اللَّـهُمَّ اجْعَلْ سَعْيِي فِيهِ مَشكُوراً خدايا كوششم را امروز پاداش دهوَ ذَنبِي فِيهِ مَغْفُوراًو گناهم را ببخشوَ عَمَلِي فِيهِ مَقْبُولاًو علمم را قبول كنوَ عَيبِي فِيهِ مَسْتُوراً عيبم را بپوشانيَا أَسْمَعَ السَّامِعِينَ.اي شنواترين شنوايان.
سعي و تلاش
»سعي« در لغت به معناي تند راه رفتن، كه از دويدن آرام‌تر است و بطور استعاره در جدّيت و كوشش در كار، بكار مي‌رود، چه كار، خير باشد و چه شر، كه مراد از سعي, در دعاي امروز افعال خير است.براي رسيدن به سعادت جاويدان، اموري چند شرط است، اول: اراده انسان، آن هم اراده‌اي كه به حيات ابدي تعلّق گيرد و به لذّات زودگذر و نعمتهاي ناپايدار و هدفهاي صرفاً مادي تعلّق پيدا نكند، همتي والا و روحيه‌اي عالي پشت آن باشد كه او را از پذيرفتن هرگونه رنگ تعلّق و وابستگي آزاد سازد، اراده‌اي كه بصورت ضعيف و ناتوان در محيط فكر و انديشه و روح نباشد، بلكه تمام ذرّات وجود انسان را به حركت وادارد و آخرين سعي و تلاش خود را در اين راه، بكار بندد و همچنين توأم با ايماني ثابت و استوار باشد، زيرا، تصميم و تلاش هنگامي به ثمر مي‌رسد, كه از انگيزه صحيحي سرچشمه گيرد، قرآن كريم در اين مورد مي‌فرمايد: »وَ مَنْ اَرَادَ الْاَخِرَةَ وَ سَعَي لَهَا سَعْيَهَا وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَئِكَ كَانَ سَعْيُهُمْ مَشْكُوراً«2 همچنين خطاب به مؤمنين مي‌فرمايد: اي كساني كه ايمان آورده‌ايد توبه كنيد، توبه خالص، اميد است با اين كار پروردگارتان گناهان شما را ببخشد و شما را در باغهائي از بهشت كه نهرها از زير درختانش جاري است وارد كند، در آن روزي كه خداوند، پيامبر و كساني را كه به او ايمان آورده‌اند، خوار نمي‌كند، اين در حالي است كه نور آنها از پيشاپيش آنها و از سوي راستشان در حركت است و مي‌گويند: پروردگارا تو ما را كامل كن و ما را ببخش كه تو به انجام هر كاري قدرت داري.3در آيه‌اي ديگر نيز مي‌فرمايد: در روز قيامت مردان و زنان با ايمان را مي‌نگري كه نورشان پيش روست و در سمت راستشان حركت مي‌كند و به آنها مي‌گويند، بشارت باد بر شما، امروز به باغهائي از بهشت كه نهرها زير درختانش جاري است، جاودانه در آن خواهيد ماند و اين پيروزي بزرگي است.4 در واقع اين آيات همان، پاسخگوئي به درخواستي است كه در اين روز از خداوند مي‌شود و آن اينكه خدايا كوششم را امروز پاداش ده، اما آنچه موجب پاداش الهي مي‌شود, سعي و تلاش براي رسيدن به هدايت و پاكي است، كه انگيزه ترس از خداوند را براي رسيدن به اين هدايت رهنمون مي‌شود، »وَ اَمَّا مَنْ جَاءَكَ يَسْعَي وَ هُوَ يَخْشَي«5 اما كسي كه به سراغ تو مي‌آيد و تلاش براي هدايت و پاكي دارد و از خداترسان است و نتيجه اين سعي و تلاش را در روزي كه چهره‌ها در آن روز شاداب و باطراوت است و از سعي و تلاش خشنود است آشكار مي‌گردد.6
درخواست بخشش گناهان
در عبارت ديگري از دعاي امروز مي‌خوانيم »وَ ذَنْبِي فِيهِ مَغْفُوراً« – و گناهانم را ببخش – موضوع عفو و بخشش گناهان و زشتيهاي ما، از ناحيه خداي غفور و مهربان موضوعي است كه در رشد شخصيتي انسان و رويكرد او به هنجارهاي فردي و اجتماعي و گريز از ناهنجاريها بسيار مهم مي‌باشد و لذا در اينجا به بعضي از عواملي كه، موجب پوشانده شدن گناهان و غفران و آمرزش آنها مي شود، اشاره مي‌كنيم.
عواملي كه باعث بخشش و پوشاندن گناهان مي‌شود
1- عقوبت دنيوي
از رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلّم روايت شده كه فرمود: هنگامي كه مؤمني بسوي گناه روي آورد، خداوند او را به فقر مبتلي مي‌سازد و اين كفاره گناهان اوست، يا اينكه او را به بيماري مبتلا مي‌سازد و يا اينكه او را دچار ترس از حاكمي ظالم مي‌گرداند, يا هنگام مرگ, جان دادن را بر او سخت مي‌كند، تا اينكه خدا را ملاقات كند، در آن هنگام به او امر مي‌شود، بسوي بهشت برود.7همچنين از امام رضا عليه‌السّلام در مورد سخن خداي متعال كه مي‌فرمايد: »فَيَوْمَئِذٍ لاَ يَسْئَلُ عَنْ ذَنْبِهِ أِنْسٌ وَ لاَ جَانٌ«8 سؤال شد حضرت فرمود: »إِنَّ مَنْ أعْتَقَدَ الْحَقَّ ثُمَّ أَذْنِبَ وَ لَمْ يَتُبْ فِي الدُّنْيَا عَذَّبَ عَلَيهِ فِي الْبَرزَخِ وَ يُخْرَجُ يَومَ الْقِيَامَةِ وَ لَيْسَ لَهُ ذَنْبٌ يَسْألْ عَنْهُ«9 همانا كسي كه عقائدش حق باشد و گناه كند و در دنيا توبه ننمايد، در عالم برزخ عذاب مي‌شود و هنگام قيامت خارج مي‌شود از قبر و در آن زمان هيچ گناهي براي او نيست تا از آن سؤال شود.
2- بيماري
در حديث قدسي وارد شده كه خداوند تعالي فرمود: اهل طاعت من در ميهماني من هستند و اهل شكرگزاريم در زيادي نعمت، اهل ذكر و ياد من در نعمت من و اما اهل گناه و معصيت من، مأيوس نمي‌سازم آنها را از رحمتم! پس اگر توبه كنند و بسوي من برگردند, من دوست ايشان مي‌شوم و اگر مرا بخوانند آنها را اجابت مي‌كنم و اگر بيمار شوند من طبيب آنها خواهم بود، آنها را با سختي و مصيبتها درمان مي‌كنم، تا اينكه ايشان را از گناهان و معايب پاك سازم.10
3- حسنات و نيكيها
يكي از سنتهاي الهي اين است كه نيكيها، زشتيها و گناهان را از بين ببرد و خداوند متعال براساس لطف و رحمت خود در آياتي از قرآن كريم به آن متذكر شده و مي‌فرمايد: »وَ الَّذِينَ ءَامَنُوا وَ عَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُكَفِّرَنَّ عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِم«11 كساني كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند، گناهان آنها را مي‌پوشانيم.در تفسير مجمع البيان در ذيل آيه »وَ أَقِمِ الصَّلَوةَ طَرَفِي النَّهَارِ وَ زُلُفاً مِنَ الْلَيلِ اِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ«12 آورده است كه، علي عليه‌السّلام، از رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلّم، روايت نمود كه آن حضرت فرمود: »إِنَّمَا مَنْزِلَةِ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسِ لِأُمَّتِي كَنَهْرٍ جَارٍ عَلَي بَابِ اَحَدِكُمْ، فَما يَظُنُّ اَحَدَكُم لَو كَانَ فِي جَسَدِهِ دَرَنٍ ثُمَّ اغْتَسَلَ فِي ذَلِكَ النَّهَرَ خَمْسَ مَرَّاتٍ كَانَ يَبْقي فِي جَسَدِهِ دَرَنٍ فَكَذَالِكَ وَ اللهِ الصَّلَواتِ الْخَمْسِ لِأُمَّتِي« نمازهاي پنجگانه براي امت من همچون يك نهر آب جاري است كه بر در خانه يكي از شما باشد، آيا گمان مي‌كنيد، اگر كثافتي در تن او باشد و سپس پنج بار در روز در آن نهر غسل كند, آيا چيزي از آن بر جسد او خواهد ماند، مسلّماً نمازهاي پنجگانه براي اُمت من، مانند آن نهر آب است.همچنين در قرآن كريم مي‌خوانيم: »وَ مَنْ يَتَّقِ اللهَ يُكَفِّرْ عَنْهُ سَيِّئَاتِهِ وَ يَعْظِمْ لَهُ اَجْراً«13 هركس تقواي الهي پيشه كند, خداوند گناهان او را مي‌بخشد و پاداش او را بزرگ مي‌دارد، و همچنين مي‌فرمايد: »وَ لَوْ اَنَّ اَهْلَ الْكِتَابِ ءَامَنُوا وَ اتَّقُوا لَكَفَّرنَا عَنْهُمْ سَيِّئَاتِهِمْ وَ لَأَدْخَلْنَاهُمْ جَنَّاتِ النَّعِيمِ«14 – اگر اهل كتاب ايمان بياورند و تقوي پيشه كنند, تمام گناهان آنها را مي‌بخشيم و آنها را در بهشت پرنعمت داخل مي‌گردانيم – و از رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلّم روايت شده كه فرمود: »هنگامي كه گناهي مرتكب شدي، به حسنه‌اي روي آور و آن را عمل نما, تا گناه تو محو شود.«15
4- زياد سجده نمودن
از امام صادق عليه‌السّلام روايت شده كه حضرت فرمود: فردي، نزد رسول خدا صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلّم آمد و گفت: اي رسول خدا، گناهانم زياد و عملم ضعيف و كم است، پس رسول خدا فرمودند: »أَكْثِرِ السُّجُودَ فَإنَّهُ يَحُطُّ الذُّنُوبِ كَمَا تَحُطَّ الرِّيحَ وَرَقَ الشَّجَرِ« زياد سجده كن، پس همانا گناهانت محو شود همانگونه كه باد برگها را مي‌ريزد.16
5- صلوات بر محمد و آل او (عليهم‌السّلام)
از امام رضا عليه‌السّلام روايت شده كه فرمود: كسي كه توانايي بر انجام آنچه موجب كفاره گناهان است ندارد، پس بسيار بر محمد و آل او صلوات فرستد، همانا صلوات گناهان را نابود مي‌سازد.17
رابطه عمل و پاداش آن
اعمالي كه انسان انجام مي‌دهد، رابطه مستقيم با پاداش آن دارد، چنانچه فعل ما, عمل ناشايستي باشد, نتيجه‌اي به دنبال نخواهد داشت، بلكه موجبات عذاب الهي را فراهم مي‌آورد, ولي اگر عمل، عمل شايسته و صالحي باشد، نتيجه‌اي كه در پي دارد، ورود به بهشت و دريافت پاداش عظيم الهي است، از علي عليه‌السّلام روايت شده كه فرمود: »ثَمَرَةُ العَمَلِ الصَّالِحِ كَأَصِلِهِ وَ ثَمَرَةُ الْعَمَلِ السَّيِّئِ كَأصْلِهِ«18 نتيجه عمل صالح مانند عمل صالح و نتيجه عمل ناشايست مانند اصل آن مي‌باشد.در يكي از سفارشات و وصاياي پيامبر صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلّم به ابوذر غفاري آمده كه حضرت فرمود: اي اباذر در رويكرد به عمل، نهايت تقوي را بكار ببر، زيرا عمل بدون تقوي، چگونه پذيرفته خواهد شد؟! در حالي كه خداوند عزّ و جل مي‌فرمايد: »اِنَّمَا يَتَقَبَّلُ اللهِ مِنَ الْمُتَّقِينَ«19 و همچنين از امام كاظم عليه‌السّلام روايت شده كه عمل كم از فرد عاقل، مورد قبول واقع مي‌شود و ثمره‌اي مضاعف دارد و از اميرالمؤمنين علي عليه‌السّلام روايت شده كه فرمود: همانا عمل از تو قبول نمي‌شود, مگر از روي اخلاص باشد و در عملي كه همراه با يقين و ورع نباشد خيري نيست.سنت خداي متعال اين است كه هميشه درها را بر روي گناهكاران بازمي‌گذارد، تا در هر مرحله‌اي از فساد و آلودگي باشند، بتوانند به راه حق برگردند، و با بازگشت بسوي او به رستگاري دست يابند و هركس در محضر خداوند بزرگ با ايمان و عمل صالح وارد شود, درجات عالي در انتظار اوست و بهشت عدن كه نهرها در آن جاري مي‌باشد پاداش كسي است كه خود را تزكيه و تهذيب كرده باشد، لذا مي‌فرمايد: »وَ مَنْ يَأْتِهِ مُؤْمِناً قَدْ عَمِلَ الصَّالِحَاتِ فَأولَئِكَ لَهُم الدَّرَجَاتُ العُلَي، جَنَّاتُ عَدْنٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا وَ ذَلِكَ جَزَاءُ مَنْ تَزَكَّي«20
پوشاندن عيوب و زشتيها
خداي متعال ستارالعيوب است و دوست دارد كه بندگانش هم عيوب خود و ديگران را بپوشند و آن را اصلاح نمايند و در سدد استغفار و توبه برآيند، لذا خداوند كريم بسياري از گناهان انسان را به لطف و كرم خود مي‌پوشاند، مگر اينكه اين فرد آنچنان گناهاني را انجام دهد كه سخط و غضب او را آشكار سازد، در اين صورت، پرده‌هاي عفاف از او كنار مي‌رود و از پناهگاهي كه خدا براي او قرار داده بيرون رانده مي‌شود و زشتيهايش آشكار و همانگونه كه در روايات به آن تصريح شده، نزد ديگران رسوا مي‌گردد.از امام علي عليه‌السّلام روايت شده كه فرمود: »مَا مِنْ عَبدٍ إلَّا وَ عَلَيهِ أَربَعُونَ جُنَّةً حَتَّي يَعَمَلُ أربَعِينَ كَبِيرةً فَإِذَا عَمِلَ أربَعِينَ كَبِيرَةً إنْكَشِفَتْ عَنْهُ الْجُنَنَ«21 – هيچ بنده‌اي نيست, مگر اينكه براي اوست چهل پناهگاه، پس هنگامي كه انجام دهد، چهل گناه كبيره را خداوند، مكشوف مي‌سازد از او پناهگايش را – و همچنين از امام صادق عليه‌السّلام روايت شده كه فرمود: »إنَّ اللهَ تَبارَكَ وَ تَعَالَي عَلَي عَبْدِهِ الْمُؤمِنَ أرْبَعِينَ جُنَّةً فَمَتَي أذْنَبَ ذَنْباً رُفِعَ عَنْهُ جُنَّةٌ فإذَا عَابَ أَخَاهُ الْمُؤمِنِ بِشَئٍ يَعْلَمْهُ مِنْهُ أَنْكَشَفَتْ تِلْكَ الْجُنَنَ عَنْهُ وَ يَبْقَي مَهْتُوكُ السِّتْرِ فَيْفَضَحُ فِي السَّمَاءِ عَلَي أَلْسِنَةِ الْمَلائِكَةِ وَ فِي الْأَرضِ عَلي أَلْسِنَةِ النَّاسِ«22 همانا خداوند تبارك و تعالي براي بنده مؤمنش چهل پناهگاه قرار داده، پس هنگامي كه به گناهي روي مي‌آورد، يكي از آن پناهگاها از او برداشته مي‌شود، آنگاه كه رسوا كرد برادر مؤمنش را به چيزي كه مي‌داند از او، تمام آن پناهگاها از او برداشته شده و بدون پوشش مي‌ماند, پس رسوا مي‌سازد او را در آسمانها بر زبان ملائكه و در زمين از زبان مردم؛ با اين اوصاف جا دارد, هر روز و شام بارها از خدا بخواهيم كه خدايا عيوب ما را بپوشان »وَ عَيْبِي فِيهِ مَسْتُوراً«
سميع بودن خداوند به چه معناست
در آخرين جمله از دعاي امروز مي‌خوانيم »يَا أَسْمَعَ السَّامِعِينَ« لازم به ذكر است، سميع دو معنا دارد، اول به معناي شنوائي و دوم به معناي ترتيب اثر بر شنيدن و هر دو معنا در مورد خداي متعال به معني »علم« صحيح است، مانند »يَا مَن يَسْمَعُ اَنِينَ الْمُذْنِبِينَ« – اي كسي كه مي‌شنوي آه و ناله گناهكاران را – يعني هم مي‌داند و هم ترتيب اثر مي‌دهد و همينگونه است ذكر »سَمِعَ اللهُ لِمَنْ حَمِدَهُ« خدا مي‌شنود حمد كسي را كه او را حمد و ستايش مي‌كند.در حديث معروفي از امام صادق عليه‌السّلام مي‌خوانيم كه، خداوند، سميع ناميده شده، بخاطر آن است كه سه نفر با هم نجوي نمي‌كنند, مگر اينكه او، چهارمين آنهاست، سپس فرمود: صداي راه رفتن مورچه را بر سنگ سخت مي‌شنود و صداي برخورد بالهاي پرندگان را در هوا، چيزي از او پنهان نمي‌ماند و آنچه گوشها و چشمها درك مي‌كند و آنچه را درك نمي‌كند، از كوچك و بزرگ همه براي او آشكار است.23ابوبصير مي‌گويد: از حضرت صادق عليه‌السّلام شنيدم كه فرمود: هميشه خداوند عزّ و جل پروردگار ما بود و حال آنكه علم ذاتش بود، با آنكه معلومي نبود و شنوائي ذاتش بود با آنكه مسموع و چيزي كه شنيده مي‌شود نبود و بينائي ذاتش بود, با آنكه ديده شده‌اي نبود و شنوايي ذاتش بود, با آنكه مقدوري نبود، پس چون اشياء را ايجاد فرمود، موجود شد معلوم، واقع شد علم او بر معلوم و سمع او بر مسموع و بصر او بر مبصر و قدرت او بر مقدور.