دلیل استدلال می‌کند که نظام مشهود در عالم با تدبیر حکیمانه‌ای که در آن است، بهترین و روشنترین د لالت را دارد بر اینکه بعد از این نشئه دنیای متغیر و فناناپذیر نشئه‌ای ثابت و باقی هست و به دنبال این خانه‌ای که در‌آن عمل هست، و جزاء نیست، خانه‌ای هست که در آن جزاء هست و عمل نیست، وپس در این میان روزی هست که نظام جاری در این عالم از آن خبر می‌دهد. سپس آن روز را با ذکر حوادسش توصیف می‌کند، که مردم همگی در آن احضار می‌شوند و همه یکجا جمع می‌گردند، طاغیان به سوی عذابی دردناک و متقین بسوی نعیمی حقیم منتقل می‌شوند و در آخر کلام را بایک جمله تهدید آمیز ختم می‌کند. (105)
79- النازعات : عدد آیات 1- نزد کوفی 46، 2- نزد باقی 45 آیه – 139 کلمه – 753 حرف.
در این سوره خبرهای موکدی از وقوع قیامت آمده و از طریق تدبیر ربوبی که نتیجه‌اش تقسیم شدن مردم به دو طائفه بهشتی و دوزخی است بر وقوع آن استدلال کرده، و در آخر با اشاره به اینکه از رسول خدا(ص) می‌پرسیدند که قیامت چه وقت است؟ و با پاسخ از این سئوال سوره را ختم می‌کند. (106) (مکی)
80- عبس: عدد آیات 1- نزد حجازی و کوفی 42، 2- نزد دیگران 41 آیه – 133 کلمه – 533 حرف. (مکی)
غرض سوره عتاب هرکسی است که ثروتمندان را بر ضعفاء و مساکین از مومنین مقدم می‌دارد، اهل دنیا را احترام می‌کند، و اهل آخرت را خوار می‌شمارد، بعد از این عتاب رشته کلام باشاره به خواری و بیب‌مقداری انسان در خلقتش و اینکه در تبدیر امورش سراپا حاجب است و با این حال به نعمت پروردگار و تبدیر عظیم او کفران می‌کند کشیده شده، و در آخر سخن را با ذکر قیامت و جزاء و تهدید مردم خاتمه می‌دهد. (107)
81- التکویر : 29 آیه – 114 کلمه – 533 حرف. (مکی)
این سوره سخن از قیامت دارد، و پاره‌ای از مقدمات و نشانی‌های آن را و پاره‌ای از آنچه در آن روز واقع می‌شود بیان نموده، آن روز را چنین توصیف می‌کند: که روزی است که در‌آن عمل انسان هرچه باشد کشف می‌گردد، و سپس قرآن را توصیف می‌کند به اینکه از القاآتی است که روسلی آسمانی که فرشته وحی است آن را به رسول خدا(ص) القاء کرده، و از القاآت شیطانی نیست، و رسول خدا(ص) هم دیوانه‌ای نیست، که شیطان‌ها او را دست انداخته باشند. (108)
82- الانفطار : 19آیه – 80 کلمه – 327 حرف. (مکی)
این سوره روز قیامت را با بعضی از علامت‌های متصل به آن تهدید می‌کند، و خود آن روز را هم به بعضی از وقایعی که در آن روز واقع می‌شود معرفی می‌کند و آن این است که در آن روز تمامی اعمالی که انسان خودش کرده و همه آثاری که بر اعمالش مترتب شده و بوسیله ملائکه حفظه که موکل بر او بوده‌اند محفوظ مانده، در آن روز جزاء داده می‌شود. آنگاه دوباره توصیف روز قیامت را از سر می‌گیرد، آن روزی است که هیچ کس برای خودش مالک چیزی نیست و امر در آن روز تنها برای خداست. (109)
83- المطففین : 36 آیه – 177 کلمه – 830 حرف. (مکی)
این سوره با تهدید اهل تطفیف در کیل و وزن آغاز شده، کم فروشان را تهدید می‌کند به این که در یوم عظیم که روز قیامت است برای جزاء مبعوث می‌شوند، و این مطلب را با تفصیل جریانی که در‌آن روز بر سر فجار و ابرار می‌آید خاتمه می‌دهد. (110)
84- الانشقاق : عدد آیات 1- نزد بصری و شامی 23، 2- نزد دیگران 25 آیه – 109 کلمه – 430 حرف. (مکی)
این سوره به قیامت اشاره نموده، بیان می‌کند که برای انسان مسیری است بسوی پروردگارش او در این مسیر هست، تا پروردگارش را دیدار کند، و خدایتعالی به مقتضای نامه عملش به حسابش برسد و در این آیات این مطلب را تاکید نموده، آیات مربوط به تهدیبدش را از آیات بشارتش بیشتر است. (111)
85- البروج: 22 آیه – 109 کلمه – 458 حرف. (مکی)
این سوره مشتمل بر انذار و بشارت است و در آن به سختی کسانی را انذار کرده که مردان و زنان مسلمان را به جرم اینکه به خدا ایمان آورده‌اند شکنجه میکنند، نظیر مشرکین مکه که با گروندگان به رسول خدا(ص) چنین می‌کردند. خدای بحان در این آیات قبل از این مطالب اشاره‌ای به اصحاب احدود می‌کند و این خود تشویق مومنین به صبر در راه خدای تعالی است دنبال این داستان اشاره‌ای هم به سرگذشت لشکریان فرعون و ثمود دارد و این مایه دلخوشی رسول خدا(ص) و وعده نصرت به آن جناب و تهدید مشرکین است. (112)
86- الطارق: 17 یا 16 آیه – 61 کلمه – 245 حرف.(مکی)
در این سوره مردم را به معاد انذار کرده و استدلال کرده با طلاق قدرت، و سخن را با تاکید ایفا نموده و ضمناً به حقیقت آن روز اشاره می‌کند، و سوره را با تهدید کفار ختم می‌نماید.(113)
87- الاعلی: 119 آیه – 72 کلمه – 270 حرف. (مکی)
در این‌آیات به توحید خدای تعالی امر شده توحیدی که لایق به ساحت مقدس او باشد، و نیز به تنزیه ذات متعالیه‌اش از اینکه نام مقدسش با نامید یگر ذکر شود، و یا چیزی که باید به او مستند شود به غیر او نسبت دهند مثلاً کسی دیگر را در خلقت و تدبیر و رزق شریک او بدانند، و به رسول خدا(ص) وعده تایید می‌دهد، تایید به وسیله علم، و حفظ، و نیز وعده می‌دهد که او را از آسان‌ترین طریق و مناسب‌ترین راه موفق به تبلیغ و دعوت بفرماید. (114)
88- الغشایه: 36 آیه – 72 کلمه – 330 حرف. (مکی)
سوره غاشیه سوره انذار و بشارت است و غاشیه همان روز قیامت است که بر مردم از هر سو احاطه پیدا می‌کند و در این سوره قیامت با شرح حال مردم توصیف می‌کند از این جهت که به دو دسته تقسیم می‌شوند سعیدها و اشقیاء و هر طائفه‌ای در جائی که برایشان آماده مستقر می‌گردند یکی در بهشت و دیگری در دوزخ و رشته کلام بدینجا کشیده می‌شود که رسول خدا(ص) را دستور می‌دهد مردم را تذکر دهد به اینکه مقام ربوبی چه فنونی از تدبیر در این عالم به کار برده فنونی که هریک دلالت بر ربوبیت او برای همه عالم و برای خصوص ایشان و اینکه بازگشتشان بسوی او و حساب رسی اعمالشان با او است.(115)
89- الفجر : عدد آیات 1- نزد حجازی 32، 2- نزد کوفی و شامی 30، 3- نزد بصری 29 آیه – 137کلمه – 577 حرف. (مکی)
در این سوره تعلق به دنیا بدان جهت که طغیان و کفران به دنبال دارد، مذمت شد، و اهل دنیا را به شدیدترین عذاب دنیا و آخرت تهدید نموده، روشن می‌سازد که انسان به خاطر کوتاه فکریش خیال می‌کند اگر خدا به او نعمتی داده به خاطر آن است که نزد خدا کرامتی و احترامی دارد، و آنکه مبتلا به فقر وف قدان است، به خاطر این است که در درگاه خدا خوار و بی مقدار است، ولی به خاطر پندار غلطش هر فساد وط غیانی مرتکب می‌شود و آن پندار غلط را روپوش و رفوی خطاهای خود می‌کند، و دومی هم به خاطر آن پندار غلطش کفر می‌گوید و حال آنکه امر به او مشتبه شده، بلکه اگر قدرت وثروت دارد و اگار مبتلا به فقر و تنگی معاش است، همه به منظور امتحان الهی است تا روشن کند چه چیز از دنیایش برای آخرتش از پیش می‌فرستد. (116)
90- البلد: 20 آیه- 82 کلمه – 330 حرف. (مکی)
این سوره بیانگر این حقیقت ات که خلقت انسان براساس رنج و مشقت است، هیچ کاری و شانی از شئون حیات را نخواهی دید که توام با تخلی‌‌ها و رنج‌ها و سختگی‌ها نباشد، از ان روزی که در شکم ما در روح به کالبدش دمیده شد تا روزی که از این دنیا رخت بر می‌بندد هیچ راحت و آسایش که خالی از تعب و مشقت باشد نمی‌بیند و هیچ سعادتی را خالص ازشقاوت نمی‌یابد. تنها خانه آخرت است که راحتش آمیخته با تعب نیتس. (117)
91- الشمس: عدد آیات 1- نزد مکی 16، 2- نزد دیگران 15 ایه – 54 کلمه – 247 حرف.
حاصل مضمون این سوره این است که انسان که با الهام خدائی تقوی را از فجور و کار نیک را از کار زشت تمیز می‌دهد – اگر بخواهد رستگار شود باید باطن خود را تزکیه کند، و آن را با پرورشی صالح بپروراند، و رشد دهد، و با تقوا بیاراید، و از زشتی‌ها پاک کند، وگرنه از سعادت و رستگاری محروم می‌ماند، هر قدر بیشتر آلوده‌اش کند، وکمتر بیاراید محرومیتش بیشتر می‌شود، و آنگاه به عنوان شاهد داستان ثمود را ذکر می‌کند، که به جرم اینکه پیامبرشان حضرت صالح را تکذیب کرده، ناقه‌ای را که مامور به حمایت از آن بودند بکشتند، به عذاب استیصال و انقراض مبتلا شدند و با نقل این داستان به اهل مکه تعریض و توبیخ می‌کند. (118) (مکی)
92- اللیل: 21 آیه – 71 کلمه – 302 حرف. (مکی)
غرض این سوره تهدید و انذار است و این هدف را از این راه دنبال می‌کند که به انسان‌ها بهفماند مساعی و تلاش‌هایشان یک جور نیست، بعضی از مردمند که انفاق میکنند و از خدا پرورا دارند و وعده حسنای خدا را تصدیق میکنند، و خدای تعالی هم در مقابل، حیاتی جاودانه و سراسر سعادت در اختیارشان می‌گذارد، و بعضی دیگرند که بخل می‌ورزند و به خیال خود می‌خواهند بی‌نیاز شوند، و وعده حسنای خدائی را تکذیب میکنند، و خدای تعالی هم او را به سوی عاقبت شر راه م‌برد، و در این سروه اهتمام و عنایت خاصی به مسئله انفاق مالی شده است. (119)
93- الضحی: 11 آیه – 40 کلمه 192 حرف. (مکی)
بعضی گفته‌اند چند روزی به رسول خدا(ص) وحی نشد، بطوری که مردم گفتند: خدا با او وداع کرده، در پاسخشان این سوره نازل شد و خدای تعالی به این وسیله آن حضرت ارشاد کرد. (120)
94- الانشراح : 8 آیه – 27 کلمه – 103 حرف. (مکی)
در این سوره رسول خدا(ص) را امر می‌کند به اینکه کمر خدمت در راه خدا به بندد، و به سوی او رغبت کند، و به این منظور نخست منتهائی که بر او نهاده تذکر می‌دهد. (121)
95- التین : 8 آیه – 34 کلمه – 150 حرف. (مکی)
این سوره مسئله بعث و جزاء را یادآور شده، مطلب را از راه حخلقت انسان در بهترین تقویبم، وسپس اختلاف افراد انسان در بقاء بر فطرت اولی و خارج شدن از آن، و در نتیجه تنزیلش تا اسفل سافلین را بیان نموده، و در آخر خاطرنشان می‌کند که به حکم حکمت الهی واجب است که بین دو طائفه در دادن جزاء فرق گذاشت، و پاداش هر دو نباید یکسان باشد. (122)
96- العلق: عدد آیات 1- نز د حجازی 20، 2- نزد عراقی 19، 3- نزد شامی 18 آیه – 92 کلمه – 280 حرف. (مکی)
در این سوره رسول خدا(ص) را امر می‌کند به اینکه قرآن را که به وحی خدا نازل می‌شود تلقی کند. (123)
97- القدر : عدد آیات 1- نزد مکی و شامی 6، 2- نزد دیگران 5 آیه – 30 کلمه – 12 حرف این سوره نزول قرآن در شب قدر را بیان می‌کند و آن شب را تعظیم نموده از هزار ماه بالاتر می‌داند، چون در آن شب ملائکه و روح نازل می‌شوند. (124) (مکی)
98- البینه: عدد آیات 1- نزد بصری 9، 2- نزد دیگران 8 آیه – 94 کلمه – 392 حرف.
این سوره رسالت محمدبن عبدالله خاتم النبیین صولات الله علیهم را برای عوام از اهل کتاب و مشرکین مسجل می‌کند، و به عبارتی ساده‌تر برای عموم اهل ملت و غیر اهل ملت و باز ساده‌تر بگویم برای عموم بشر تسجیل می‌کند و می‌فهماند آن جناب از ناحیه خدا بسوی عموم بشر گسیل شده، و این عمومیت رس الت آن جناب مقتضیات سنت الهیه، یعنی سنت هدایت است، و با بیانی که بر عمومیت دعوت‌آن جناب استدلال کرده، به اینکه دعوت‌آن حضرت متضمن مجتمع انسانی است، عقائد و اعمال افراد و جوامع را صالح می‌سازد. (125) (مدنی)
99- الزلزال: عدد آیات 1- نزد کوفی 8، 2- نزد دیگران 9 آیه – 35 کلمه – 149 حرف.
در این سوره سخن از قیامت و زنده شدن مردم برای حساب، و اشاره به بعضی از علامت‌هایش رفتهکه یکی زلزله زمین، و یکی دیگر سخن گفتن آن از حوادثی است که در آن رخ داده استت. (126) (مدنی)
100- العادیات: 11 آیه -40 کلمه – 163 حرف. (مکی)
این سوره درباره ناسپاسی انسان و کفران نعمت‌های پروردگارش و حب شدیدش نسبت به خیر سخن می‌گوید و نتیجه می‌گیرد با اینکه دوستدار خیر خلق شده و با اینکه خیر را تشخیص می‌دهد، اگر انجام ندهد، حجتی بر خدا ندارد، بلکه خدا بر او حجت دارد، و به زودی به حسابش می‌رسند. (127)
101- القارعه: عدد آیات 1- نزد کوفی 8، 2- نزد دیگران 9 آیه – 36 کلمه – 150 حرف. این سوره تهدید به عذاب قیامت و بشارت به ثواب آن است، ولی جانب تهدیدش بر بشارتش می‌چربد. (128) (مکی)
102- التکاثر: 8 آیه – 28 کلمه-120 حرف. (مکی)
این سوره مردم را به شدت توبیخ می‌کند بر اینکه با تکاثر ورزیدن و کورس گذاشتن در جمع مال و اولاد و یاور آن با یکدیگر از خدای تعالی و از سعادت واقعی خود بی خبر می‌ماند، از تبعات و آثار سوء خسران آور این سرگرمی غفلت می‌ورزند، وایشان را تهدید می‌کند به اینکه به زودی نتیجه سرگرمی‌های بیهوده خود را می‌دانند، و می‌بینند و به زودیب از این نعمت‌ها که در اختیارشان گذاشته شده بود تا شکرش بجا می‌آورند بازخاست می‌شوند، که چرا در شکر گذاری خدا خود را به نادانی زدید، و به کارهای بیهوده سرگرم کردید و چرا نعمت خدا را با کفران مقابله نمودید. (129)
103- العصر : 3 آیه – 14 کلمه – 68 حرف. (مکی)
این سوره تمامی معارف قرآنی و مقاصد مختلفه آن را در کوتاه‌ترین بیان خلاصه کرده است.(130)
104- الهمزه : 9 آیه – 33 کلمه – 130 حرف. (مکی)
این سوره تهدیدی شدیدی است به کسانی که عاشق جمع مالند، و می‌خواهند با مال بیشتر خود بر سروگردن مردم سوار شوند، و برآنان کبریائی بفروشند، و به همین جهت از مردم عیب‌هائی می‌گیرند، که عیب نیست. (131)
105- الفیل : 5 آیه -23 کلمه -96 حرف. (مکی)
در این سوره به داستان اصحاب فیل اشاره می‌کند که از دیار خود به قصد تخریب کعبه معظمه حرکت کردند، و خدای تعالی با فرستادن مرغ ابابیل و آن مرغان با باریدن کلوخ‌های سنگی بر سر آنان هلاکشان کردند و به صورت گوشت جویده‌شان کردند، و این قصه از آیات و معجزات بزرگ الهی است که کسی نمی‌تواند انکارش کند، برای اینکه تاریخ نویسان آن را مسلم دانسته و شعرای دوران جاهلیت در اشعار خود از آن یاد کرده‌اند. (132)
106- قریش : 4 یا 5 آیه – 17 کلمه – 93 حرف. (مکی)
این سوره بر قریش منت می‌گذارد، که خدای تعالی با این دفاعی که از مکه کرد شما را در انظار مردم احترام قرار داد، تا بتوانید با امنیت کامل بدون اینکه راهزنان متعرض شما شوند کوچ تاببستانی و زمستانی خود را به منظور تجارت انجام دهید، آنگاه دعوتشان می‌کند به توحید و عادت رب بیت. (133)
107- الماعون : 7 یا 6 آیه – 25 کلمه – 125 حرف.
این سوره تهدید کسانی است که خود را سلمان معرفی کرده‌اند، ولی متخلق به اخلاق منافقینند، از قبیل سهو از نماز، و ریاء کردن در اعمال، و منع ماعون، یکی مضایقه از کارهای خیر، که هیچ یک از اینها به ایمان به روز جزاء سازگاری ندارد. (134) (مکی، به استثناء4آیه آخر که مدنی است.)
108- الکوثر : 3 آیه – 10 کلمه – 42 حرف. (مکی)
در این سوره منتی بر رسول خدا(ص) نهاده به اینکه به آن جناب کوثر داده، و این بدان منظور است که آن جناب را دلخوش سازد و بفهمماند که آن کس که به وی زخم زنان می‌زند که اولاً ذکور ندارد، و اجاق کور است خودش اجاق کور است.(135)
109- الکافرون: 6 آیه -26 کلمه – 94 حرف. (مکی)
در این سوره رسول خدا(ص) را دستور می‌دهد به اینکه برائت خود از کیش و ثنیت آنان از علناً اظهار داشته خبر دهد که آنها نیز پذیرای دین وی نیستند، پس نه دین او مورد استفاده ایشان قرار می‌گیرد، و نه دین آنان آن جناب را مجذوب خود می‌کند، پس نه کفار می‌پرستند‌آنچه را که آن جناب می‌پرستید، ونه تا ابد آن جناب می‌پرستد آنچه را که ایشان می‌پرستند، پس کفار باید برای ابد از سازشکاری و مداهنه آن جناب مایوس باشند.(136)
110- النصر : 3 آیه – 19 کلمه – 77 حرف. (مدنی)
در این سوره خدای تعالی رسول گرامیش را وعده فتح و یاری می‌دهد، و خبر می‌دهد که به زودی آن جناب مشاهد می‌کند که مردم گروه گروه داخل اسلام می‌شوند، و دستورش می‌دهد که به شکرانه این یاری و فتح خدائی، خدا را تسبیح کند و حمد گوید و استغفار نماید.(137)
111- مسد: 5 آیه – 20 کلمه – 77 حرف. (مکی)
این سوره تهدید شدیدی است به ابی لهب، تهدیدی است به هلاکت خودش و علمش، تهدیدی است به آتش جهنم برای خودش و همسرش. (138)
112- الاخلاص: 4 یا 5 آیه – 15 کلمه – 47 حرف. (مکی)
این سوره خدای تعالی را با حدیث ذات و بازگشت ما سوی الله در تمامی حوائج وجودیش بسوی او و نیز به اینکه احدی نه در ذات و نه در صفات و نه در افعل شریک او نیست می‌ستاید، و این توحید قرآنی توحیدی است که مختص به خود قرآن کریم است، و تمامی معارف (اصولی و فرعوی و اخلاقی) اسلام بر این اساس پی‌ریزی شده است. (139)
113- الفلق: 5 آیه – 23 کلمه – 74 حرف. (مکی)
در این سوره به رسول گرامی خود دستور می‌إهد که از هر شرو از خصوص بعضی شرور به او پناه ببرد. (140)
114- الناس : 6 یا 7 آیه – 20 کلمه – 79 حرف. (مکی)
در این سوره رسول گرامی خود را دستور می‌دهد به اینکه از شر وسواس خناس به خدا پناه ببرد. (141)
مواضع سجده در قرآن
سوره‌هائی که آیه سجده است
چهارده سوره دان تو از قرآن
لیک آیات سجده پانزده است
سوره حج دو موضعش مید آن
باشد اعراف و رعد و نحل اسراء
مریم و حج و سوره فرقان
باز نمل است و سوره تنزیل
بعد از آن صاد و فصلت برخوان
بعدها هست سوره النجم
پس از آن انشقاق و اقراء دان
هست تنزیل فصلت واجب
نجم و اقراء بقیه ندب دان
“استاد شکوهمند”
اقسام السور
1- السبع الطول : (هفت سوره بلند) بیشتر این هفت سوره را چنین دانسته‌اند. 1) بقره 2) آل عمران 3) نساء 4) مائده 5) انعام 6) اعراف 7) انفاق و توبه(142)
سعد بن حبیر هفتمی را سوره یونس و حاکم سوره کهف می‌داند (143)
2- المئون (سوره‌هائی که در حدود 100 آیه دارد):
یونس، هود، یوسف، الحجر، النحل، الکهف، اسراء، انبیاء، طه، المومنون، الشعراء، الصافات و یا از سوره بنی اسرائیل تا هفت سوره. (144)
3- المثانی (سوره هائی که پس از آن دو دسته قرار می‌گیرند و گفته‌اند هفت سوره دومی یعنی از سوره دهم تا شانزدهم) : الاحزاب، حج، قصص، نمل، نور، انفال، مریم، عنکبوت، روم، یس، فرقان، رعد، سباء، ملائکه، ابراهیم، ص، لقمان، زمر. (145)
4- المفصل (سوره‌هائی که در آخر قرآن قرار گرفته‌اند چون کوچک و کوتاه هستند و زیاد با بسمله فصل «جدا» شده، مفصل نامیده شده‌اند. (146)
1) طوال: از سوره حجرات/49 تا سوره البروج/58
2) اوساط: از سوره الطارق/86 تا سوره بینه/98
3) قصار: از سوره الزلزال/99 تا سوره الناس/114.
5-الممتحنات: الفتح/48 – حشر/59 – سجده/32 – طلاق/65 – ن و القلم/68- حجرات/49 – تبارک/67- تغابن/64- منافقون/63 – جمعه/62 – صف/61 – جن/72 – نوح/71- مجادله/58 – ممتحنه/60- تحریم/66.
6- سور الم (هفت سوره را که با «الم» شروع می‌شود سوره‌های «الم» می‌نامند) که عبارتند از : بقره، آل عمران، اعراف، عنکبوت، روم، لقمان، سجده.
7- سوره مسحبات:اسراء، حدید، حشر، صف، جمعه، تغابن، اعلی.
8- سوره حوامیم (سوره‌هائی که با «حم» آغاز می‌گردد): مومن، فصلت، شوری، زخرف، دخان، جاثیه، احقاف.(147)
9- سورالر: یونس، هود، یوسف، رعد، ابراهیم، حجر.
10-سور حمد(سوره‌هائی که با «الحمد» شروع می‌شود): فاتحه، انعام، کهف، سبا، فاطر.
11- سور العتاق (عتاق جمع عتیق به معنی کهنه است و در این جا مراد شاید آنچه در اول نازل شده باشد) که عبارتند از: اسراء، کهف، مریم، طه، انبیاء. (148)
12- سور عرایم (سوره‌هایی که سجده واجبه در آنهاست) سجده، فصلت، نجم، علق.
13- سورقل (چهار سوره‌ای که با «قل» شروع می‌شود): کافرون، اخلاص، فلق، ناس.
14- سور طواسین (سوره‌هائی که با «طس» و یا «طلسم» آغاز می‌یابد) که عبارتند از: شعراء، نمل، قصص.
15- الزهراوان: دو سوره بقره و آل عمران را چنین نامند. (149)
16- قرینتین: دو سوره انفال و براء را که پشت سر همیدگر قرار گرفته و قرین یکدیگرند، چنین خوانده‌اند.
17- المعوذتین: دو سوره آخر قرآن (الفلق و الناس) که هر دو با «قل اعوذ» شروع می‌گردد.
آیات و کلمات قرآن بنابر اقوال مختلف
شماره آیه‌ها
1- کوفین: 6236 آیه. (150)
2-شامی که منسوب است به یحیی بن‌حارث (ابی الحرث) الذماری و عبدالله بن عامر: 6226 آیه.
3- مکی که منسوب است به عبدالله بن کثیر: 6220 آیه.
4- بصری که از قتاده نقل شده: 6219 آیه.
5- ابن مسعود: 6218 آیه. (151)
6- مدنی: 6217 آیه.
7- ابن عباس و ابن سیرین: 6216 آیه. (152)
8- حمید اعراج: 6212آیه (153)
9- بصری که منسوب به عاصم بن العجاج الحجدری است: 6205 آیه.
10- ابن الندیم از عطاربن یسار: 6170 آیه (154)
11- میبدی: 6660 آیه. (155)
شمار کلمات قرآن
1- عطاء بن یسار: 77439 کلمه (156)
2- فضیل (فضل) بن شاذان از عطاء بن یساروقاریان بصره (157) (77437) کلمه. (77436) کلمه.
آمار حروف قرآن بنابر اقوال مختلف
شماره حروف قرآن
1- ابن عباس: 323671 حرف. (158)
2- بصریین: 323015 حرف.
3- ابن مسعود
-322670 حرف.
– 300690 حرف. (159)
4- مجاهد
– 321188 حرف.
-321120 حرف.
5- یحیی بن حارث الذماری: 321530 حرف. (160)
6- عبدالله بن جبیر از مجاهد: 321000 حرف.
مجموع کلمات قرآن کریم 66600 و مجموع آیات 6660تاست، بنابراین بطور معمول هر آیه شامل ده (10) کلمه می‌وشد و در هر سال 500 کلمه بر مقدار کلمات افزوده شده است.
عناوین قرآن کریم
ای تورا در فهم معنی داده حق طبع سلیم
هیچ دانی چند دار نام قرآن عظیم
هم کتابست و کلام و هم مبارک هم شفا
عهدوفرقان و مبین و حبل و بشری و حکیم
باز تبیان و بلاغ و رحمت و ذکر و هدی
موعظه نور بیانست و صراط المستقیم
“ابونصر فراهی”