پیش از آغاز بحثِ تحلیل هجرت امام رضا علیهالسلام به مرو، تذكر این نكته را ضروری می‌دانم كه رفتار و فعل هركدام از ائمه‌ی معصومین علیهم‌السلام در هر یك از شئون حیات ایشان در این دنیا، از فعل دیگر معصومین علیهم‌السلامگسسته و جدا نیست، بلكه فعل هر معصومی هم‌چون حلقه‌های پیوسته‌ی یك زنجیر، با افعال دیگر معصومین ارتباط دارد؛ و افعال معصومین، فعل یكدیگر را نقض نمی‌كند. در تأیید این مطلب، در زیارت غدیریه می‌خوانیم: «فَمَا تَنَاقَضَتْ أَفْعَالُكَ، وَ لَا اخْتَلَفَتْ أَقْوَالُكَ، وَ لَا تَقَلَّبَتْ أَحْوَالُك»۱
بنابراین علاوه بر این‌كه همه‌ی افعال امام معصوم علیهالسلام در همه‌ی شئون با یكدیگر هماهنگ است، افعال هر یك از معصومین علیهم‌السلام نیز با افعال امام معصوم دیگر نیز هماهنگ و پیوسته است. فعل امیرالمؤمنین علیه‌السلامادامه‌ی فعل رسول اكرم صلّی‌الله‌علیه‌وآله است و رسالت ایشان با حلقه‌های افعال سایر اهل بیت علیهم‌السلام صورت گرفته است. از همین رو است كه شما می‌توانید كلام امام هادی علیهالسلام را قرینه‌ی كلام امیرالمؤمنین علیه‌السلامقرار دهید و چنین هماهنگی‌ای را در كلام غیر معصوم نمی‌توان پیدا كرد.
اكنون با داشتن چنین توجهاتی كه لازمه‌ی تفقه در فعل معصومین علیهم‌السلام است، می‌توان هجرت امام رضاعلیه‌السلام از مدینه به مرو را تا حدّ توان تحلیل كرد.
شرایط سیاسی ائمه‌ی پیش از امام رضا علیهالسلام
پس از رحلت نبیّ اكرم صلّی‌الله‌علیه‌وآله، امیرالمؤمنین علیهالسلام با اتخاد تدابیر بلندی كه در شأن معصومیت و ولایت امام است، به جنگ با «نكث» و «قسط» و «مرق» رفتند و چشم فتنه را كور كردند. لذا سرحلقه‌ی بصیرت حاصل از رویارویی‌های امیرالمؤمنین علیهالسلام با ناكثین و قاسطین و مارقین، ارزشمندترین و غنی‌ترین سرمایه‌ی شیعه در طول تاریخ بوده است. حضرت وقتی آماده‌ی شهادت شدند، مأموریت خودشان را در كوركردن چشم «ظلماتٌ بعضُها فوقَ بعضٍ» كه همان ظلمات حاصل از آن حوادث است، تمام كرده بودند. شاهد این مطلب، بخشی از زیارت غدیریه است كه می‌خوانیم: «وَ لَمَّا رَأَيْتَ قَدْ قَتَلَتْ النَّاكِثِينَ وَ الْقَاسِطِينَ وَ الْمَارِقِينَ وَ صَدَّقَكَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ وَعْدَهُ فَأَوْفَيْتَ بِعَهْدِه»۲
اگرچه جمعیت جامعه‌ی شیعیان در زمان ولایت امام رضاعلیه‌السلام از كثرت قابل توجهی برخوردار شده بودند، اما در دنیای اسلام متفرق بودند و مركزیت خاصی نداشتند. در چنین شرایطی امام رضا علیهالسلام به مرو هجرت فرمودند و تدابیری اندیشیدند كه مأمون مجبور شد به بغداد كوچ كند.