اخلاق عبادي – درس هفتم

 

آثار عبادت

در درسهای گذشته معلوم شد که هدف اصلی از آفرینش انسان، تکامل معنوی تقرّب او به خداوند است و عبادت، تنها راه رسیدن به این مقصد عالی است. از این بیان می‌توان چنین نتیجه گرفت که مهم‌ترین و عالی‌ترین اثر عبادت خداوند رسیدن انسان به کمال معنوی و نزدیک شدن او به خداست.

 

لیکن باید دانست که قرب الهی با همة ارزش، عظمت و تأثیری که در بهبود سرنوشت انسان دارد، اثر منحصر به فرد عبادت خداوند نیستع بلکه عبادت، سرچشمة آثار و برکات فراوان مادّی و معنوی است. این برکات، برخی دنیوی و بعضی اخروی هستند و مانند کمال معنوی و تقرّب به درگاه الهی که ذکر آن گذشت اختصاصی به دنیا یا آخرت به تنهایی نداشته و مشترک بین هر دو اند.

 

بنابراین، آثار عبادت را می توان به سه گروه تقسیم کرد:

الف- آثار دنیوی

در این جهان همة انسانها اعمّ از مؤمن و غیر مؤمن از لطف و رحمت واسعة الهی برخوردارند ونعمت‌های خداوند در دنیا اختصاص به بندگان صالح او ندراد. خداوند همه را آفرید و اسباب و وسایل رشد و تکامل مادّی و معنوی را در اختیار همه قرار داده است، لیکن با وجود این کسانی که به وسیلة پرستش خداوند خود را با سرچشمة جهان هستی، یعنی ذات مقدّس پروردگار مرتبط ساخته‌اند، علاوه بر نعمت‌های عامّ‌از پاداش‌های ویژه‌ای در همین جهان نیز بهره‌مند می‌شوند.

برخی از این پاداش‌ها عبارتند از:‌

1- خدا ترسی: هر چه بنده در اثر عبادت به خدا نزدیک‌تر شود،‌خدا را بهتر می‌شناسد، عظمت او را بیشتر درک می‌کند و خوف الهی بیشتر در دلش متجلّی می‌شود.

بدیهی است چنین خوفی نیز به نوبة خود، منشأ برکات دیگری است،‌زیرا از سویی خوف از خدا مهم‌ترین عامل بازدارندة انسان از لغزش‌هاست و از سوی دیگر وقتی دل آدمی از خوف‌الهی لبریز شد، انساناز برخورد با هیچ نیروی دیگری پروا نخواهد داشت و روح آزادگی و وارستگی به تمام معنا در او به وجود خواهد آمد. حضرت صادق علیه السلام می‌فرماید: خداوند در تورات فرموده است:‌

«یا بْنَ ادَمَ ! تَفَرَّغْ لِعِبادَتی، أَمْلَأْ قَلْبَکَ خَوْفاً مِنّی»[1]

ای فرزند آدم! برای پرستش من فراغت بجوی تا دلت را از خوف خود پر کنم!‌

2- سلامت جسم و جان: جسم و روح انسان با هم مرتبط بوده بر یکدیگر تأثیر متقابل دارند. رنجوری و بیماری هر یک موجب ناراحتی دیگری می‌شود چه بسیارند افرادی که بیماری جسمی ندارند،‌ ولی به خاطر تشویش یا افسردگی روانی، جسمشان نیز همواره رنجور و ناتوان است و اگر از اضطراب روانی رها شوند، مشکل جسمشان نیز حل خواهد شد. از سوی دیگر از بین مبتلایان به بیماری‌های جسمی نیز اغلب، کسانی نجات می‌یابند و شانس بهبودی بیشتری دارند که از روحیه‌‌ای آرام و مطمئن برخوردار باشند.

عبادت خداوند موجب ارتباط انسان با مبدأ علم، قدرت و حیات مطلق و بی نهایت شده و آرامش روحی انسان را در پی خواهد داشت. آرامشی که مؤثرترین عامل در بهبود بیماری‌های جسمی و روحی است.

قرآن کریم در مورد تأثیر ذکر خدا که روح عبادت است بر روان انسان می‌فرماید:‌

«أَلاْ‌ بِذِکْرِ اللهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»[2]

علاوه بر آنچه گفته شد برخی از عبادات به طور مستقیم نیز موجب سلامت جسم می‌شوند. امام سجاد (ع) دربارة تأثیر حج و عمره بر سلامت جسمانی می‌فرماید:

«حُجَّوا وَ اعْتَمِرْوا تَصِحَّ اَجْسامُکُمْ….»[3]

حجّ‌و عمره بجا آورید!‌تا بدنهای شما سالم گردد.

3- مصونیت از گناه:‌عبادت موجب قرب انسان به خدا می‌شود و از آنجا که خداوند مظهر همة پاکی‌هاست و از هر گونه پلیدی و آلودگی منزّه است، بندگانی که به او تقرّب می‌جویند نیز به هر میزان به او نزدیک‌‌تر می‌شوند به همان میزان از گناه و انحراف فاصله می‌گیرند و از وسوسه‌های شیطان و نفس امّاره مصونیّت می‌یابند.

با توجّه به این حقیقت ، قرآن کریم می‌فرماید:

« أَقِمِ الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنكَرِ…. »[4]

نماز را بپادار که نماز انسا را از زشتی‌ها و گناه باز می‌دارد.

4- بی‌نیازی مادّی و گشایش اقتصادی: غنا و بی‌نیازی تنها به داشتن مال و ثروت زیاد نیست. چه بسا ثروتمندی که با وجود تمکّن مادّی در عمق جان خویش احساس فقر و نیاز می‌کند و چه بسا تهیدستی که بر اثر ارتباط با خدا و اتکال به او، خود را از همه کس و همه چیز مستغنی می‌یابد. عبادت خداوند سبب می‌شود که انسان آنچنان در عظمت الهی غرق شود که غیر او هر چه هست در نظرش حقیر و بی‌ارزش جلوه کند.

حضرت علی (ع) در توصیف پیشگان می‌فرماید:

«عَظُمَ الْخالِقُ فی أَنْفُسِهِمْ فَضَغُرَ ما دُونَهُ فی أَعْیُنِهِمْ….»[5]

ژرفای روحشان را عظمت آفریدگار لبریزکرده است. پس هر چه جز اوست در نظرشان خُرد می‌آید.

در عین حال در متون اسلامی به این حقیقت تصریح شده است که انجام برخی عبادات موجب ازدیاد رزوی و گشایش اقتصادی می‌شود.

به عنوان نمونه، حضرت صادق (ع) می‌فرماید:‌

«صَلاةٌ الَّیْلَ تُحْسِنُ الْوَجْهظ وَ تُحْسِنُ الْخُلْقَ وَ تُطیبُ الرُّوحَ وَ تُدِرُّ الرَّزْقَ وَ تَقْضِی الدَّیْنَ وَ تَذْهَبُ بِالْهَمَّ وَ تَجْلُوا الْبَصَرَ»[6]

نماز شب، چهره را زیبا، اخلاق را نیکو،‌روح را پاکیزه،‌روزی را زیاد، قرض را ادا، اندوه را برطرف،‌و چشم را روشن می‌‌کند.

ب- آثار اخروی

عمده‌ترین نتایج پرستش خداوند، در جهان آخرت و پس از مرگ عاید انسان می‌شود؛ نتایج ارزنده‌ای که آیار دنیوی عبادت با همة بزرگی در برابر آن ناچیزند. برخی از آثار اخروی عبادت عبارت است از:‌

1- آسایش در برزخ:‌سفر آخرت، سفر پرماجرا و هراس‌انگیزی است که هر انسانی آن را پیش رو دارد. این سفر از لحظة مرگ انسان آغاز می‌شود و به ابدیّت می‌پیوندد. حفرة قبر و زندگی در برزخ،‌اوّلین منزل سفر آخرت است که در آن آدمی برای اولین بار با چهرة تجسّم یافتة اعمال نیک و بد خویش روبه‌رو می‌گردد. اعمال عبادی که انسان در دنیا انجام داده در عالم قبر وبرزخ با چهر‌ای زیبا وآرامش بخش ظاهر می‌شوند و در گذر از فراز و نشیب‌های زندگی برزخی به انسان یاری می‌دهند و او را از وحشت و تنهایی ایمنی می‌بخشند.

امام باقر (ع) می‌فرماید:‌

«مَنْ أَتَمَّ رُکُوعَهُ لَمْ تَدْخُلْهُ وَ حْشةُ الْقَبْرِ»[7]

هر کس رکوع نماز خود را کامل به جا آورد،‌وحشت قبر بر او وارد نمی‌شود.

وقتی مؤمن را در قبر می‌نهند، به همراه او شش صورت نورانی داخل قبر می‌شوند و اطراف او را می‌گیرند،‌یکی از آنها ازدیگران نورانی‌تر است. مؤمن از آنها می‌پرسد شما کیستید؟ یکی می‌گوید: من نماز هستم! دوّمی می‌گوید من زکاتم! سوّمی می‌گوید: من روزه‌ام!‌چهارمی می‌گوید :‌من حجّ‌و عمره‌ام!‌پنجمی می‌گوید:‌من نیکی‌های تو هستم که به برادرانت رساندی! سپس همة اینها از آن صورت نورانی‌تر می‌پرسند تو که هستی که از همه نورانی‌تر و خوشبوتری؟ می‌گوید من ولایت اهل بیت پیغمبر![8]

2- ایمنی در محشر: در صحنة قیامت به طور دقیق به اعمال نیک و بد انسان ها رسیدگی می‌شود. روز قیامت به تصریح قرآن کریم به اندازة پنجاه هزار سال از عمر این جهان به طول می‌انجامد. در این روز، انسان‌ها را در مواقف و ایستگاه‌های متعدّد مورد بازخواست و حسابرسی قرار می‌دهند. عبادت خداوند موجب می‌شود که انسان‌ در چنین روزی مورد لطف و عنایت الهی واقع شود و از سختی‌های عرصات محشر ایمنی یابد

قرآن کریم در این باره می‌فرماید:

«مَنْ جاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ خَیْرُ مِنْها وَ هُمْ مِنْ فَزَعٍ یَوْمَئِذٍ امِنُونَ»[9]

کسانی که کار شایسته انجام دادند، پاداشی بهتر از‌ آن خواهند داشت و آ‌نها از وحشت و سختی این روز (قیامت) در امانند.

3- نوراینت در قیامت: کسی که در دنیا عمر خود را صرف عبادت خداوند کرده در قیامت با چهره‌ای نورانی و آبرومند وارد محشر می‌شود.

قرآن کریم در این باره می‌فرماید:‌

« َوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنِينَ وَالْمُؤْمِنَاتِ يَسْعَى نُورُهُم بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَبِأَيْمَانِهِم » [10]

این پاداش بزرگ در روزی است که مردان و زنان با ایمان را می‌نگری که نورشان،‌پیش رو و رد سمت راستشان به سرعت حرکت می‌کند.

4- ورود به بهشت: تمایل فطری بشر به زندگی جاودانه و جهل او نسبت به سرنوشت آینده‌اش از مهمترین نگرانی‌هایی است که همواره ذهن و فکر انسانها را به خود مشغول داشته است. ایمان به خدا و عبادت او از مهم‌ترین عوامل رفع این نگرانی هاست،‌زیرا انسان در سایة ایمان و عبادت به حسن عاقبت و آیندة نیک خود اطمینان پیدا می‌کند. عبادت خداوند موجب می‌شود که سرنوشت انسان به بهشت امن الهی منتهی شود و برای همیشه از نعمت زندگی سعادتمندانه در جوار رحمت حق برخوردار گردد.

قرآن کریم در این باره می‌فرماید:‌

« وَمَن يَعْمَلْ مِنَ الصَّالِحَاتَ مِن ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُوْلَئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ وَلاَ يُظْلَمُونَ نَقِيرًا »[11]

و کسی که چیزی از عمال شایسته را انجام دهد خواه مرد باشد یا زن در حالی که ایمان داشته باشد چنان کسانی داخل بهشت می‌شوند.

حضرت علی علیه السلام نیز می‌فرماید:‌

«ثَمَنْ الجَنَّةِ الْعَمَلُ الصّالِحُ»

بهای بهشت،‌عمل صالح است.

ج- آثار عمومی

برخی از آثار عبادت برکات عامّ و شاملی هستند که موجب نیکبختی انسان در دو جهان می‌شوند. این آثار ارزشمند عبارتند از:

1- حیات طیّب: انسان در این جهان دو نوع زندگی دارد؛ یک زندگی ظاهری و حیوانی که به جسم او مربوط می شود و خوردن، آشامیدن، خوابیدن و نفس کشیدن از ویژگی‌های آن است و دیگری زندگی باطنی که مختصّ روح اوست و به باطن ذاتش مربوط است. او در حالی که در این جها زندگی می کند در باطن ذات خود یک زندگی نفسانی نیز دارد که در آن یا به سوی سعادت، کمال و نورانیّت سیر می‌کند ویا به سوی بدبختی و تاریکی رهسپار است.

معارف و عقاید حق، فضایل و مکارم اخلاق، محبت، انس و دلبستگی به خدا، اطاعت خدا و جلب رضایت او، انجام اعمال صالحی که خداوند به آن فرمان داده و در یک کلام عبادت خداوند موجب می‌شود که انسان زندگی تازه و پاکیزه‌ای پیدا کند که قرآن از این زندگی به عنوان «حیات طیّب»‌یاد می‌‌کند. حیات طیّب آدمی در بستر زندگی ظاهری او شکل می‌‌گیرد و در جهان آخرت نیز ادامه می‌یابد.

قرآن کریم از این اثر ارزشمند عبادت، این گونه یاد می‌کند:‌

«مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَکَرٍ أَوْ أُنْثی وَ هُوَ مُؤْمِنٌ‌ فَلَنُحیِینَّهُ حَیوةً طَیَّبَةً….»[12]

هر کس کار شایسته انجام دهد، خواه مرد باشد یا زن در حالی که مؤمن است، او را به حیاتی پاک زنده می‌داریم.

2- مقام یقین: عبادت خداوند را برای رسیدن به اهداف گوناگون می‌تون انجام داد. اهدافی از قبیل نجات از عذاب دوزخ یا رسیدن به بهشت امن الهی یا … طبیعی است خدای مهربان به فضل و کرم واسعه‌اش،‌ عباد خود را گرامی می‌دارد و انان را از عذاب خویش ایمن می‌سازد و در جوار رحمت خود سکنا می‌دهد. پس ما نیز بهتر است همّتی عالی‌تر داشته برای عبادت خداوند ثمره‌ای بالاتر از اینها جستجو کنیم. یکی از این آثار ارزشمند رسیدن به مقام والای یقین و شهود باطنی است. به این معنا که انسان بتواند در همین جهان علاوه بر جهان آخرت حقایق امور را از ورای حجاب ببیند و به لطایف صنع و حکمت الهی، عمیق‌تر از آنچه اکنون می‌بیند پی‌ ببرد؛ چرا که، «صورتی در زیر دارد آنچه در بالاستی» قرآن کریم عبادت خداوند را راه رسیدن به چنین مقامی دانسته می‌فرماید:

«وَاعْبُدْ رَبَّکَ حَتّی یأْتِیَکَ‌ الْیَقینُ»[13]

و پروردگارت را عبادت کن تا به مرحلة یقین برسی.