در جهان غرب, نهضت فکری و هنری رنسانس و دگرگونیهای چهارصد ساله, نظام مشروطه را در پی داشت.
روح مشروطه, برانگیخته و نشأت یابنده, از قانون بشری و پیروی ارکان سیاسی جامعه از روح عرفی, دنیوی و نفسانی بود. جایگاه نهادهای دینی در آن دگرگون شد و دین در عرضِ علم و هنر حسّی جدید قرار گرفت و روشنفکران, نمایندگان تفکر جدید غرب, روحانیان مسیحی و فئودالها, نمایندگان جامعه سنتی را, سرکوب و از میدان دور کردند.
جداسازی قوا و پیدایش نظام پارلمانی, به خواسته های این نظام نوپا پاسخ می داد.
این دگرگونیهای دراز دامن غرب, به وسیله روشنفکران ایرانی, پاره بندی شد و آن گاه, تلاش گردید که در زمانی کوتاه, برخلافِ نبود زمینه های سازوار, به کالبَد جامعه ایرانی سریان یابد. ولی ناهمسوییهای تجربه غرب در این باره با جامعه سنتی ایران و نهادهای دینی و نیز نابرخورداری مشروطه ایران از پشتوانه تاریخی و بسنده کردن مشروطه خواهان به تقلید سطحی از مشروطیت به معنای غربی آن, سبب پریشانی فرهنگی جامعه ایران گردید و چالشهای نوینی در درون نهادهای فرهنگی و سیاسی کشور رخ نمود. روحانیان در برابر این رویداد, به چند دسته, دسته بندی شدند و موضع گرفتند.
گروهی, مشروطه را به گونه ای که خود می فهمیدند و درک می کردند, تفسیر کردند و پذیرفتند و به پشتیبانی از آن برخاستند. هرچند این مشروطه, همان مشروطه ای نبود که در غرب پا گرفته بود و از آن سخن در میان بود و حکومتها بر آن شالوده سامان گرفته بود. گروهی, ناسازگاری رکنها, پایه ها و عنصرهای تشکیل دهنده مشروطیت را در هر دو حوزه: عملی و نظری, با قانونها و آیینهای اجتماعی اسلام گوشزد کردند و به دفاع از مشروعه در برابر مشروطه برخاستند.
اما گروه سوم, که در رویارویی با این دو جریان خود را نشان داد, راهی بود بین مشروطه و مشروعه. این جریان, با پافشاری و بها به دستاوردهای مورد پذیرش و پسندیده مشروطه, که با اندیشه های اسلامی به رویارویی برنمی خاستند و از دَرِ ناسازگاری درنمی آمدند, و نیز با سنتهای راستین شریعت ناهمگونی نداشتند, کوشش می کرد تا با بهره گیری از قراءت و خوانش دقیق تر از دین, از جمود حاکم بر جامعه دینی, کم کم دور شود و جدا گردد و به روح دین نزدیک شود و حرکت و حریت را از این راه در کالبد بی حسّ جامعه بدمد و سنتهای فراموش شده دینی را جانشین نظام خشک طبقاتی حاکم بر دوره واپسین قاجار کند و علم و دین را به میان مردم ببرد و از رنج و فقر و فاقه آنان بکاهد و جای سنتهای بازدارنده, سنتهای آفریننده و زاینده و فرهنگ ساز را در جامعه حاکم کند و کم کم حکومت صالح, توانا و قدرت مندی را جانشین حکومت مستبد قاجار کند و با حاکمیت قانون و آزادی, زمینه ها و بسترهای به بالا برآمدن, برکشیده شدن, رشد و بالندگی فردافرد جامعه را فراهم سازد و با این روش, به یاری مردم بشتابد و غل و کُند و زنجیر ستم را از دست و پای آنان بگشاید.
از آ ن جا که هنر مشروطه, سست کردن پایه های دین بود و در ضمیر پنهان آن اقتدار روشنفکران و سکولاریسم نهفته بود, در این جنبش پیش از آن که به نیازهای جامعه ایرانی توجه شود, خواستهای روشنفکران در قالب قانونها, طرحها و لایحه ها طرح شد. با گذشت زمان و آشکار شدن خفایای این جنبش, هر سه جریان از آن فاصله گرفتند و شکست نهضت و هرج و مرج ناشی از آن, سبب پیدایش طرح ناسیونالیسم تندرَوانه در میان جریانهای روشنفکران گردید و ناگزیری و بایستگی شکل گیری حکومت قدرت مند مرکزی, در عرصه اندیشه سیاسی و باستان گرایی, کم و بیش, در قانون توجه ها قرار گرفت. همه اینها, زمینه را برای پذیرش و روی کار آمدن رژیم ستم پیشه و دست نشانده رضا شاه فراهم ساخت.
ما در این مجال, سه رویکرد سیاسی علمای مشهد را در برابر مشروطه به بوته بررسی می نهیم و می کوشیم تا سهم و جایگاه و نیز فراز و فرودها و پیامدهای هر یک را روشن سازیم:
1. جریان نخست, نپذیرفتن مشروطیت
سید علی سیستانی, از شاگردان میرزای شیرازی و سید باقر رضوی, در شمار کسانی بودند که از چشم انداز فقهی نهضت مشروطه را نپذیرفتند. اینان, مشروطه را ناسازگار شریعت می دیدند. در نگاه ایشان, در اجرای شریعت, نیازی به رایزنی نبود. از این نگاه, تکیه بر اکثریت برای نوشتن قانون, سرشماری, نرخگذاری مساوات زن و مرد و مسلمان و کافر, حدود شرع, و نوشتن نظامنامه برای وزارتخانه ها خلاف شرع به شمار می رفت. به همین دلیل سید علی سیستانی در ردّ مشروطه چندان پایداری داشت که حتی در رساله عملیه خود, مشروطه خواه نبودن را از ویژگیهای مرجع تقلید برشمرد.1 فتوای او علیه مشروطیت مشهور است: (المشروطة کفر والمشروطه طلب کافر, ماله مباح ودمه جم).2
سید محمدحسین نجفی (1339ـ1281هـ.ق) فرزند میرزا عبدالجواد نیز که در سال 1318هـ.ق به مشهد بازگشت, با مشروطه همراه نبود و چون مشروطه خواهان با وی به دشمنی برخاستند, به هندوستان رفت و پس از چندی به مشهد بازگشت و پس از شهادت شیخ فضل الله نوری در 1327 شباهنگامان, مشروطه خواهان, آهنگ جان او کردند; اما جان به سلامت برد.
شیخ مهدی واعظ خراسانی (1370ـ1286هـ.ق) نیز که در آن روزگار 38سال داشت و از شادابی علمی و روحی کافی برخوردار بود, با مشروطه به رویارویی برخاست و علیه آن در مسجد گوهرشاد سخنرانی می کرد.3
2. جریان دوم: پشتیبانی از مشروطیت
در برابر جریان مخالف مشروطیت, شماری از عالمان مشهد, در ردیف پیشگامان مشروطه, به شمار می آمدند. از سردمداران روحانی مشروطه خواهی در مشهد, شیخ ذبیح الله مجتهد قوچانی (1274ـ 1235هـ.ق), از شاگردان میرزای شیرازی و آخوند خراسانی (1255ـ 1328هـ.ق) بود. وی پس از چندین دهه سکنی در عتبات, به سال 1319هـ,ق به ایران آمد و در قوچان سکنی گزید و پیش از برپایی مشروطه, به مشهد آمد و ماندگار شد. در مشهد, طلبه های قفقازی, بادکوبه ای, ایروانی, شیروانی و قوچانی دور او را گرفتند. شیخ ذبیح الله به سفارش آخوند خراسانی, با مشروطه خواهان به همکاری پرداخت.
او برای کشاندن روحانیان و عالمان به صف مشروطه خواهان, ابتدا با چند تن از علمای برجسته, از جمله حاج میرزا حبیب الله مجتهد (1266ـ 1327هـ.ق) به گونه محرمانه مسأله نامه آخوند خراسانی را, که در آن از وی خواسته شده بود تا در راستای گسترش اندیشه مشروطه خواهی به تلاش برخیزد, در میان گذاشت. ولی بیش تر آنان عذر آوردند و از این که در این راه گام بردارند, سرباز زدند. تا این که با حاج سید اسدالله قزوینی مجتهد, که تازه به مشهد وارد شده بود, پس از چند نشست سرّی, پیمان بستند تا در راه پیشرفت مشروطه به تلاش برخیزند و با کسی هم این پیمان را در میان ننهند.4 متن این پیمان نامه, نزد هر دوی آنان سالیان دراز موجود بوده است.
از این تاریخ, تلاش آنان در آشنا کردن مردم با زوایای مشروطه و رهایی آنان از رنج اسارت, به گونه محرمانه آغاز گردید. ولی در مشهد, اشراف, خانها, سران عشایر و طایفه ها و زعمای آستانه قرار داشتند و آنان با توجه به منافع خود, هیچ رویکردی به سمت و سوی انقلاب مشروطه از خود نشان نمی دادند و همراه کردن ولایتهای دیگر و پیوند دادن مرکز استانها با یکدیگر, با به وجود سانسور, کار سختی بود که باید سازمان یافته انجام می گرفت.
برای گستراندن و رواج دیدگاه های آخوند خراسانی, نامه ها و اعلانیه ها و بیانیه هایی نوشته و همراه مال التجاره در بسته پارچه پیچیده می شد و از مشهد به شهرهای گوناگون ارسال می گردید. و یا برای آگاه شدن از آخرین دیدگاه های آخوند, به گونه برنامه ریزی شده و محرمانه, از همین راه و راه های دیگر استفاده می شد. کم کم, مشروطه خواهان جا پا باز کردند و نشستهای سران مشروطه در مشهد آشکارا برگزار می شد و چند تن از بازرگانان ترک, و چند تن از خراسانیان پشتیبانی مالی این جریان را به عهده داشتند.
ابتدا نشستها در منزل یکی از بازرگانان در کوچه شیخ محمدتقی بجنوردی, نزدیک بست بالا خیابان برگزار می شد. در این جلسه ها میرزا عبدالشکور تبریزی, از علمای پرهیزکار و مرجع آذربایجانیهای ساکن مشهد حضور می یافت. سپسها این نشستها در منزل حاج محمدتقی درودی, در ابتدای کوچه کنسولی تشکیل می شد. در این جلسه ها و گردهماییهای عمومی, درباره پیشرفت جریان انقلاب, تصمیم گیری می شد.
رفته رفته, شماری از پیشنمازها نیز در گردهماییها حاضر شدند. از آستان قدس رضوی, تنها شاهزاده سراج السلطان و امام جمعه و از خانهای خراسان شجاع الملک هزاره, که خانه خود را با اثاثیه آن به رایگان تا چند سالی در اختیار مشروطه خواهان گذاشته بود, و از گمرک دکتر متین السلطنه و شاهزاده ارفع السلطان, حضور می یافتند و میرزا یعقوب صدرالعلما و شجاع التولیه, و از منبریها حاج ملا بمانعلی تهران, معروف به حاج محقق (م:20/4/1296هـ.ش) با مشروطه خواهان همکاری می کردند. تهرانی, پیوند دهنده علمای تهران و مشهد بود. از تلگرافخانه, شاهزاده جلیل میرزا همکاری داشت.
از عالمان, حاج میرزا ابوالقاسم معین الغرباء (م:25/7/1299هـ.ش), حاج شیخ حسن حجت کاشی (م:5/12/1313هـ.ش), حاج شیخ عبدالرحیم عیدگاهی, حاج میرزا عبدالشکور آقا تبریزی, حاج میرزا محمدباقر مدرس رضوی (م: 20/5/1303هـ.ش) و میرزا مرتضی سرابی (م:22/10/1311هـ.ش) از انقلاب مشروطه پشتیبانی می کردند.
افزون بر یاد شدگان, از علمای دوره مشروطیت خراسان, می توان کسان زیر را نام برد: حجت الاسلام شفتی اصفهانی (م:7/3/1297هـ.ش), شیخ محمدحسین مجتهد طبسی (م: 8/3/1297هـ.ش) حاج سید علی سیستانی (م:21/2/1301), حاج سید عباس موسوی شاهرودی (م: 3/3/1302هـ.ش), ملامحمد علی معروف به حاجی فاضل (م:24/8/1302), مدرس رضوی (م: 20/7/1330هـ.ش) عبدالجواد ادیب نیشابوری (م: 6/3/1305), میرزا محمد سرابی (م: 16/7/1312هـ.ش), حاج سید حسین میبدی یزدی (م: 15/9/1312), حاج شیخ محمدحسین مدرس سبزواری (م: 14/10/1312هـ.ش), میرزا عسکری آقابزرگ حکیم (م: 25/6/1315) و شیخ حسن نهاوندی.
شیخ ذبیح الله مجتهد قوچانی بین سران مشروطه خراسان با آخوند, پیوند برقرار کرده بود. آخوند شکایتهای مردم خراسان را از حاکمان و خانها,به ایشان ارجاع می داد. در واقع, بیش تر جریانهای انقلاب مشروطه مشهد, ریشه در جریانهای موجود در عتبات داشت. پیروان روحانی آخوند این اصل را پذیرفته بودند که شریعت با سیاست دمساز است و اکثریت آرا و مشارکت سیاسی مردم, آزادی, مساوات, عدالت و استبداد ستیزی با شریعت اسلام همسازی کامل دارد.
هواداران مشروطه, نخستین حرکتی را که با الگوگیری از تهران و تبریز انجام دادند, سامان و سازمان دادن انجمنهای نهان و آشکار بود, که در جریان انقلاب نقش پر رنگ و تلاشهای چشم گیری داشتند. این انجمنها, پایه های قدرت مردمی به شمار می آمدند و با رشد و توسعه آنها, جریان مشروطیت نیز رشد و توسعه می یافت.
در آغاز, فئودالها و بزرگ مالکان و گاه روحانیان آزادی خواه و روشنفکران, عضو این انجمنها بودند. و پیشه وران و خرده مالکان در اقلیت بودند و از کارگران و کشاورزان خبری نبود, ولی با پیشرفت انقلاب, این ترتیب, دگرگونی یافت و گروه های گوناگون نمایندگان جامعه به انجمنها راه یافتند.
در آغاز, انجمنها, برای نظارت بر انتخابات نمایندگان مجلس اول پدید آمدند و کم کم, انجمنهای دیگری, به گونه محفل روشنفکری, صنفی, سیاسی, تجاری و کشاورزی شکل گرفت. تلاشها و حرکتهای این انجمنها در مطبوعات محلی مشهد در عصر مشروطیت, بازتاب گسترده ای یافته است و این امر از توسعه گام به گام و پله به پله قدرت سیاسی و اجتماعی این انجمنها حکایت دارد.
انجمنها, پیوند نزدیکی با توده های مردم داشتند. در بسیاری از کارها وارد می شدند و نقش می آفریدند و به شکایتهای مردم و خواسته های آنان, رسیدگی می کردند و به آگاهی نمایندگان خود در مجلس می رساندند.5 مردم با سازمانهای حزبی آشنایی نداشتند, به گونه خودجوش, با اثرپذیری از تهران, انجمنهایی را به وجود آوردند. پاره ای از این گروه های کوچک, حوزه کاری کوچکی داشتند; جلسه هایی برگزار می کردند و در آنها از رویدادهای سیاسی, اجتماعی و… کشور سخن به میان می آوردند و گاهی نیز با انتشار شبنامه یا اعلامیه, دیدگاه های سیاسی خود را در همراهی, یا ناهمراهی با پاره ای از رویدادها و جریانها اعلان می کردند.
پاره ای از انجمنها از اقتدار سیاسی برخوردار بودند و در رأس هِرَم آنها تنی چند از نخبگان دینی و سیاسی قرار داشتند.
یکی از مهم ترین انجمنها, انجمن اثنی عشری بود; بسیار کوشا و رهبری آن را حاج سید اسدالله قزوینی, به عهده داشت.6
از دیگر انجمنها, انجمن سعادت است. این انجمن در پیوند با انجمن سعادت استانبول و آزادی خواهان بادکوبه, در مشهد به وجود آمد و از گروه های گوناگون در آن عضو بودند: کارمندان دولت, طلاب مدارس علوم دینی و تجار و کسبه.7
انجمن سعادت, چندین سال دوام آورد و جشنهای ملی را اداره می کرد. براساس گزارش ملک الشعراء بهار, سید محمد طباطبایی مجتهد, در زمان اقامت در مشهد, در جریان استبداد صغیر, همراه خانواده و فرزندانش در پاره ای از این جشنها شرکت می کرد.8
انجمن دیگری نیز که در صدر مشروطیت در مشهد به وجود آمد و سرچشمه و منشأ خدمتهای بزرگی شد, انجمن معدلت رضوی بود که میرزا حبیب الله مجتهد در رأس آن قرار داشت.
در میان انجمنهای پدید آمده از متن انقلاب مشروطیت, بی گمان, مهم ترین انجمن, انجمن رسمی ایالتی و ولایتی بود.
براساس ماده نُه قانون انتخابات دوره مشروطیت, انجمنهای نظارت بر انتخابات مجلس را بر عهده داشتند. در هر ایالت دو گونه انجمن دایر شد: انجمنهای ایالتی در شهر اصلی و انجمنهای محلی در شهرهای دیگر.
قانونهای جدیدی برای کار انجمنها در اردیبهشت 1286, یک سال پس از انقلاب مشروطه تهیه شد. این قانونها, حد و مرز انجمنها را روشن کرد. براساس این قانونها, هر ایالت تنها می توانست یک انجمن رسمی داشته باشد و بخشها و شهرهای کوچک و روستاها اجازه تشکیل انجمن نداشتند. براساس ماده 103 قانون جدید, انجمنهای ایالتی و ولایتی از ورود به بخشهای سیاسی, باز داشته شده بودند.
انجمنهای ایالتی و ولایتی, قدرت اجرایی و قضایی داشتند, اما حق قانونگذاری نداشتند. با این حال, برابر قانون, از آزادی عملِ بسیار برخوردار بودند. نظارت بر انتخابات مجلس, حق نظارت بر کارکرد حاکمان, گرفتن مالیات, هزینه کردن درصدی از آن در کارهای سودمند برای همگان, راه اندازی و سازمان دهی صندوق بازنشستگی کارکنان دولت و….
انجمن ایالتی مشهد به تاریخ 8اسفند 1286, 14 محرم 1325, با تلاشهای بسیار سامان یافت. ریاست انجمن ایالتی و ولایتی مشهد را در آغاز, میرزا حبیب الله مجتهد به عهده داشت و نشستهای آن به مدت دو سال, در منزل وی برگزار می شد.
میرزا محمدباقر رضوی, مدرس اول آستان قدس رضوی (م: ذیحجه 1342/ 20تیر 1303) از سوی عالمان خراسان, به نمایندگی این انجمن برگزیده شد. تا زمانی که انجمن ایالتی در منزل میرزا برگزار می شد, او نیز در آن شرکت می جست و به بست و گشاد کارها می پرداخت و نامه ها, با املای ایشان نوشته می شد.9
دسیسه چینی ناسازگاران انجمن ایالتی و ولایتی, سبب شد از همان ابتدا, مدام این نهاد رسمی و بسیار مهم و مردمی انقلاب مشروطه, دستخوش نوسانها و درگیریهای پیاپی باشد. در همان نخستین ماه های بنیان گذاری انجمن, اغتشاش مهمی در آن روی داد. بنابر فتنه انگیزی شماری از اعضای انجمن, سربازها به بهانه نرسیدن حقوق, یکی از اعضای انجمن را که معروف به اصلاح طلبی بود, کتک زدند.10 میان انجمن ایالتی و اداره بلدیه نیز اختلافهایی به وجود آمد. 11
علمای هوادار مشروطه, به جز فعالیت در انجمنها, در انتخابات دوره قانونگذاری مجلس شورای ملی نیز حضور چشم گیری داشتند. و مجلس شورای ملی را می توان دومین نهاد مدنی مشروطیت دانست که پس از پیدایش انجمنها به وجود آمد. وقتی که به دنبال فرمان مشروطه, دستور انتخابات داده شد, برخلاف ناخرسندی و بازداری آصف الدوله والی خراسان, از سوی انجمن ایالتی و ولایتی به همه گروه ها و لایه های اجتماعی, اعلان گردید تا نمایندگان خود را به منزل شاهزاده سراج السلطان بفرستند, و آنها از بین خود نمایندگانی را برای اعزام به تهران برگزینند و در اعلامیه چاپی بزرگی, مورد اعتمادهای محلی فرا خوانده شدند.
در روز رأی گیری, برای شش نفر از نمایندگان دسته ها و لایه ها و اصناف حاضر, و به گونه کتبی و محرمانه رأی گیری شد. در نتیجه حاج میرزا علی آقا مجتهد تبریزی, حاج سید عبدالحسین شهشهانی, حاج میرزا علی نقی ناظم آستانه و حاج رضا مهدوی ملقب به رئیس التجار, به نمایندگی برگزیده شدند12 و پس از دو سه روز به سوی تهران حرکت کردند.
مجلس اول از لحاظ برنامه و چگونگی کار در بین همه دوره ها نمونه بود. این مجلس توانست قانون اساسی را که دربردارنده 51اصل بود, در تاریخ 8دی ماه 1285 به توشیح مظفرالدین شاه برساند و پس از فوت وی, متمم آن را در 15مهر 1286 به امضای جانشین او محمدعلی شاه برساند و قانون انجمنهای ایالتی و ولایتی را که دارای 122 ماده بود, به تصویب برساند. مجلس اول همچنین بودجه را موازنه کرد, حقوق و مقرری شاهزادگان قاجار و شاه را کاهش داد, واگذاری زمینهای تیول را لغو کرد و پیشنهاد محمدعلی شاه را در مورد استقراض چهارصد هزار پوند استرلینگ از بریتانیا و روسیه, رد کرد.13
مجلس ملی اول از 14مهر 1285/ 17شعبان 1324 تا 23جمادی الاول 1326, به کار خود ادامه داد. آصف الدوله در مشهد, تلاش ورزید از برگزاری انتخابات جلوگیری کند; اما نتوانست و همان گونه که اشاره شد, انتخابات, برگزار شد.
انتخابات در مجلس اول, دو درجه ای و صنفی بود. شهروندان به 6طبقه تقسیم شدند:
1. شاهزادگان و اعضای خانواده قاجار
2. روحانیان
3. اشراف
4. تجار و ملاکین
5. کشاورزان
6. پیشه وران و اصناف
مردان حق شرکت در انتخابات را داشتند; اما زنان خیر. سن مردان برای شرکت در انتخابات, باید دست کم 25سال می بود. برای استفاده از حق انتخاب, یک نصاب مالی تعیین شده بود. برای ساکنان روستاها, مالکیت زمینی که ارزش آن کم تر از 1000 تومان نباشد و برای تجار و پیشه وران, داشتن مغازه خصوصی شرط لازم بود. بر این اساس همه کارگران, دهقانان و بیش تر پیشه وران از حق شرکت در انتخابات و برگزیدن نماینده, محروم بودند.
در جریان نخستین انتخابات مجلس شورای ملی در مشهد, از 1300 نفر از اصناف شهر در 10 روز فراخوانده شد; تا به برگزیدگان خود رأی دهند و آنها به 200 نفر رأی دادند و این شمار نیز کاندیدهای خود را برگزیدند.14
از میان برگزیدگان مردم برای نخستین دوره مجلس, حاج میرزا علی آقا مجتهد تبریزی, از علمای طراز اول مورد توجه مردم و علما بود. او برای دوره اول با 60 رأی وکیل شد. تجار ترک زبان برای خرج سفر ایشان وجهی تهیه کردند, ولی او نپذیرفت و گفت:(این کار برای من مثل نماز واجب است) و پاره ای از کتابهای خود را فروخت و زاد و توش سفر را آماده ساخت.15
در مجلس نخست, نقش رهبری را روحانیان برجسته به عهده داشتند. این مجلس هم از جهت ترکیب نمایندگان و هم چگونگی کار و تلاش, نسبت به دوره های دیگر تقنین, پیشرفته تر بود.
از کارهای مجلس اول در مشهد این بود که توانست آصف الدوله, استاندار خراسان را به دلیل جنایتهایی که انجام داده بود, از استانداری خراسان و سالار مفخم حاکم بجنورد را به دلیل فروش دختران اسیر از ایل باشقانلوی قوچان به ترکمنها, از حکومت بجنورد برکنار و او را به پرداخت سیصد تومان جریمه برای هر نفر از ربوده شدگان محکوم کند.16
ورود میرزا محمد آقازاده به مشهد
میرزا محمد خراسانی مشهور به آقازاده (1356ـ1294هـ.ق) فرزند آخوند ملا محمدکاظم خراسانی, از چهره های مهم هوادار مشروطه بود. او پس از رسیدن به درجه اجتهاد در سال 1325هـ.ق. یعنی یک سال پس از پیروزی انقلاب مشروطه, به دستور پدر به مشهد آمد. در مراسم استقبال از ایشان, همه مؤسسه های دولتی و خصوصی و بازار, به احترام و بزرگداشت شخصیت ایشان تعطیل شد. شماری با مکاری و کجاوه تا شریف آباد طرق و شماری تا نیشابور رفتند و زنان از مزرعه گل ختمی تا صحن امام رضا(ع) بین استقبال کنندگان شرکت داشتند.
وی پس از تشرف به آستان قدس رضوی, در منزلی که آقایان: حاج عبدالرحیم صراف و حاج مجلل التولیه و امین الشریعه و حاج محمدجعفر یزدی, از مبارزان برجسته و نامور شهر, تهیه دیده بودند17, سکنی گزید.
مردم, مجاهدان و مشروطه خواهان به دیدار ایشان می شتافتند و مجلل التولیه تا سه ماه میزبان ایشان بود و پس از سه ماه, منزل حاج رجب علی فخرالاسلام بخارایی, که در کوی گوهر سود, پشت سرای ازبکها قرار داشت, برای آقازاده خریداری شد. از آن به بعد کوچه یاد شده به کوچه آقازاده شهرت یافت.
میرزا محمد, به سفارش پدر, آخوند ملامحمد کاظم خراسانی, با شیخ ذبیح الله مجتهد قوچانی در برنامه ها و کارهای سیاسی رایزنی می کرد و این امر در نامه های آخوند به ایشان به خوبی دیده می شود.
کم کم میرزا محمد آقازاده توانست رهبری جناح رادیکال را در دست بگیرد, ولی میرزا حبیب که به امید اصلاحاتی به نهضت پیوسته بود, کم کم از آن کنار کشید. ایشان با توجه به سن و سال و تجربه های تلخ گذشته و شناخت دقیقی که از شماری از چهره های به ظاهر انقلابی داشت, نمی توانست به آینده انقلاب خوشبین باشد.
ایستادگی عالمان دین و مردم در برابر استبداد صغیر
پس از به توپ بسته شدن مجلس و آغاز استبداد صغیر در 23جمادی الاول 1326, آصف الدوله از کار برکنار و رکن الدوله والی خراسان شد. نفیر استبداد, بسیاری از مشروطه خواهان را واداشت تا از کنسول بریتانیا درخواست پناهندگی کنند, که پذیرفته نشد.18 و انجمن ایالتی و اداره های نوبنیاد, مثل اداره بلدیه و اداره معارف و اداره نمک تعطیل شدند.19 از نشر مطبوعات جلوگیری شد. میرزا صادق خان مدیر جریده خورشید کتک خورد, دفترش به غارت رفت و روزنامه اش توقیف گردید.20 اما عناصر انقلابی و ملّیون به کارها و تلاشهای زیرزمینی خود ادامه می دادند.
در آذر 1286/ ذیقعده 1326 نوشته ای از علمای کربلا درباره مسموم شدن حاج میرزا خلیل در مشهد نشر یافت که سبب برانگیختگی زیاد مردم گردید. در این روز نزدیک به 4000 طلبه در حرم گرد آمدند, بازاریان مغازه های خود را بستند و میرزا محمد آقازاده در صحن حرم به سخنرانی پرداخت از جمله گفت:
(حاج میرزا خلیل را مسموم کرده اند, ای مردم پیشوایان ما را می کشند و ما هیچ نمی گوییم).21
روز بعد, به دلیل دستگیری یکی از جلوداران مردم, شورشی بروز کرد و بین طلاب و نیروهای دولتی درگیری مسلحانه صورت گرفت در 9آذر شمار تحصن کنندگان در حرم افزایش یافت و بسیاری از کسبه به طلبه ها پیوستند و نظامیان, خیابانها و کوچه ها را در اختیار و زیر نظر گرفتند.22
مردم خواستار برقراری مشروطه و عفو عمومی بودند. شاه شایع کرده بود که یادداشت علمای کربلا جعلی است, ولی والی اطمینان داشت که نامه از کربلا فرستاده شده و می کوشید پی ببرد که چگونه به مشهد رسیده است.
در جریان شورش مردمی روز 11آذر /8ذیقعده نیروهای دولتی توپ و چاتمه های23 خود را از کوچه ها برداشته و به مشروطه طلبان پیوستند. از روستاها نیز شماری برای یاری مشروطه طلبان به آنان پیوستند. تلگرافخانه را در اختیار خود گرفتند. این وضع تا 15آذر/ 12ذیقعده ادامه داشت. در این روز شاه تلگراف زد که اگر مردم از حرم خارج شوند و بازارها باز شود, وی یک مجمع عدالتی اعطا خواهد کرد. ولی مردم طالب انجمن محلی و عفو عمومی و یک ماه فرصت جهت وصول مالیات بودند. بالاخره همه این شرطها پذیرفته شد و مردم پراکنده شدند.24 با این حال, شماری آرام نگرفتند و با جمع هماهنگ نشدند و پس از آن, ناآرامیها و شورشهای بسیاری به وجود آوردند.25
سید محمد طباطبایی در مشهد
پاره ای از رویدادهای مشهد, بنا به گزارش چرچیل, وکیل شرقی کنسول گری وزارت امور خارجه انگلیس, در روز 10آذر 1287/ 7ذیقعده 1326 به دلیل حضور آقای سید محمد طباطبایی در مشهد بوده است.26
آمدن سید محمد طباطبایی به مشهد, در جریان استبداد صغیر, اسباب نگرانی استبدادیان گردیده بود. این پندار وجود داشت که بین ایشان و میرزا محمد آقازاده, ممکن است هماهنگی به وجود بیاید و زمام امور مشهد را به دست بگیرند و این شهر را به یکی از کانونهای بزرگ تبلیغی علیه رژیم استبداد دگر کنند. این بود که طباطبایی در نامه ای به وزیر اعظم نوشت:
(صحبتی میان داعی و ایشان و دیگران از بابت مشروطه ابداً نشده و نخواهد شد. احدی از اهل مشهد با داعی راه ندارند…)27
ولی آقازاده, بدون این که به تهدیدهای تهران پاسخ دهد و یا توجه کند, با آزادی خواهان شهر, از جمله حاج شیخ علی تهرانیان, حاج شیخ محمدکاظم تهرانیان, حاج محمد جعفر کشمیری, شیخ احمد بهار و حاج احتشام کاویانیان, در پیوند بود 28و با آنان محرمانه به مصلحت اندیشی می پرداخت.
در اسفند 1287/ صفر 1327 براساس گزارش ماژور سایکس, مشروطه طلبان مشهد در برابر ستمکاریهای نیروهای سلطنت طلب بازارها را بسته و انجمن تشکیل دادند. شورشیان تلگرافخانه را در اختیار گرفتند.29 ملک الشعرای بهار, در جمع تحصن کنندگان در تلگرافخانه, علیه استبدادیان سخنرانی کرد.30
در این روزها سردار سعید, رئیس قشون مشهد بود و فوج قرائی و تعدادی سواره نظام به فرماندهی سالار نصرت در شهر استقرار داشتند و مجاهدین مشروطه خواه, مسجد گوهرشاد را مقر خود قرار داده بودند.
اوج گیری استبداد و ایستادگی مردم, به رهبری شیخ ذبیح الله قوچانی
رکن الدوله, برای آرام کردن مردم و چیرگی بر شهر, روز 23رمضان 1326 میرزا مهدی عمادالمحدثین, پسر میرزا یحیی طباخ را که از واعظان مشروطه طلب بود, به کلات تبعید کرد و این امر سبب شد تا مردم علیه او بشورند. رکن الدوله به دفاع از کیان استبداد و ترساندن مشروطه خواهان, به پشت گرمی روسها, فرمان شلیک توپ داد.31 نظامیان از ارگ چندین گلوله توپ به سوی منزل شیخ ذبیح الله پرتاب کردند. گلوله ها به بادگیر حوضخانه و گلوله ای با فاصله کم جلو مسجد (سه دره) خورد و پیرمرد خورده فروشی را از پا درآورد. گلوله ای آخر کوچه (راسته عیدگاه) به زمین افتاد و چند گلوله دیگر به کوچه دراز عیدگاه برخورد کرد.
شیخ ذبیح الله, از آن جا که پیشاپیش در جریان تصمیم رکن الدوله قرار داشت, خانواده خود را به بالاخیابان, منزل یکی از دوستان خود فرستاد. یاران وی پیشنهاد کردند: چند قبضه اسلحه داشته باشد, تا اگر مأموران رکن الدوله حمله کردند, از خود به دفاع برخیزد; امّا او گفته بود:
(رکن الدوله جرأت دستور حمله به سربازان را ندارد. خود او هم می داند که نَفَسْهای آخر را می کشد. مهم تر این که چون در اقدام به این کار خدا مورد نظر ماست, او بزرگ تر از آن است که ما را حفظ نکند.)32
مشروطه خواهان پیش از این رویداد با حضور شیخ ذبیح اللّه, در منزل رضااف از راه جمع آوری اعانه توانسته بودند مقداری اسلحه, از جمله تفنگهای ورندل, که آن زمان معروف به ظل السلطانی بود و نیز اسلحه برزنکه از اصفهان و عشایر آن سامان, خریداری کنند و در میان کالاها و بارهای تجاری به مشهد بیاورند.33
وقتی رکن الدوله, برای گزارش از سیر و چگونگی کارها, به تهران رفت, یکی از نفوذیها و خبرچینهای مجاهدین در ارگ شناسایی شد و سربازان به او آسیب بسیار وارد کردند. این خبر مجاهدین را برآشفت و آنان به قصد گرفتن ارگ تا مقابل حیطه حاج کربلا علی پیشروی کردند و آن جا را سنگر خود قرار دادند, تا شباهنگام, به ارگ یورش برند. در این گیرودار, یکی از نظامیان با تیر مجاهدین کشته شد, ولی آنان بر خلاف ناخرسندی از دولت, به دلیل نگرفتن حقوقِ واپس افتاده خود و نداشتن فرمانده, توانستند مجاهدان را شکست دهند. مجاهدان بالای سردَرِ کاروانسرای شیخ فیض محمد را سنگر قرار دادند. روسها با توپ این سنگر را ویران کردند و نیروهای مجاهد ناگزیر شدند فرار کنند و نظامیان آنان را تا حمام سالار بهادر دنبال کردند. این جنگ و گریز, مدتها ادامه یافت تا این که رکن الدوله از تهران برگشت.34
مجاهدان جنازه بیگلربیگی را به دُم قاطر بستند و پس از گردش در کوچه های شهر, به تخت داروغه, واقع در پایین خیابان, روبه رو کوچه عباسقلی خان بردند. مردم تا غروب به تماشای جسد او می رفتند. جنازه قاتل که از مجاهدان آذربایجانی بود, با شکوه تشییع شد و بازار تعطیل گردید. تمام علما و طلاب و تجار و اصناف و حدود 10هزار مجاهد مسلح شهری و روستایی جلوی جنازه, در ردیفهای چهار نفری حرکت می کردند. جنازه را داخل صحن به خاک سپردند.35
دولت جدید پس از پابرجایی دوباره مشروطه, رکن الدوله را بر پُست پیشین باقی گذارد;ولی وی, هیچ گونه قدرتی نداشت. از این جهت شکایت داشت. انجمن محلی مشهد به آگاهی او رسانده بود که هیچ کاری بدون دستور قطعی از تهران نباید انجام دهد.36
کم کم ناخرسندی انجمن و علما از رکن الدوله فزونی یافت و انجمن از تهران خواستار برکناری او شد. سست شدن پایگاه سلطنت طلبان و جناح استبداد, سبب شد که میرزا محمد آقازاده که برای مدتی در تنگنا بود, از تنگنا به در آید و از نظر سیاسی به پایگاه برتری دست یابد. از نظر سیاسی ایشان, افزون بر درس و بحث و پرورش شاگردان, در همه امور شهر دست اندر کار بود37 و نیروهای مشروطه خواه را سازماندهی می کرد و مجاهدان و توده های مؤمن را با نجف و بیت آخوند خراسانی پیوند می داد. همیشه بیش از بیست محقق در خانه آقازاده بودند و ایشان حدود شرعی را در خانه خود جاری می کرد.38 وی در جریان برکناری محمدعلی شاه, نامزد عضویت در کمیسیونی شد که برای این هدف به وجود آمده بود. او به تهران رفت و در کنار اعضای دیگر کمیسیون برای برگرداندن مشروطه تلاش ورزید. او و شرکت کنندگان دیگر در کمیسیون, محمدعلی شاه را از سلطنت برکنار کردند و ولیعهد سیزده ساله او را با نام احمد میرزا به سلطنت برگزیدند.39 نفوذ مجاهدان و تک روی آنان سبب شد تا میرزا حبیب الله مجتهد در کارها کم تر دخالت کند. مدرس رضوی نیز از همکاری با انجمن کنار کشید. کم کم جریان سوم ناگزیر شد عقیده خود را آشکارتر بیان کند.
3. خط سوم در مشروطه مشهد
در جریان مشروطه و چالش مشروطه خواهان و مشروعه خواهان خراسان, ما به ابراز عقیده های ناسان و گوناگون میرزا حبیب الله مجتهد برمی خوریم که نشان می دهد, ایشان هرچند از روی دوراندیشی و احتیاط با هردو جریان کنار می آمد و سازش نشان می داد; ولی با توجه به تجربه های اجتماعی, فرهنگی و سیاسی که داشت, به طور کامل, هیچ یک از دو جریان را پذیرا نبود. بویژه این که نگاه ایشان به دین, الهام گرفته از نگاه عرفانی و همراه با آزاداندیشی و آسان گیری بود و از گروه گرایی و سطحی نگری پرهیز داشت. از دیگرسو, از رویکردهای روشنفکرانه به مسائل دینی و فرهنگی نیز دوری می جست. ما همه این برداشتها را از شخصیت میرزا, به جز دیوان شعر و اسناد مربوط به وی, از نقش آفرینی ایشان در اصحاب سراچه داریم.
شماری از اهل معرفت و عالمان عارف و اصلاح طلب, در منزل کوچک (سراچه) نزدیک مسجد جامع گوهرشاد گرد می آمدند و با الگوگیری از (اصحاب صفه) خود را (اصحاب سراچه) می خواندند و در اندیشه اصلاح جامعه به چنین گردهمایی دست زده بودند. زین العابدین سبزواری, از اصحاب سراچه, که بعدها در جنبش مشروطه, با عنوان ریاست طلاب خراسان, به پشتیبانی از مشروطه برخاست و از این روی, به (رئیس الطلاب) شهرت یافت, صبحها, در اوج محبوب بودن اصحاب سراچه ـ سالها پیش از انقلاب مشروطه ـ در یکی از شبستانهای مسجد جامع گوهرشاد, جلوس می کرد و تا اذان ظهر, به بحث و گفت وگو درباره مسائل اجتماعی ـ سیاسی برای طلاب می پرداخت. از جمله جستارهایی که در این نشستها از او نقل کرده اند: پیشرفت کشورها و ملتهای غرب در علم و صنعت, واپس ماندگی مسلمانان در امور دینی و دنیوی, تعصبهای بیهوده و عمر بر باد ده شیعه و سنی است.
مردم مشهد در 1303هـ.ق در پشتیبانی از اصحاب سراچه و شخص حاج میرزا حبیب و حاجی فاضل برخاستند. این از آن روی بود که آصف الدوله, دستور تبعید رهبران اصحاب سراچه را از مشهد به درگز و کلات صادر کرده بود. در پی این حرکت, آصف الدوله به تهران فراخوانده شد و به جای وی, محمودخان ناصرالملک, از سوی ناصرالدین شاه به ایالت خراسان برگمارده شد.
مهم ترین و عزیزترین اصحاب سراچه, حاج میرزا حبیب مجتهد خراسانی بود.40 پیشوای طریقتی ایشان را مهدی خدیو گیلانی (م:1309) به عهده داشت.
ملا غلامحسین شیخ الاسلام مشهد (1246ـ1319هـ.ق) و حاج فاضل خراسانی (م: 1342هـ.ق) و سید علی خان درگزی (م: 1336هـ.ق) و سید زین العابدین رئیس الطلاب سبزواری (1245ـ1335هـ.ق) و سید محمدامین الحکمای سبزواری (م:1324هـ.ق) و سید محمود قدسی توسی از اصحاب سراچه بودند.
او از برجسته ترین شاگردان میرزای شیرازی شمرده می شد. پیش از نهضت تنباکو در کنار شیخ محمدتقی بجنوردی, از گردانندگان دینی و سیاسی شهر مشهد بود و از نزدیک با چهره هایی چون حاج سیاح محلاتی و مجدالاسلام کرمانی و سید جمال الدین واعظ41, که در آستانه انقلاب مشروطه به مشهد تبعید شده بودند, آشنایی پیدا کرد و در همین پیوند و آشنایی با این کسان, با اندیشه های سید جمال الدین اسدآبادی آشنایی یافت.
میرزا حبیب, در ابتدای نهضت مشروطیت, برای همراهی با این حرکت گسترده مردمی, انجمن معدلت رضوی را بنیان نهاد. اخبار ایران از تهران, به گونه دست نوشت به این انجمن می رسید و این انجمن در دوره استبداد صغیر منحل شد.
میرزا حبیب مجتهد با توجه به فراز و فرودهای زندگی اش که اندکی به آن اشاره شد, در اوج بگومگوها و اختلاف دیدگاه رهبران مشروطه و مشروعه از وارد شدن به عرصه پرهیز کرد. به درخواست هیچ یک از دو سوی پاسخ نداد. در این هنگام شیخ فضل الله نوری, در تلگرافی در بیستم صفر 1327هـ.ق که بسان آن را به دیگر جاهای کشور نیز فرستاده بود, به میرزا حبیب نوشت:
(در این موقع مهم تجافی حضرت عالی از مهام کلیه چه جهت دارد؟ آیا انقلاب مشهد به چه اندازه است و از کیست و علاج چیست؟ مستدعی است در اطلاعات جداً کوشش بفرمایید و آن چه مقتضی است, دستورالعمل بدهید, از طرف دولت علیه و سلسله عملیه اقدام و مبادرت می شود).42
میرزا علی, فرزند میرزا حبیب, با هم فکری محمدعلی فاضل و با صلاح دید خود میرزا در پاسخ تلگراف شیخ فضل الله نوری نوشت:
(بحمدالله والمنة در ارض اقدس, کسی در مقام شرارت نیست. کلیه طبقات از علمای اعلام و وجوه اعیان و تجار و کسبه و غیرهم به موجب احکام مطاعه مبادی عالیه در انعقاد انجمن و مراسم مشروطیت اتفاق نموده و به کلمه واحده تشکیل انجمن و ترویج احکام شرعیه الهیه نموده اند. اصلاً کاری که موجب خلاف قاعده, یا بی نظمی باشد, اتفاق نیفتاده, چاره هم تصور نمی شود مگر به مساعدت و همراهی اولیای دولت که چند مرتبه به مواعیه مردم را ساکت کرده و اصلاً در مقام انجاز نبوده اند. حال هم اگر خراسان و رعیت خراسان را می خواهند, غیر از مساعدت و موافقت چاره نیست و اما قهراً این مطلب انجام گرفته و خواهد گرفت. بدیهی است بر هر مسلمی واجب است که از جان و مال و مقام ترویج احکام شرعیه مضایقه نکنند.)43
از متن این تلگراف به دست می آید که میرزا حبیب, هنوز با مشروطه سر ناسازگاری برنداشته بود و این تلگراف به دستور او, در جهت پشتیبانی از انقلاب مشروطه و انتقاد از بی کفایتی دولتمردان نگارش یافته است.
حزب مجاهد و چالش با خط سوم
حزب مجاهد مشهد, قدیمی ترین حزب سیاسی در تاریخ احزاب ایران به شمار می رود که در اثرگذاری سیاسی در مشهد, می توان آن را پس از انجمنها و مجلس, سومین نهاد مدنی دوره مشروطیت خراسان دانست. این حزب کمی پیش تر از پیروزی انقلاب مشروطه, به رهبری حیدرخان عمواوغلی با تشکیلات مخفی به وجود آمد. ایدئولوژی این حزب و مرامنامه و نظامنامه آن, براساس حزب همت که شعبه مسلمانان حزب سوسیال دمکرات روسیه بود, سامان یافته بود.
مرامنامه و نظامنامه این حزب, در سال 1284هـ.ش در باکو به چاپ رسید44 و همان سال که همزمان با آغاز استانداری غلامرضا آصف الدوله شاهسون بود, این حزب در مشهد شکل گرفت.45 حیدرخان در ایجاد آن نقش اول را به عهده داشت. وی, پیش از این, به عنوان مهندس برق در سال 1279هـ.ش/1318هـ.ق و به نقلی در شعبان 1320 به مشهد آمد و تا رجب 1321 در این شهر بود46 و با جریانهای سیاسی شهر آشنایی کامل داشت.47
لفظ مجاهد لغت ساده و مذهبی بود. سران حزب برای این که از کار بردن واژه غربی سوسیال دمکرات یا اسم نامفهوم اجتماعیون عامیون پرهیز کنند, مجاهد را برای تشکل خود به کار می بردند.48 این سیاست در مرامنامه حزب مجاهد نیز که عبدالمحمد کامبخش آن را نگاشته بود,49 دنبال گردید. مرامنامه حزب مجاهد مشهد تعدیل شده مرامنامه حزب اجتماعیون عامیون است. در کل مرامنامه حزب اجتماعیون عامیون از مرامنامه حزب مجاهد مشهد تندتر است.50
در اواخر شهریور 1286هـ.ش/ 1345هـ.ق نخستین کنگره مجاهدین در شهر مشهد برگزار شد51 و مرامنامه آن در این شهر به چاپ رسید.52 در این کنگره, اعضا, هم رأی شدند مرکز کل اداره مجاهدین, همان که در گذشته بود, در باکو بماند.53 در مرامنامه حزب مجاهد مشهد, در باره اراضی آمده است:
(املاک شاهی باید بلاعوض مصادره شده بین خانواده های دهقانان تقسیم گردد و اراضی زاید ملاکین, توسط یک بانک ملی خریداری شده و به دهقانان واگذار شود.)
ماده پنج مرامنامه حزب مجاهد مشهد, آزادی بیان, مطبوعات, اجتماعات و غیره را مورد توجه قرار می دهد.54
در نظامنامه حزب مجاهد مشهد, از حقوق محاکم ویژه حزب که می تواند هموندان خود را در برابر خیانت به مذهب تنبیه کند, سخن رفته است و هدف مقدس مجاهدین همان پیشرفت اسلام در نظر گرفته شده است.55
مسلک حزب مجاهد مشهد دفاع از حکومت ملی و خواهان موجودیت مجلس, آزادی قلم و بیان و مجامع سیاسی و آزادی شخصی و تشکیل نهادهای مفید و سودمند برای همگان و تهی دستان, از جمله تحصیل رایگان اجباری56 بود. این حزب در خفا همان آرمانها و عقاید نوظهور مارکسیستی و انقلابیون روسیه را دنبال می کرد.
حزب مجاهد, ایدئولوژی التقاطی داشت. از لیبرالیسم و ناسیونالیسم هواداری می کرد, با علمای سنت گرا مخالف بود و از سنتهای مذهبی شیعی در ظاهر پشتیبانی می کرد. مجاهدین خود را متعهد به انقلاب می دانستند و از سیاستهای اصلاح طلبانه مجلس حمایت می کردند, اما گاه برای پیشبرد هدفهای خود, دست به ترور می زدند.
آن دسته از اعضای مجاهدین که از قفقاز آمده بودند و در اصل ایرانی بودند, مجاهدین قفقاز خوانده می شدند و یونیفرمهای شیکی می پوشیدند و مجاهدین مشهدی به آنها دلبستگی انقلابی داشتند و آنها را انقلابی اصیل می شمردند.
در شعبه فرقه اجتماعیون عامیون در مشهد, پیشه وران, کارگران, روشنفکران جوان, شماری از روحانی زادگان و کشاورزان عضویت داشتند.
شبکه انجمنهای مجاهدین, علاوه بر مشهد در شهرهای تبریز, تهران, اردبیل, خوی, اصفهان, قزوین, رشت و انزلی نیز فعال بود.
اعضای فرقه در محفلهای خصوصی, عمومی و محفل فدائیان اجتماع می کردند. محفلهای خصوصی, فعالیتهای محفلهای عمومی را هماهنگ می کردند و تنها نهادهایی بودند که با دفتر مرکزی باکو تماس داشتند و وابستگی آنها به مرکز باکو برای اعضای عادی معلوم و شناخته شده نبود.
نگرشهای سیاسی و فرهنگی انجمنهای مجاهدین اعمال فشار برای نوسازی, ناسازگاری با نهادهای مذهبی, آزادی زنان و دگرگونیهایی در مناسبات ارضی و کار, چالشهای سهمگین را با نهادهای سنتی جامعه و شماری از علما به وجود آورد.
مجاهدین هرگز نتوانسته بودند شماری از علمای برجسته, از جمله میرزا حبیب الله مجتهد را که خط سوم را رهبری می کرد, به طور قطع, با خود همدم سازند. آنان وقتی خواسته بودند تا احکام علمای نجف را به وسیله ایشان تنفیذ کنند, میرزا گفته بود:
(من همیشه معتقد بوده ام که در این مملکت بایستی روحانیون قدم پیش نهاده, اجتماعی با اتحاد و اتفاق پدید آید و به اصلاح احوال و تنویر افکار مسلمانان همت گمارند, تا این که خود مردم رفته رفته امور را تشخیص داده, از خرافاتی که اکنون در آن غوطه ورند, رهایی یابند. اکنون که بحمدالله آقایان اقدامات لازم را فرموده و می فرمایند, امید است به فضل الهی به خیر و سعادت مسلمانان خاتمه یابد. اما راجع به نوشته و امضای من, چنانکه همه آقایان می دانند سالهاست که من از نوشته, امضاء و فتوا دست کشیده ام. آن چه واضح و بدیهی است, احتیاجی به فتوا ندارد. مسلمانان حتی المقدور زیر بار حکومت فاسد نبایستی بروند و حکومت صالح لازم الاتباع است. آن چه از دست من برمی آید, دریغ نخواهم ورزید و از نظریات آقایان پیروی خواهم کرد.)57
این مقدار همسویی برای مجاهدین کافی نبود. جایگاه مردمی میرزا حبیب الله مجتهد, با اقتدارگرایی بی حد و مرز مجاهدین هماهنگ نبود. شماری از مجاهدین, با توجه به نگرش انقلابی و سوسیالیستی که داشتند, میرزا را به لحاظ جایگاه طبقاتی, وابسته به طبقه فئودالها می دانستند و در نهان و آشکار ناسازگاریها و دوگانگیهای ایدئولوژیکی خود را با میرزا آشکار می کردند. گردانندگان اصلی مجاهدین یا از اعضای حزب اجتماعیون عامیون بودند و یا سخت از آنها اثرپذیری داشتند. همکاری آنها با چهره های روحانی مشروطه طلب شهر, بیش تر تاکتیکی بود. البته نمی توان گفت که همه مجاهدین دارای یک گرایش بودند, ولی بی گمان, بیش تر آنان, بویژه مجاهدین تُرک که بخشی از زندگی فرهنگی و سیاسی خود را در قفقاز و باکو و بادکوبه گذرانده بودند, سنتها و ارزشهای جاری و سیستم طبقاتی حاکم را پذیرا نبودند.
از مظاهر این ناسازگاری فکری و مجاهدین با میرزا حبیب الله بر تازیانه زدن حاج حسن خان بالا خیابانی, یکی از نزدیکان میرزا به دست مجاهدین ترک جلوی منزل ایشان است.
میرزا که انسانی دنیا دیده و هوشمند بود, در نشستی به مردم, که آماده حمایت همه جانبه از ایشان بودند, گفت:
(حکایت تُرک و فارس نیست, انقلابی است عمومی, برای از میان برداشتن حکومت استبداد. علمای اعلام حکم داده اند, همه جا آشوب برپا است. صلاح نیست خراسانیها در این موضوع مخالفت کنند. خارجیان در کمین هستند, ممکن است ایالات را به روی یکدیگر وادارند و کار را به جنگهای داخلی بکشانند و مقاصد خود را انجام دهند.)58
میرزا با درایت کم مانندش, همیشه می کوشید تشنج زدایی کند. او سعی می کرد مردم به رویارویی کشیده نشوند.
رویارویی میرزا حبیب الله مجتهد با مشروطه خواهان
میرزا حبیب الله مجتهد با دیدن پیامدهای خشونت بار انقلاب مشروطه از تأیید آن به طور کلی دست کشید و در بحرآباد انزوا گزید و میان ایشان و مجاهدین اختلافها آشکار گردید.
حاجی فاضل خراسانی نیز جانب میرزا را گرفت. نظر آنها این بود که مشروطه قانونهای اسلامی را به اجرا نمی گذارد و معتقد بودند از این به بعد مرتب روش حکومتها در اروپا و مغرب تغییر خواهد کرد و ما نباید مرتب قوانین اسلام را با توجیه و تأویل, با مشروطه و حکومتهای دیگر هماهنگ سازیم.
در سال 1327هـ.ق گروه های مجاهد, مسجد گوهرشاد را مرکز و محکمه قرار داده و با شاهزاده رکن الدوله, حاکم مشهد, طرف شدند. آنان در مهرماه سال 1288 در رمضان 1327 حاجی فاضل را ترور کردند. او با این که بیش از هفتاد سال, از عمرش می گذشت, در حالی که خون از بدنش می رفت, فریاد می زد: بلند بگو لا اله الا الله. مشهور گردید که انجمن سری رشت حکم ترور او را داده است.59
به درازا کشیده شدن ماندن میرزا در بحرآباد, این پرسش را در ذهن همگان مطرح می ساخت که آیا ایشان با انقلاب مخالف است؟ این بود که سران مشروطه برای جلوگیری از ناسازگاری آشکار ایشان, به بحرآباد رفتند و به ایشان گفتند:
(مردم عدم تشرف شما را حمل بر نارضایتی شما از اوضاع می کنند. هر ترتیبی که برای تشرف شما به حرم مطهر لازم است, دستور فرمایید تا انجام دهیم. ایشان گفته بود همین که حال تشرف داشته باشم به حرم مشرف خواهم شد.)
سرانجام میرزا به مشهد آمد, هرکس او را می دید به سویش می شتافت و ادای احترام می کرد. وقتی میرزا جلو منزل خود که مقر انجمن ایالتی بود رسید, مجاهدان تفنگ به دست نیز به انبوه مردم افزوده شدند. میرزا در بست بالا, از خر پیاده شد و از صحن عتیق به حرم مشرف گردید. ازدحام مردم بی اندازه بود. میرزا از دارالسیاده وارد ایوان مسجد شد و در شبستان کنار کفش کن مسجد چند لحظه ای استراحت کرد. گروهی از مجاهدین با این که در داخل حرم و مسجد حمل تفنگ ممنوع بود, تفنگ به دست ایستاده بودند. در این هنگام مجاهدین راه باز کردند و چند نفر از طلبه های مشروطه خواه, در حالی که اوراقی در دست داشتند, جلو میرزا نشستند و یکی با صدای بلند اظهار داشت:
(این است احکام علمای اعلام, کثرالله امثالهم, راجع به وجوب مشروطیت, حضرت آقا هم خرق اجماع نفرمایید و مایه تشتت کلمه مسلمانان نگردید)!
میرزا وقتی این سخنان را شنید, با این که بسیار کم خشمگین می شد, برآشفت و فریاد کشید:
(کدام ابله است که می خواهد تکلیف مرا به من تعلیم دهد؟ من تکلیف خود را بهتر از تو می دانم بدبخت.)
و عصای خود را برداشت و به راه افتاد.60 و تنگ غروب از مشهد خارج شد و به بحرآباد برگشت.
میرزا با همه کهولت سن, تحت فشار و شرایطی که به وجود آمده بود, بر آن شد از ایران خارج شده و از راه روسیه به ترکیه و از آ ن جا, از راه شام به مدینه برود و آخر عمر خود را در آن جا سپری کند. قهوه چی میرزا در بحرآباد, که گفته می شود جاسوس مشروطه طلبان بوده است, آنان را از حرکت وی آگاه ساخت.
میرزا از بحرآباد به قصد کلات حرکت کرد. در کلات مورد استقبال عشایر آن جا قرار گرفت. دو نفر قفقازی, از نیروهای مسلح مشروطه خواه, به قصد ترور به دنبال وی به کلات رفتند. سرمای هوا, مانع از آن بود که میرزا به راه خود ادامه دهد, زمستان را در کلات گذراند و اوایل تابستان به مشهد بازگشت و یکسره به باغ ابرده پایین رفت. شماری از سران مشروطه به دیدار او رفتند. ساعتی پس از ملاقات آنان, میرزا دچار تشنج شد و عصر روز 27شعبان 1327/ 1287 شمسی درگذشت و در حرم مطهر دفن گردید.
میرزا حبیب, به لحاظ داشتن تجربه های سیاسی, فرهنگی و اجتماعی منشأ تفاهم گروه های موجود در جامعه شهری آن روز مشهد بود. او از سویی با فقیهان و محدثان و مفسران در پیوند بود; و از سویی با حکیمان و عقل گرایان و ارباب حکمت و فلسفه; و از دیگرسوی, با صوفیان و صوفی مشربها. در عین حال با روشنفکران و مبارزانی چون حاج سیاح محلاتی, حشر و نشر داشت و در جریان دگرگونیهای جهانی و مسائل سیاسی بین المللی قرار می گرفت.
وجود شخصیت معنوی میرزا حبیب الله مجتهد خراسانی در خراسان آن روز, موجب تعدیل هر دو نهضت تنباکو و مشروطیت در مشهد و شهرهای دیگر خراسان شد. اگر ایشان و یکی دو چهره دیگر مثل میرزا محمد آقازاده نبودند, مردم مرارتهای بیش تری را باید می کشیدند. و انحراف زیادی ممکن بود بر شریانهای زندگی آنان چنگ اندازد. بویژه مشروطه طلبان از روحانیت بریدند, تا جایی که آخوند خراسانی در آخرین ماه های حیات خود دست از حمایت مشروطه کشید.
استاد واعظ زاده خراسانی در مصاحبه ای که با مجله حوزه دارد, می گوید:
(آخوند خراسانی نامه ای به مشهد فرستاده, او در این نامه گفته بود: هدف ما از مشروطیت, برقراری عدالت و ترویج اسلام بود, نه این که مالیاتهای سنگینی برای مردم وضع کنند و دستور داده بود که مردم مسلمان با مشروطیت مبارزه کنند.)
این نامه شش ماه در راه بود. و وقتی به دست علمای مشهد رسید, آنان از شیخ مهدی واعظ خراسانی خواستند تا به منبر برود و نامه آخوند را برای مردم بخواند. ایشان خواندن نامه را با توجه به اوضاع حاکم بر آن روزها, مشروط کرده بود به این که همه علمای مخالف مشروطه پای منبر حضور یابند, اما آنان حاضر نشدند و این نامه آخوند هیچ گاه در گردهماییها و برای همگان خوانده نشد.
شیخ فضل الله نوری در یکی از آخرین پیامهای خود به مشهد و همه شهرها, به گونه خلاصه و به زبان رمز, یادآور خطرهایی شد که جامعه روحانیت در پیش رو خواهد داشت. در این تلگراف آمده است:
(فصل دایر به حفظ قوانین اسلام مردود, و مکنونات خاطر مکشوف, اساس دین متزلزل, عموم متحیر, متدینین علما مهاجرت زاویه مقدسه حضرت عبدالعظیم, موقع اقدام لازم است).61
این تلگراف شیخ, بدون پاسخ ماند. حال و روز مشهد بدتر از آن بود که کسی بتواند قدمی در راستای خواسته های شیخ فضل الله بردارد. حاج شیخ, درست دو هفته پس از فتح تهران, به جرم مشروعه خواهی, به دست خون آلود و اهریمنی انقلابیون, در روز 13رجب سال 1327/ 9مرداد 1288, در میدان توپخانه تهران به دار آویخته شد.
اختلاف مشروطه خواهان
دوره دوم قانونگذاری, پس از یک سال و 4ماه و 21روز فَتْرَت, به تاریخ24 فروردین1288/دوم ذیقعده 1327, شروع شد. نخستین جلسه رسمی مجلس, به تاریخ 27 فروردین 1288 برگزار گردید و روز سوم دی ماه 1290/ سوم محرم 1330هـ.ق برافتاد.
در این دوره, سیستم صنفی از میان برداشته شد و مستشاران آمریکایی و سوئدی و فرانسوی, برای اصلاح امور دارایی و دستگاه های اداری, به کار گرفته شدند.
مردم مشهد در این دوره به سید اسدالله قزوینی رئیس انجمن ایالتی و ولایتی, رئیس التجار و مهدوی, که در آن هنگام در استانبول به سر می برد و شیخ حبیب الله افتخار الواعظین رأی دادند. حاج سید اسدالله قزوینی, رئیس انجمن ایالتی و ولایتی خراسان, جزو پنج نفر علمای طراز اول علمای مجلس شد که در قانون اساسی قید شده بود و حاج شیخ ذبیح الله مجتهد قوچانی ریاست آن را به عهده گرفت.
همزمان با گشایش پارلمان و آغاز دومین دوره قانونگذاری, دو حزب پا به میدان سیاست گذاشتند: (انقلابی) و (اعتدالی) و هر دو در مشهد به تلاشها و تکاپوهایی دست زدند. کوششهای این دو حزب در رویدادهای اجتماعی و سیاسی مشهد, کارگر افتاد.62
دو حزب یاد شده در سال 1289هـ.ش/ 1328هـ.ق به اسم اجتماعیون اعتدالیون و دمکرات عامیون رسمیت یافتند. مدتی هم هر دو حزب, (حزب دمکرات) خوانده می شدند.
رکن الدوله در این دوره انتخابات بود که توانست بین مجاهدین اختلاف اندازد. شماری از مجاهدین که فارس زبان و بومی بودند, پیرامون انجمن ایالتی جمع شدند. آنان می گفتند نباید ترک خارجی در ولایت ما مجری مرام مشروطه باشد. مراد آنان از ترک خارجی, مجاهدین مهاجر قفقازی بود.
کوششهای علما به جایی نرسید. در آن میان حاج محمد شال فروش, یکی از مستبدین کشته شد و تعدادی از زنان به انجمن وارد شدند و محل آن را ویران کردند. بازار تعطیل گردید و فردای آن روز, جسد یک ارمنی مشروطه طلب تبعه روس, در بالا خیابان پیدا شد.
انجمن که متوجه انگیزشها و انگیختنها شده بود, دو رئیس برای مجاهدین برگمارد. امور مجاهدان فارس زبان را به شجاع الاسلام سپرد و امور مجاهدان ترک زبان و مهاجران قفقازی را به میرزا بابا.
نام واقعی شجاع الاسلام کربلایی سید آقا کوچک, رئیس خبازان, و از ساکنان محله نوقان بود. او توانسته بود نائب علی اکبر حسنی را از سر راه مشروطه طلبان بردارد و تلگرافخانه و باغ انبر را به تصرف نیروهای مجاهد درآورد. انجمن برای قدردانی از خدمات وی, او را ملقب به شجاع الاسلام کرد.
با دعوت حاجی مجلل التولیه هر دو گروه که شمار آنان, به چهار هزار نفر می رسید در باغ حسنخان گرد آمدند و به این ترتیب توطئه ها بی ثمر ماند و وحدت بین نیروهای مجاهد برقرار شد.63 ولی چندی بعد میرزا بابا و شجاع الاسلام به تهران فراخوانده شدند. میرزا بابا پس از چند روز اقامت در تهران با گلوله فرد ناشناسی کشته شد و شجاع الاسلام پس از سه روز بازداشت, تعهد سپرد که بدون اجازه دولت به مشهد برنگردد و رئیس التجار, خانه ای در اختیار او گذاشت.
از کوششهای سیاسی انجمن ایالتی می توان به تأیید تلگراف انجمن ایالتی آذربایجان, مبنی بر ضرورت شرکت پنج نفر از علمای طراز اول در مجلس اشاره کرد. این تلگراف در تاریخ 14آذر 1288/ 13ذی قعده 1327 به مجلس فرستاده شد در این تلگراف آمده است:
(به مدلول ماده دوم قانون اساسی و امر مطاع حضرات آیات الله دام ظلهم, که پنج نفر از طراز اول علما از عده بیست نفر منتخب گردیده در جلسات مقدس شرف حضور به هم رسانند. اهالی خراسان هم مستدعی می باشند این ماده قانون را که زیاده از حدّ قابل توجه و جلب قلوب عامه خلق است, در کلیه جلسات مقدس مراعات فرموده, منظور فرمایند.)64
از آغاز به کار مجلس دوم, رفته رفته انجمنها بسته شدند و حضور توده مردم مشهد در صحنه سیاسی شهر کاهش یافت.65
در همین دوره دولت در تنگنای مالی شدید قرار گرفت و گردانندگان مشروطه, مسأله استقراض را پیش کشیدند.
آقازاده با دریافت وام از دولتهای بیگانه, به مخالفت برخاست و صدای اعتراض او از خراسان به همه جای ایران رسید و مسیر تصمیم گیری را ایشان به طور کلی تغییر داد.
روزنامه حبل المتین در شماره 36 سال 1328هـ.ق متن تلگراف بسیار شدید او را ثبت کرده است. در این تلگراف آمده است:
(هیأت وزرای نظام دامت شوکته: تمام این خونریزیها و از جان گذشتگی ها برای حفظ بیضه اسلام و وطن عزیز بود, لهذا بر مسلمین و ایرانیان واجب است که برای یک وجب خاک عزیز خون آلود ایران از جان و مال بگذرند و نگذارند بیش از این دست پلید اجانب در این مملکت دراز و دامان ناموس وطن زیاده بر این آلوده گردد.
امروز روزی است که باید خون شهدای راه وطن را, که استقلال ایران است, مسلمانان حفظ کنند. از قرار مسموع, برای مصارف دولت پنج کرور تومان وجه لازم شده. معلوم نیست چرا اولیای دولت فقط راه به دست آوردن این وجه ناقابل را قرض کردن از خارجه با آن شرایط جانگداز که یک مرتبه قلم به هستی ایران می کشد, دانسته اند؟
وزرای ممالک خارجه برای مصارف فوق العاده مملکتِ خود, آن وجه را با ترتیبات صحیحه از داخله و خود جمع آوری کرده, ملت هم با کمال میل می دهد. چه شده که اولیای دولت این موقع را مغتنم نشمرده و تا حال فکری برای جمع آوری اعانه از داخله نکرده؟ آیا در میان سی کرور ایرانی نمی توان با تدابیر عملیه و این حسن توجه امروز, رؤسای روحانی و رغبت خود ملت, پنج کرور دریافت که هر یک روی هم رفته پنج تومان آماده و بیست و پنج کرور برای رفع احتیاجات دولت فراهم گردد؟ تا به این ننگ زیر بار قرض خارجه نرویم. این نوع استقراض از خارجه به مراتب معایبش بیش تر از قرض سابق است که پشت استقلال ایران را شکسته و ما را به این روز سیاه افکنده است…)
آقازاده با توجه به جایگاهی که در میان علما, اصناف و عامه مردم داشت, نقطه تعدیلی بود که هم جناحها را در راستای مصالح کشور و انقلاب هماهنگ می کرد و هم آگاهی های لازم را با توجه به گستره دید و پیوند با مراجع بزرگ و رجال سیاسی, در اختیار توده ها می گذاشت. موضع گیری به حق او در جریان محاکمه نایب صدر, یکی از چهره های سیاسی دوره مشروطیت زنجان و از حامیان ملا قربانعلی زنجانی, معروف به حجت الاسلام, پدیدآورنده خطِ سوم در انقلاب مشروطیت ایران, سبب جلوگیری از اعدام ایشان به دست تندرَوان شد.
سرنوشت مشروطه خواهی و دخالت قدرتهای خارجی
در جریان نهضت مشروطیت ایران دو کشور روس و انگلیس دارای دفتر نمایندگی در مشهد بودند. انگلیس از مشروطه خواهان و روس از سلطنت طلبان پشتیبانی می کردند. امضای قرارداد روس و انگلیس در سنت پترزبورگ در شهریور 1286/ 31اوت 1907 زمینه ساز نفوذ امپریالیسم در ایران شد. شمال ایران در حوزه نفوذ روسیه و جنوب ایران در حوزه نفوذ بریتانیا قرار گرفت و منطقه میانی بی طرف ماند. هر دو قدرت موافقت کردند که در قلمرو نفوذ قدرت رقیب در پی امتیازهای سیاسی یا تجاری نباشند.
در جریان اشغال خراسان, میرزا محمد آقازاده, نقش مهم و اثرگذاری در ایستادگی مردم علیه روسها داشت. شماری قزاق و 25توپچی و 7عراده توپ قوای روس از مرز خراسان گذشته و وارد مشهد شدند. مردم با هدایت ایشان تلگرافهای زیادی در اعتراض به اشغال خراسان به تهران زدند. ناامنی همه جای خراسان را فراگرفت. دابیژاکنسول و ژنرال ردکو فرمانده نظامی روس در خراسان, مردم را در منگنه گذاشته بودند. مردم پناهگاهی جز بیوت عالمان دین, بویژه بیت میرزا محمد آقازاده نداشتند و ایشان با درایت و شجاعت تمام, مخالفت مردم علیه روس و انگلیس را رهبری می کرد. از خاطرات سیاسی فرخ, به دست می آید که قتل اسماعیل خان قره باغی, معاون کنسولگری روس به اشارت آقازاده صورت گرفته است.
فرخ که مدتی کارگزار دولت, در تربت حیدریه بوده است, می نویسد:
(کنسول روس می کوشید قتل را به گردن معروف ترین دشمن خود در ولایت خمسه, یعنی شیخ علی اکبر مجتهد بیندازد. دلیل او نامه ای بود که به خط شیخ علی اکبر خطاب به فاضل بسطامی, دست راست آیت اللّه آقازاده نوشته شده بود. در این نامه آمده بود: (به زحمت اسماعیل خان برداشته شد) و مهر شیخ علی اکبر نیز در زیر نامه نمایان بود.)66
همزمان با این رویداد, یکی دیگر از اتباع روس به دست حاجی مرتضی میرزا, حکمران گناباد به قتل رسید و روسها سرمنشأ این حرکتها را روحانیت مشهد, بویژه آقازاده می دانستند. و این امر را می توان از خاطرات ژرژسرگی یویچ آقا بگف جاسوس شوروی, که با عنوان بازرس مخصوص نمایندگی تجاری شوروی در محل کنسول گری مشهد سکنی داشت, به خوبی به دست آورد. او و مأموران دیگر سازمان چکا و بعدها گ.پ, از میدان داری و نقش آفرینی روحانیت در خراسان به رهبری آقازاده بیمناک بودند. وی می نویسد:
(در حدود سه هزار نفر از روحانیون در مشهد گرد آمدند و این عده قدرت و نفوذ سیاسی فراوان در سراسر ایران دارند. ما برای رخنه به این مرکز قدرت بارها کوشیدیم, ولی هیچ گاه توفیق استفاده از نفوذ این مرکز در جهت پیشرفت کارهایمان را نیافتیم.)
آنان راه رخنه گری را در آزانگیزی ناپسری آقازاده یافتند. آقابگف می نویسد:
(تا آن که بالاخره توانستیم با رشوه دادن و فریفتن یکی از تجار, به داخل این مرکز قدرت راه پیدا کنیم. این تاجر, ناپسری آقازاده, رئیس روحانیون مشهد بود.)67
روسها با گسترش حضور خود در خراسان به دنبال بهانه ای می گشتند تا بتوانند این بخش از خاک وطن را به زیر نگین قدرت خود در بیاورند. و این بهانه را در جریان دادن اولتیماتوم به دست آوردند. از جمله مواد این اولتیماتوم عزل مورگان شوستر آمریکایی بود که به تصویب مجلس شورای ملی, ریاست کل خزانه داری را به عهده داشت. براساس این اولتیماتوم, حرکت حکام به ولایات, می بایست به تصویب سفارت روس و انگلیس باشد. این امر, با توجه به پیامدهای شومی که برای استقلال ایران در پی داشت, طوفان خشم و نفرت را در کشور برانگیخت که این بار چگونگیها و حالها, با جریانهای سال 1327 و 1328هـ.ق که روسها در کار ایران دخالت می کردند, فرق داشت.
در 8آذر 1290/1329 مجلس به اتفاق آرا, اولتیماتوم روسیه را رد کرد. در مشهد مهاجران قفقازی, انقلابیون محلی و روحانیان و توده های مردم آماده پایداری و ایستادگی مسلحانه در برابر روسیه شدند.68
علمای نجف پس از دریافت تلگراف درباره رویدادهای ناگوار ایران بر آن شدند با پیروان خود به کاظمین و از آن جا به سوی ایران حرکت کنند, تا مردم را علیه اشغال گران رهبری کنند. آخوند ملا محمد کاظم خراسانی با ارسال نامه هایی به شهرهای مهم ایران, از جمله مشهد دستور داد مردم علیه کافران بپا خیزند و کالاهای روس را حرام کنند و آموزشهای رزمی لازم را ببینند. به نقل ادیب هروی که خود از شاهدان این رویداد بوده است, پس از اعلان مواضع روحانیان, هیجان عمومی همه مشهد را فراگرفت و شاگردان مدارس با عَلَم و بیرق میان کوچه و بازار دست به راهپیمایی زدند. آنان شعارهایی علیه اشغال گران می سرودند, از جمله می گفتند:
آن چه در پرده داری آسمان بنما عیان
تن نخواهد داد بر ظلم و ستم ایرانیان
سر به کف جان در قدم داریم ما ورد زبان
یا که استقلال ایران یا که مرگ ناگهان
در یکی از روزها همه به مسجد گوهرشاد رفتند. مسجد پر از جمعیت شد. حاج شیخ مهدی سلطان المتکلمین دو ساعت به غروب مانده به منبر رفت و مواد اولتیماتوم را برای مردم خواند.69
علمای مشهد به پیروی از آخوند خراسانی اعلامیه ای در تحریم استفاده از کالاهای روسی صادر کردند. در این اعلامیه آمده است:
(چون اجحافات و تجاوزات دولت روس که چون شعله آتش به خرمن اسلام افتاده از حد گذشته است, و به واسطه سوق قشون خود به نقاط شمالی و شرقی و غربی ایران, امنیت این مملکت را منهدم و افکار عمومی را به نمایشات خارج از قانون خود اشغال نمود و روح دیانت مسلمین را به فشارهای فوق العاده خودش معذب داشته و به کلی جلوی ترقی و تکامل و پیشرفت امور ملکی و ملی ما را سرکشیده است, و روز به روز هم بر تعداد قشون خود در داخله افزوده و می افزاید, علمای عظام و حجج اسلامیه نجف اشرف که از ارکان عالیه روحانیت ما به شمار می آیند, در جلو حرکات دول همجوار متعدی, به خصوص دولت روس, اظهار نفرت فرموده و به ترک امتعه این دولت استظهار متواتره صادر فرموده اند. ماهیت حاضره نیز نظر به تجاوزات دولت مزبور, عموماً و احکام حجج اسلامیه خصوصاً, از امروز به ترک امتعه روس میان بسته و با تمام نفرت خودمان اجناس این دولت جابر را به نظر بی قابلیتی دیده, و کلیه مال التجاره, از قند و چای روس و سایر اقمشه و اشیاء را بر خود حرام داشته و هرکس از ایرانیان که جنس روسی استعمال کند, او را از کسوت روحانیت عاری شناخته و با او آمد و رفت را موقوف خواهیم کرد.)70
درست زمانی که علمای عتبات خواستند به کاظمین حرکت کنند, آخوند خراسانی, چشم از دنیا فروبست71 و با پذیرش اولتیماتوم از سوی دولت ایران, این جریان فروکش کرد.
پس از تعطیل شدن مجلس دوم روسها به نفوذ خود در مشهد افزودند. مردم, سخت برانگیخته شدند و به هیجان آمدند. آنان رخنه گری روس و انگلیس را عامل انحلال مجلس می دانستند. این بود که بر ضد قشون روسیه تزاری و همچنین قوای دولت انگلیس و حکومت مطلق ناصرالملک قیام کردند. روس و انگلیس دمکراتها را عامل این حرکتها می دانستند و به همین دلیل از هر مجالی برای سست کردن آنها استفاده می کردند. سلیمان میرزا از تهران, به دموکراتها دستور پایداری داد. بازارها بسته شدند و مردم اسلحه برداشتند, ولی با قطع ارتباط مشهد و تهران به دلیل پاره شدن سیم مخابرات کاری صورت نگرفت.
ملک الشعرای بهار می نویسد:
(من و رفقا ندانستیم چه باید کرد و از راه سیم عشق آباد ـ باکو با تبریز ارتباط به دست آوردیم که تکلیف خود و جریان حوادث را بدانیم, اما جوابی که آنها به ما دادند از راه داخل مخابره شد و بعد از ختم جانبازیهای احرار تبریز آن جواب به ما رسید. ما با سیم عشق آباد به خط لاتین این شعر عربی ناتمام را به روزنامه فرستادیم و برای آن چنین کردیم که از تفتیش تلگرافچی روس ایمن بماند.
شعر این است:
ییـا حـافظیـن الدیـن والنـاس ما حالکم والحرب بین الر…
جوابی که داده شده بود دو ماه بعد که سیم باز شده و آبها از آسیابها افتاده ـ به ما رسید این بود:
مـنتظـر الامـر مـن الکبـار القتل اولی من رکوب الر…)72
نوبهار در این گیرودارها و کشاکشهای سیاسی به دستور کنسول روس توقیف شد و بی درنگ بهار (تازه بهار) را در آورد.
حضور بیگانگان در خراسان موجب شد تا نهادهای سیاسی موجود در مشهد; از انجمن ایالتی و ولایتی, حوزه ها و روحانیت مترقی و حزب دمکرات به وحدت نظر برسند.
انجمن ایالتی و ولایتی در جریان اشغال سال 1288/1328هـ.ق. مشهد در حال و روز بدی قرار گرفت. با این حال, هنوز زمام بسیاری از امور در اختیار انجمن بود. و در روز پنج شنبه ربیع المولود 1328, با بیش ترین آراء شیخ ذبیح الله به ریاست انجمن و ارفع السلطان نایب الرئیس و فاضل بسطامی منشی دوم و شیخ محمد کاظم تهرانیان به عنوان منشی اول انتخاب شدند. حاج غلامعلی یزدی به عنوان تحویلدار و روزنامه طوس به عنوان ارگان رسمی انجمن و روزهای فرد هفته, روزهای رسمی آن معین شد.
با توجه به حضور روسها و بازدارنده هایی که پیش آمده بود, انجمن در تنگنای شدید مالی و سیاسی قرار گرفت. بنابر گزارش اول رجب 1328هـ.ق. انجمن از نظر مالی در تنگنا بود و اعضای آن پاره ای از وقت خود را در انجمن سپری می کردند و پاره ای دیگر را ناگزیر بودند برای معاش خود تلاش کنند.
فشارهای مالی سبب شده بود که بیش تر آنان, بر سر مقرری با تشکیلات انجمن درگیر شوند. انجمن تأمین مالی نمی شد و کم کم در وضعیت بد و بدتری قرار گرفت.
در سال 1289/1329هـ.ق, ظهیر السلطان, پس از فتح تهران از سوی ملیون مأمور خراسان شد. برخلاف حکم قانون اساسی و آئین نامه ها مبنی بر این که انجمنهای ایالتی و ولایتی و بلدی, کار شهر و ایالت را به عهده داشته باشند, وی آن را زیرپا گذاشت73 و در شماره 222 روزنامه استقلال, تلگرافی توهین آمیز درباره انجمن به چاپ رسید.
روز 27 ربیع الاول 1329هـ.ق تنی چند از دست اندرکاران و سران انجمن گرد هم آمدند و پیمان بستند که برای اعاده شرف خود دست به کار شوند و اگر از کارهای یاد شده ناامید شدند, انجمن را تعطیل کنند و همه استعفا داده و قضیه را با مردم در میان گذارند.
انجمن و گردانندگان آن, بویژه شیخ ذبیح الله نسبت به مبارزه دمکراتهای خراسان علیه روسها خوشبین بودند. او خود روزنامه نوبهار را می خواند و سعی می کرد علما را علیه حضور روسها برانگیزاند. در محرم 1330 به دستور وثوق الدوله, وزیر خارجه وقت, به دست حکومت خراسان, این روزنامه نیز توقیف شد. بهار دستگیر و همراه 9نفر از افراد کمیته ایالتی حزب دمکرات خراسان به تهران فرستاده شد. در طول راه, بهار و همفکرانش در بیابان گرفتار دزدان شدند و دارایی شان به غارت رفت. آنها در بین سبزوار و شاهرود, با حیدرخان عمواوغلی و ابوالفتح زاده که از راه مشهد به سوی روسیه و اروپا در حرکت بودند, دیدار کردند ملک الشعرای بهار آنان را با معرفی نامه ای خطاب به شیخ جواد تهرانی, روانه مشهد کرد تا برای گرفتن جواز گذر از مرز, از او یاری بگیرند.74
حضور نیروهای روس و تبعید سران دمکرات خراسان به تهران, سبب شد تا استبدادیان به قدرت برسند و کسانی چون سید محمد یزدی طالب الحق, برادر سید علی آقا یزدی مجتهد و پسر عموی سید ضیاءالدین طباطبایی, همراه یوسف خان هراتی, در مسجد گوهرشاد, علیه دمکراتها, به سخنرانی بپردازند و مردم را به رویارویی با آنان و مشروطه طلبان فراخوانند. تلاش نابخردانه اینان, فاجعه به توپ بستن حرم امام هشتم(ع) را به دست نیروهای روس, به دنبال داشت.
سرانجام مشروعه خواهی در مشهد
در فترت بین مجلس دوم و سوم, روسها, دست به کارهای ننگین و فاجعه های بسیار دردناک زدند. ژنرال ردکو, فرمانده نظامی روس در مشهد, مجلسی در محل اقامت خود سامان داد و شروع به انگیزاندن افراد کرد. او توانست سید محمد یزدی طالب الحق, برادر سید علی آقا یزدی مجتهد را با خود همراه کند. او به ظاهر مشروعه خواه بود. زیرا پیش از این, هنگامی که شیخ فضل الله نوری, به همراه شماری از مردم, در میدان توپخانه تهران, تحصن کرده بود, وی هم در آن جمع حضور یافته بود با نشر شبنامه به اسم بابیان وانموده بود که آنان در انتخابات دخالت دارند و امور ملی را به دست گرفته اند.75
و هم چنین یوسف خان هراتی را که در شرارت و ماجراجویی از نظر سیستم قضایی آن روز مشهد فرد بَزَه کاری شناخته می شد و مدت شش ماه در مدرسه میرزا جعفر متحصن شده بود و بعدها برای روسیه کار می کرد و خبرهای شهر را در اختیار نمایندگان سیاسی این کشور قرار می داد, با خود هماهنگ کرد و محمدعلی قروش آبادی هم, که از اوباش باجگیر بود, به آنان پیوست و به این ترتیب مقدمات شورشی فراهم شد که می توانست خراسان را تجزیه کند و به آرزوهای شوم و دیرین روسیه جامه عمل بپوشاند.
ییوسف خان, مهاجر و از ایل ابدالی افغانستان بود که در 12ربیع الاول 1290 در هرات به دنیا آمد و هنگامی که هیأت انگلیسی به ریاست کلنل ریجویی برای روشن کردن حدود مرزی افغانستان و روسیه در سال 1302هـ.ق. به افغانستان وارد شد, در خدمت هیأت قرار گرفت و در سال 1309هـ.ق. در جنگ هزاره مورد اتهام قرار گرفت و با خانواده خود به ایران آمد.
ییوسف خان در آغاز ورود, مورد توجه مؤیدالدوله قرار گرفت و با حسین خان شجاع الدوله به قوچان رفت و در آن جا مأمور تدارک و تربیت سواره نظام برای هیأت مذاکرات سرحد فیروزه میان ایران و روس شد. او پس از بازگشت از قوچان, خواستار برقراری مستمری و حمایت سیاسی از دولت ایران شد. وقتی به نتیجه نرسید به دولت انگلیس روی آورد, ولی به دلیل دوستی با دولت روس, مورد اطمینان انگلیسیها قرار نگرفت. این بود که متوجه دولت عثمانی شد. از آن جا هم نتیجه نگرفت. سرانجام به دولت روس روی آورد و کنسول روس ایشان را پذیرفت و انعام و مدد معاش داد و تا پایان زندگی; یعنی سال 1330هـ.ق. به مدت 16سال, از پشتیبانی مالی و سیاسی کنسولگری روس در مشهد برخوردار گردید.76 و در آخر نیز جان خود را بر سر این معامله نهاد.
ییوسف خان در جریان استقبال از رکن الدوله, والی جدید خراسان زندانی گردید. در سال 1306هـ.ق. به اتهام خرید اسلحه مسروقه دولتی گرفتار شد. در 1317 در جریان معاملات ملکی مغضوب مقامات ایالت خراسان واقع شد. خود وی در هر دو کتاب خود یعنی بحرالفوائد و عین الوقایع به برخی از این سوانح زندگی خود اشاره کرده است.
ییوسف خان سرگذشت خود را در بحرالفوائد با عباراتی به پایان می برد که سرسپردگی وی را به روس نشان می دهد. وی می نویسد:
(حمد می کنم بی نیاز چاره ساز را که با این همه سرگذشت پرخطر, در خراسان همه وقت به دارایی و نعمت زندگانی نمودم, چون آقا و مولایم خسرو طوس و مدد معاشم از دولت روس است. ملک از ملک عالم و عزت از عزیزترین اعم خواستم, نه تنم خوار شد و نه حالم زار).77
ییوسف خان, با پشتیبانی فرمانده نظامی روس ابتدا در محله سرشور در مسجد نزدیک قبرستان میرهوا مجلسی تشکیل داد و مردم را به سوی محمدعلی شاه دعوت کرد.78 سه روز بعد هم نایب علی اکبر نوغانی و طالب الحق, سراچه تکیه را مرکز تلاشهای سیاسی خود قرار دادند و سقف آن جا را با چادر پوشاندند و مردم را دور خود جمع کردند. وقتی کارشان بالا گرفت به مسجد گوهرشاد رفتند.79
ییوسف خان خود را سردار ملی و محمد قروش آبادی نیشابوری را سالار ملی خواند.80
اندک اندک بر شمار مسجدیان افزوده شد. سید با همراهان خود از جمله اکبر بلند که از الواط تهران بود و با طالب الحق به مشهد آمده بود,81 که همه مسلح بودند, در مسجد و قسمتی از بازار سرشور و یوسف خان در صحن نو و سراچه روی حوض انبار مستقر شدند. آنها این حجره را دیوانخانه و شربت خانه و… نامیدند و هر روز یوسف خان تفنگدارهای خود را به پشت بام صحن با طبل و شیپور می فرستاد و به آنها مشق نظامی می داد و بعد برای همه مردم به سخنرانی می پرداخت و مواضع سیاسی خود را برای آنها بیان می کرد. سید نیز به مردم دلگرمی می داد و از سفر محمدعلی شاه سخن می گفت.82 آن دو محکومین را شلاق می زدند و حکم صادر و آن را اجرا می کردند.83
ییوسف خان اعلان کرد: باید ادارات جدید و نوبنیاد که پس از مشروطه دایر شده است, برچیده شوند و تهدید کرد در غیر این صورت, به ادارات حمله و اساس آنها را ویران می کنیم.84
آنها در مسجد گوهرشاد, ضد حزب دمکرات و مشروطه خواهان و در نهایت برخلاف حکومت مرکزی و به هواداری محمدعلی شاه, که در استرآباد به سر می برد, قیام کردند.
طالب الحق که نظریه پرداز این آشوب بود, هر روز به منبر می رفت و با مردم سخن می گفت. او در منبر می گفت:
(هرکس صد و هفتاد مرتبه بگوید اللهم العن الدیموکرات, خداوند گناهان او را می آمرزد.)85
او می گفت:
(مشروطه کفر است و مشروطه خواهان کافر, دمکراتها بابی هستند, ما ادارات نمی خواهیم, عدلیه یعنی چه؟ مالیه برای چه؟ نظمیه برای ملت چه فایده دارد؟).
طالب الحق, شماری از کودکان را تحت سرپرستی یک نفر از هواداران خود به کوچه و بازار می فرستاد و آنان شعار می دادند:
ما دین نبی خواهیم مشروطه نمی خواهیم
مشروطه قانونی هرگز نمی خواهیم86
دمکراتها در برابر طالب الحق ساکت ننشته بودند. آنان نیز علیه استبدادیان تبلیغات می کردند. حتی قصد ترور سرکردگان آنان را داشتند.
احمدخان نوشته است:
(در کمیته فرقه دمکرات در مشهد دو نفر برای کشتن سید حاضر بودند, و علت این که از کشتن او منصرف شدند, این بود که در لباس اهل دین بود و ترور او مایه شورش می گشت).87
روز دوم محرم 1330/ 2دی ماه 1290, شمار 1300 قزاق روس و چهار عراده توپ بزرگ از دروازه بالا خیابان به مشهد وارد شدند و در کوچه تلگرافخانه قدیم به سوی ارگ دولتی حرکت کردند, علی نقی میرزا رکن الدوله که در سال 1329هـ.ق بار دیگر والی خراسان شده بود, از طرفداران محمدعلی میرزا به شمار می رفت, ضمن حمایت از طالب الحق و یوسف خان هراتی, دستور داد قزاقخانه, سرباز خانه باغ خونی, گل خطمی و سایر عمارات عالی را که در اطراف ارگ بود, برای روسها خالی کنند.88
طالب الحق روز 11 محرم 1330 برای فرو نشاندن هیجان مردم نسبت به آمدن قشون روس, در ایوان مقصوره منبر رفت و به مردم گفت: قشون روس جهت حمایت محمدعلی شاه به مشهد آمده است.
شیخ علی اکبر ترک, که تبعه روس بود, روی منبر رفت و گفت:
(محمدعلی شاه سلطان ایران است, چند روز دیگر به مشهد خواهد آمد و از این جا به تهران خواهد رفت. باید اهالی مشهد همت کنند, بگویند ما مشروطه نمی خواهیم. این مشروطه دین اسلام را از میان برده.)
او سپس به مدیر روزنامه بهار و میرزا صادق خان مدیر جریده خورشید و میرزا هاشم خان مدیر روزنامه طوس و خوانندگان این روزنامه لعنت کرد.89
طالب الحق به مردم وانمود می کرد که مشکل کشور در برکناری محمدعلی شاه است. ادیب هروی می نویسد:
(روزی که در نزدیکی کشیک خانه دربانها به منبر رفته بود, گفت: اعلیحضرت شاه مان را می طلبیم و با او دست بیعت می دهیم, اگر ما را به قدوم خود خوشوقت کرد خیلی خوب والاّ به پطرگراد به امپراطور روس تلگراف می کنیم که ما گلّه بی صاحب هستیم, امانت ما را به ما تسلیم کن, بس است درستکاری و امانت.)90
روز 24دی ماه 1290 شمار سپاه روس به دوهزار نفر رسید.91 چند روز بعد کنسول روس جمعی از معاریف مشهد را دعوت کرد و اظهار داشت: علت ورود قشون روس, حفظ جان و مال مردم روس است و قصد دیگری ندارد.92
روز 13بهمن 1290/ 13صفر 1330هـ.ق. طرفداران سلطنت محمدعلی شاه در مسجد میرهوای مشهد گرد آمدند و خواستار بازگشت او شدند.93
و روز 15بهمن 1290/ 15صفر 1330 طوماری به طرفداری از محمدعلی شاه از سوی مردم مشهد به رهبری یوسف خان, جمع آوری شد.94
15اسفند به درخواست اشرار امور نظمیه مشهد از سوی اردوی روس به ماژور خااتف سپرده شد و حکومت نظامی اعلان گردید.95
این فراز و فرودها حدود سه ماه به طول انجامید.
آقازاده و شیخ محمدجواد تهرانیان در جریان این شورش مشهد را ترک کرده و به تهران رفتند.96 با کوشش طالب الحق شماری از علمای خراسان فتوا به کفر مشروطه گران دادند. از آن میان می توان به نام حاج میرزا جعفر, حاج سید علی سیستانی, آقای فاضل, آقا میرزا ابراهیم مجتهد رضوی و ملاعباسعلی اشاره کرد.97
طالب الحق فتواهای عالمان را به رکن الدوله داد و از دولت خواهان بازگشت شاه شد. هیأت دولت با ارسال تلگراف 19صفر 1330 ضمن اشاره به حرکت علما علیه مشروطه به رهبری میرزا ابراهیم که چند ماه قبل صورت گرفته بود, از رکن الدوله خواست, سرسختانه و بی هیچ سستی و درنگ, با شورش احتمالی, به رویارویی برخیزد.
در بخشی از تلگراف هیأت وزرا به رکن الدوله آمده است:
(باید عموم بدانند که معاودت محمدعلی میرزا و اتباع او به خاک ایران نشدنی و از امور حتمیه و مسائلی است که تغییر و تردید در آن متصور نیست… مملکت ایران منحصر به خراسان نیست که اظهارات معدودی از اهالی آن جا در امور سیاسیّه تغییر و تبدیل وارد نماید).98
طالب الحق در نامه دیگری به رکن الدوله از او خواست:
(تا خراسان نیز مثل اغلب ممالک ایران از شوائب آلایش ادارات جدید متمدنه عدلیه و نظمیه و نواقل و بلدیه و انجمن و عوارض فوق العاده و فروع آنها مبرا شود و کما فی السابق مسئول نظم شهر, بیگلربیگی و کدخدایان محلات باشند و آلات محرم و آزادی در اشاعه منکرات شرعیه و روزنامه موقوف گردد)99
وی از علمای خراسان در این زمینه ها استفتاء کرد و آنان پاسخها و فتواهایی, به شرح, به پشتیبانی از دیدگاه های وی نوشتند.100
با کوشش طالب الحق, مشروطه خواهان روز شنبه 15محرم 1330 را که هم زمان با سالگرد شهادت شیخ فضل الله نوری بود, اعلان عزای عمومی کردند و سه روز مجلس بزرگداشت در دیوان مقصوره به پا داشتند.101
دولت که احساس خطر می کرد, روز 29 صفر به رکن الدوله استاندار خراسان فرمان داد:
(اگر از راه منطق حل مسائل ممکن نشد, در کمال سختی و بدون ملاحظه با شورشگران برخورد کند.)102
کم کم, بی نظمی,به جایی رسید که مردم به دهنه کوچه ها دَر نصب کردند و هر محله ای برای خود تفنگدارانی را به کار گرفتند.103
روز چهارشنبه 17 ربیع الاول شورشیان به کمیسیاریای پایین خیابان حمله کردند و اعضای آن جا را دستگیر و در صحن حبس کردند. و در حمله روز جمعه 19 ربیع الاول حدود سی نفر کشته شدند.
در آخرین روزهای ربیع الاول شورشها و درگیریها بالا گرفت. کم تر شبی بود که منزلها و مغازه ها به غارت نروند. از جمله دکان یکی از اتباع روس در بالا خیابان به یغما رفت و این مسأله سبب شد تا کنسول روس, دخالت و توپ و مسلسل روی مغازه یکی از اتباع خود نصب کند. این مغازه پیوسته به کوچه شیخ محمدتقی و روبه روی گنبد بود.104
نمایندگان مردم, روز پنج شنبه اول ربیع الثانی 1330 که برابر با عید نوروز بود, از یوسف خان خواستند تا مردم برای دید و بازدید آزاد باشند و او با این پیشنهاد موافقت کرد. ولی روز یک شنبه چهارم عید, نایب حبیب را که رئیس کمیسر نوغان بود مقابل سرای ملک کشتند و همان روز کمیسر پایین خیابان و کمیسر سرشور و عیدگاه را خراب کردند و جمعی کشته شدند و شورشگران به ادارات ریختند.105
رکن الدوله زیر فشار دابیژا, که از او خواسته بود یا شهر را آرام کند و در اختیار بگیرد و یا استعفا دهد, استعفای خود را روی میز او گذاشت و رفت. عصر همان روز, ردکو فرمانده قشون روس مأمور انتظامات شد و خازانوف رئیس نظمیه جدید, از پلیس شهری خواست تا اسلحه های خود را در اختیار او قرار دهند. به این ترتیب همه نیروهای انتظامی را خلع سلاح کردند و دابیژا به شورشیان اخطار کرد که پس از 48 ساعت اگر پراکنده نشوند به قوه قهریه با آنان برخورد خواهد کرد.106
در اوج تشنج, بزرگان شهر جلسه ای در ارگ تشکیل دادند. متولی باشی, نایب التولیه, قائم مقام, طالب الحق, شیخ اسماعیل قائینی, میرزا ابراهیم, حاج میرزا جعفر, میرزا عبدالرحمان مدرس, رکن الدوله و دیگران در آن حضور داشتند. بحث به طول انجامید و نتیجه ای حاصل نشد.
روز بعد, عبدالحمیدخان مترجم کنسول روس به دستور وی به منزل میرزا ابراهیم رفت و ابلاغ کرد که اگر تا دو ساعت دیگر شورشیان دست از شورش برندارند و خلع سلاح نشوند, به ضرب گلوله توپ با آنان برخورد خواهد شد. این بود که شیخ مرتضی بجنوردی, حاج سید عباس شاهرودی و سید جعفر شهرستانی کوشیدند شورشیان را راضی کنند, تا دست از پایداری بردارند, ولی باز هم نتیجه ای نداشت.107
حاج ملا هاشم خراسانی, در کتاب منتخب التواریخ می نویسد:
(برای جستن راه به منزل میرزا ابراهیم رضوی مجتهد که عمده اجتماعات در منزل او صورت می گرفت, رفتم تا با وساطت وی طالب الحق از حرم خارج شود و امکان به توپ بستن حرم را از سوی قوای روس به ایشان گوشزد کردم, ولی میرزا ابراهیم مجتهد گفت: این خیال فاسد است, روسها اتباع مسلمان زیادی در قفقاز و غیره دارند, آنها جرأت چنین کاری ندارند.)108
کسی گمان نمی کرد روسها دست به چنین کار نکبت بار و فاجعه آمیز بزنند. روسها از سویی به طالب الحق و یوسف خان دستور پایداری و ادامه شورش می داند و در واقع شورش را هدایت می کردند, و از دیگر سوی, وانمود می کردند که مایل نیستند این ادامه پیدا کند. هدف نهایی آنها تسلط بر امور اجتماعی, اقتصادی و سیاسی خراسان بود.
روسها روز سه شنبه دهم ربیع الثانی 1330هـ.ق. توپهای قلعه کوب شرنبل را در خارج شهر مستقر کردند و توپهای مسلسل را بر پشت بام مدرسه ملا محمدباقر (باقریه) و دکان حاج محمد جعفر, پیوسته به کوچه شیخ محمدجعفر بجنوردی و پشت منزل قاسم بک تاجر باشی روس و پشت بام سرای بانک, واقع در میان بازار بزرگ و باغ خونی و دروازه پایین خیابان نصب کردند.109 به دستور فرمانده نظامی روس در هر ثانیه صد گلوله توپ و تفنگ به مدت چند ساعت به سمت حرم مطهر امام هشتم(ع) شلیک می شد.110 آنها دَرِ بالا خیابان را با دینامیت خراب کردند و زوار به حرم پناهنده شدند.111
در این روزها که روسها با توپهای خود حرم را می کوبیدند, میرزا مرتضی قلی خان متولی باشی که برای پراکندن اشرار, پیش از ساعت اخطار وارد صحن شده بود و تلاشهایش بی نتیجه مانده بود, از شکاف در توحیدخانه, دستمال سفیدی را سر عصای خود نصب کرد و امان خواست و روسها, کم کم دست از شلیک برداشتند.112
این روز تلخ در تاریخ مشهد به نام عاشورای دوم ثبت شد. ادیب هروی نویسنده کتاب حدیقة الرضویه که خود شاهد این فاجعه دردناک بوده است, می نویسد:
(اگر فجایع چند ساله روسیه در ایران جداگانه جمع و تألیف شود, یک کتاب ضخیمی خواهد شد که برای اثبات مضرت رژیم نحس امپراطوری تا روز قیامت کافی می باشد و واقعه دهم ربیع الثانی نیز ناشی از همین رژیم است.)113
روسها پس از این کشتار هول انگیز, میان رواق دارالسیاده, دو صف بستند و دوش به دوش یکدیگر ایستادند و صحن کهنه را محل بازداشت شدگان قرار دادند. طلاب مدارس خیرات خان, میرزا جعفر, مستشار, بالاسر, پریزاد, دودر (شاهرخ) و پایین پا از بازداشت شدگان بودند. روسها آنها را نیمه شب از حجره هایشان بیرون کشیده و به صحن کهنه آوردند و آنان را در حلقه خود گرفتند. اگر کسی کوچک ترین حرکتی می کرد با سرنیزه و قنداق تفنگ او را می زدند.114 بازداشت شدگان تا صبح در کنار پیکرهای شهیدان و زیر باران به سر بردند.115
مرتضی قلی خان, متولی باشی نقل کرده است:
(در زاویه صحن کهنه میان اسرا بودم که مرا گفتند: ژنرالی تو را خواسته است. نزدیک دو ساعت و نیم از شب گذشته بود که به پایین خیابان رفتم, دیدم در قهوه خانه ای را شکسته بودند و برای ردکو چایی ترتیب داده بودند. ردکو به من گفت از حالا تو باید تحت فرمان پولکونیک باشی و او مرا جلو انداخت و خود با عده ای از عقب سر روانه شد. بیوتات آستانه را یک یک تفتیش کردند و دربهای بسته را شکستند, فردای آن روز طالب الحق را دیدم که با فرزند خود میان اسراست. در این اثنا ژنرال آمد, طالب الحق خود را به او معرفی کرد و ردکو اظهار محبتی به او نمود و دستی به سر و روی پسرش کشید و مرخص شان کرد.)116
در روزهای دهم تا سه شنبه 13 ربیع الثانی حرم و همه صحنها و مسجد در اختیار قوای روس بود. در این مدت, کنسول روس و انگلیس و زنان شان برای دیدن حرم به آن جا آمد و شد داشتند.117 روز دوازدهم ربیع الثانی ردکو اجازه داد تا کشته ها دفن شوند.118 کشته ها, در قبرستان قتلگاه دفن شدند.119 شمار کشته شدگان, حدود 415 و به نقلی بیش از 800 نفر بودند شماری از زخمیها, بعدها از بین رفتند. از روسها هم 34 نفر به قتل رسیده بودند.120
سایکس ژنرال کنسول انگلیس, بی میل نبود از این فاجعه, که خود نیز در آن شرکت داشت, برای هدفهای سیاسی انگلیس, علیه روسها استفاده کند. این بود که با مرتضی قلی خان متولی باشی تماس گرفت و از او خواست درِ حرم مدتی بسته بماند تا خبر به توپ بستن حرم در کشورهای اسلامی, از جمله بخش مسلمان نشین هند, بازتاب یابد.121 ولی متولی باشی تن به این خواسته نداد.
از روز سه شنبه تا عصر پنج شنبه, مرتضی قلی خان و ثقةالاسلام خادم باشی, کشیک اول, ملاهاشم خراسانی, همراه سیف العلمای نیشابوری, نظام العلما, حاج سید محمدعلی ملامظفر میرزا حسین, پدر سید علی اکبر مدرس, حاج شیخ محمدحسین شیرازی و شماری از خادمان حرم آثار جنایت و سفاکی نیروهای روس را از حرم و پیرامون آن پاک کردند.
ردکو فرمانده قشون روس, پس از انجام این جنایت دردناک و غیرانسانی, صبح روز دهم فروردین 1291/ 11 ربیع الثانی 1330, اعلامیه ای صادر کرد;122 در این اعلامیه آمده بود:
(جمعی از اشرار آستانه مقدسه را مأمن خود قرار داده به واسطه اغراض و منافع شخصی در مدت یک ماه باعث اضطراب و وحشت عموم اهالی شهر گردیده, مردمان سالم را می کشتند و غارت می کردند و به واسطه این قتل و غارت مانع از کسب کسبه که می بایستی معاش یومیه خود را تحصیل نمایند, شده بودند. محصل حصول امنیت در شهر و رفاه اهالی, هرچه اولیای امور دولت بهیه روسیه از اشرار خواستار شدند که تمرد از احکام ننمایند, قبول نکردند و با وجود اتمام حجتی که کرده بودم, اشرار خلع اسلحه ننمودند و ابتدا از طرف آنها به قشون دولت بهیه روسیه شلیک کردند. به قوه جبریه شهر مشهد را منظم کرده از عموم مطالب زیر را خواستارم:
1. تسلیم رؤسای اشرار و تعیین محل اقامت آنها.
2. با نهایت فوریت هرچه اسلحه داشته باشند باید تسلیم قشون دولت بهیه روسیه نمایند.
3. تمام بازار و تجارتخانه ها را باز کرده مطمئن باشند که در تحت حمایت قشون دولت بهیه روسیه به فراغت و آسودگی می توانند مشغول تجارت باشند.)123
روسها طالب الحق را که به نوشته فقیه سبزواری از تمام جریان روسها خبر داشت,124 به روسیه فراری دادند و او از روسیه به بصره رفت و از آن جا به کربلا. در کربلا, که دولت عثمانی فرمانروایی می کرد, به جرم جاسوسی بازداشت شد و به دستور محاکم نظامی در بغداد تیرباران گردید.125
یوسف خان هراتی, با کمک و یاری روسها, همراه هفتاد نفر از اشرار, از راه نوغان فراری شد126 و محمد قروش آبادی و تعدادی دیگر را با خود برد.127 یوسف خان در فریمان به دستور نایب الایاله دستگیر و به مشهد برگردانده شد و در بین راه به ضرب گلوله از پا درآمد و روز هفتم جمادی الثانی 1330 نعش او را به مشهد آورده و به دار زدند.128
سایکس یا ماژور سایکس, کنسول انگلیس در مشهد که خود در رهبری این فتنه دست داشته است, می نویسد:
(نورالله خان نوه میرزا ابوالحسن ایلچی, که در مشهد به عنوان نماینده روسها و در حقیقت جاسوس انگلیسیها دائماً, با قشونخانه روابط تلفنی داشت, تبلیغات خود را ادامه داد و به تعداد جمعیت که اکثر از زوار بودند افزوده و بالاخره روسها حرم را هدف توپ قرار دادند و ضمناً به قتل و غارت زوار بیچاره مظلوم و سکنه بی گناه شهر مشغول شدند, ولی نمایندگان خود آنها که محرک اصلی بودند مخفی گردیده و از خطر مصون ماندند و شبانه از یکی از دروازه های مشهد که تحت نظر قزاقهای روسی بود از شهر خارج شدند).129
پس از به توپ بستن حرم, تنها کار مفید مرکز این بود که سلطان حسین میرزا نیرالدوله را به جای رکن الدوله که استعفای خود را تسلیم روسها کرده بود, در روز 19 جمادی الاولی به مشهد فرستادند. او با جمع آوری اعانه از مردم, به بازسازی حرم مطهر پرداخت و معادل التجار, حاج معین و حاج عبدالرحیم را که در شورش مردم دست داشتند به ترشیز (کاشمر) تبعید کرد.130 ریاست قشون به معزز الملک واگذار شد.131 قشون روسیه به دلیل شروع جنگ اروپا به کشور خود برگشت و تنها چهل نفر روس برای پاسداری از کنسولگری ماندند.132
از پیامدهای این رویداد, نفرت شدید مردم مشهد از دولت133 و پریشانی و اختلال سالهای 1331 تا 1334 مشهد بود. اشرار در همه جا به یغماگری مشغول بودند. در شهر برخورد اداره های دولتی بسیار تند و شکننده بود و اسباب ناخرسندی عمومی را فراهم می ساخت. آدم کشها برای خود گروهی تشکیل داده بودند و سودجویان بانفوذ برای افزودن بر داراییهای نامشروع خود, دست به هر کاری می زدند و مردم, نه آسایش داشتند و نه امنیت مالی و جانی. قحطی و گرسنگی بیداد می کرد.134
پی نوشتها:
1. گنجینه دانشمندان, شیخ محمود شریف رازی, ج9/189, قم, مؤلف.
2. مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست/30.
3.شهید رابع/54.
4.خاطرات دست نوشت شیخ عبدالله قوچانی, فرزند شیخ ذبیح الله مجتهد.
5. از خراسان تا بختیاری, ج2/148.
6. روزنامه خراسان, مرداد 1341ش. خاطرات حاج احتشام کاویانیان.
7. تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران, ملک الشعراء بهار, ج1/الف, امیرکبیر, تهران, چاپ چهارم, 1371.
8. همان/ج.
9. هفته نامه خورشید, شماره 1, سال اول, اسفند 1286ش.
10. کتاب آبی, ج1/179.
11. همان/186.
12. سالشمار وقایع مشهد/223, شناسنامه167.
13. تاریخ بیداری ایرانیان, ناظم الاسلام کرمانی, به اهتمام سعیدی سیرجانی, ج4/68, آگاه, تهران, 1361.
14. همان/59.
15. تاریخ پیدایش مشروطیت در ایران/92ـ93.
16. خاطرات من, حسن اعظام قدسی /175ـ192, ابوریحان 1349, تهران.
17. روزنامه خراسان, مرداد1341ش. خاطرات حاج احتشام کاویانیان.
18. کتاب آبی, ج1/322.
19. سالشمار آبی, ج1/223.
20. روح القدوس, شماره 28/4ت, 4 جمادی الاولی 1326.
21. روزنامه اخبار مشروطیت و انقلاب ایران/160, 280.
22. کتاب آبی, ج2/352.
23. قرار گرفتن چند تفنگ در کنار هم و به طور عمودی و به شکل مخروط را گویند.
24. کتاب آبی, ج2/381ـ383.
25. همان, ج2/413.
26. همان/351.
27. تاریخ بیداری ایرانیان, ناظم الاسلام کرمانی, به اهتمام علی اکبر سعیدی سیرجانی, ج4/193.
28. روزنامه خراسان, 15خرداد 1341, خاطرات حاج احتشام کاویانیان.
29. کتاب آبی, ج2/424.
30. زندگی و آثار بهار/11.
31. همان/201.
32. خاطرات دست نوشت شیخ عبدالله, فرزند شیخ ذبیح الله مجتهد.
33.همان.
34. سالشمار وقایع مشهد/224ـ226.
35. حدیقه الرضویه, ج1/179.
36. کتاب آبی, ج3/729.
37. آثار الحجة, ج2/59.
38. قیام گوهرشاد/115, 116. به نقل از علی محمد نجات.
39. تاریخ بیداری ایرانیان, ج5/521.
40. دیوان حبیب, مقدمه زوار.
41. انقلاب مشروطه ایران, ژانت آفاری/81.
42. روزنامه شمس, شماره 30, سال اول.
43. تاریخ بیداری ایرانیان, بخش2, ضمایم/564.
44. مجله دنیا, سال7, شماره 2,1345
45. همان.
46.تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران, ج2/11
47. مجله یادگار, سال سوم, شماره پنجم/63ـ64.
48. فکر دموکراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت ایران, فریدون آدمیت/18, پیام, تهران, 1363
49. مجله یاد, شماره 19/70, تابستان 1369.
50. نظام سیاسی و سازمانهای اجتماعی ایران در عصر قاجار, غلامرضا ورهرام/413, معین, تهران, 1367.
51. انقلاب مشروطه ایران, ژانت آفاری/116.
52. مجله دنیا, سال7, شماره 2,1345.
53. همان
54. انقلاب مشروطه ایران, ژانت آفاری/350.
55. علل ناپایداری احزاب سیاسی در ایران/151, مرکز نشر بین المللی تهران, 1371
56.انقلاب مشروطه ایران, ژانت آفاری/120
57.دیوان حبیب, تصحیح علی حبیب, مقدمه/55/چاپ چهارم1361.
58. همان/57.
59.کتاب آبی, ج3/729.
60. دیوان حبیب, مقدمه, به قلم علی حبیب/57ـ59.
61. کتاب آبی ج2/228
62. سالشمار وقایع مشهد/223.
63. روزنامه خراسان, 16مرداد 1341, خاطرات حاج احتشام کاویانیان.
64. روزنامه مجلس, شماره 53, 12 ذیحجه 1327.
65. دیوان بهار, ج1/195.
66. خاطرات سیاسی فرخ/
67. خاطرات و اسناد صادق مستشار الدوله, مجموعه دوم/328ـ329
68. انقلاب مشروطه ایران, ژانت آفاری/427.
69.حدیقه الرضویه/171.
70. جهادیه دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی اداره انتشارات اسناد, اسفند1375, تهران.
71. تشیع و مشروطیت, عبدالهادی حائری/160ـ161, امیرکبیر تهران.
72. تاریخ مختصر احزاب سیاسی, ج1/هـ.
73. دیوان بهار, ج1/195.
74. بهار, محمدعلی سپانلو/23, طرح نو, 1374, تهران; دیوان بهار/ ج1/سیزده.
75. مشاهدات و تحلیل اجتماعی و سیاسی از تاریخ انقلاب مشروطه ایران/886.
76. عین الوقایع. به کوشش محمد آصف فکرت هروی, مقدمه, انتشارات موقوفات دکتر محمود افشار یزدی, 1369, تهران
77. حدیقة الرضویه/175
78. انقلاب طوس/31
79. همان.
80. همان.
81. مشاهدات و تحلیل اجتماعی و سیاسی از تاریخ انقلاب مشروطه ایران/889.
82. سالشمار وقایع مشهد/226ـ227.
83. منتخب التواریخ/588.
84. سالشمار وقایع مشهد/228.
85. فکر دموکراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت ایران/141
86. حدیقة الرضویه/176.
87. همان.
88. تاریخ پیدایش مشروطیت ایران/323.
89. حدیقة الرضویه/177.
90. همان/180.
91. مشروطه گیلان, وقایع مشهد/120.
92. سالشمار وقایع مشهد/226.
93. مشروطه گیلان, رابینو/128.
94. همان/126.
95. همان/134.
96. شمس الشموس, یا تاریخ آستان قدس, حاج احتشام کاویانیان/80.
97. حدیقة الرضویه/182.
98. همان/190ـ191.
99. همان/184.
100. همان.
101. همان/178.
102. همان/191ـ192.
103. همان/204.
104. سالشمار وقایع مشهد/128.
105. انقلاب طوس/67.
106. حدیقة الرضویه/207ـ208.
107. همان/230.
108. منتخب التواریخ.
109. حدیقة الرضویه/197.
110. همان/212ـ213.
111. مشاهدات و تحلیل اجتماعی و سیاسی از تاریخ انقلاب مشروطه ایران/889.
112. واقعه خراسان/44.
113. انقلاب طوس/97.
114.حدیقة الرضویه/212ـ213.
115. واقعه خراسان/45.
116. حدیقة الرضویه/221.
117. همان/222.
118. همان.
119. همان/214.
120. سالشمار وقایع مشهد/232.
121. حدیقة الرضویه/225.
122. همان/223.
123. مشاهدات و تحلیل اجتماعی و سیاسی از تاریخ انقلاب مشروطه ایران/889 ـ 890.
124. خاطرات دست نوشت فقیه سبزواری, موجود در مرکز اسناد مشهد.
125. تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران, ج1/65.
126. مشاهدات و تحلیل اجتماعی و سیاسی از تاریخ انقلاب مشروطه ایران/890.
127. حدیقة الرضویه/219.
128. همان/237.
129. تاریخ پیدایش مشروطیت ایران/410;افتخار عوالم شیعه, سایکس/6.
130. سالشمار وقایع مشهد/232.
131. همان/233.
132. مشاهدات و تحلیل اجتماعی و سیاسی از تاریخ انقلاب مشروطه ایران/993.
133. همان/892.
134. سالشمار وقایع مشهد/232ـ234.