لحظه لحظه ی حیات پیامبراکرم صلی الله علیه و آله خاطره و تحول است. اولین خاطره، نزول قرآن کریم بود که با آیه ی شریفه «إقرَأ بِاسمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَق»۱ آغاز شد و سپس هر روز شاهد حوادث و تحولات بسیاری بوده‌ایم که شمارش آن از این گفتار خارج است. هر یک از آن حوادث، فرهنگی بسیار ارزشمند در بردارد و شایسته است محققان درباره ی آن تحقیق کنند و آثار نو و جدید آن را معرفی نمایند.:
با بعثت پیامبراکرم، حضرت محمد صلی الله علیه و آله تحولی بزرگ در جهان بشریت ایجاد شد؛ تحولی که از جنبه های مختلف، جهان را تحت تأثیر قرار داد و در زمانی کوتاه از منطقه ی مکه و مدینه، (از زادگاه اصلی خود) خارج شد و سراسر جهان را فراگرفت و به عنوان یک فرهنگ برجسته، مورد توجه جهانیان قرار گرفت.
بی‌تردید تحولی که ظهور اسلام در جهان بشریت ایجاد کرده است،در نوع خود بی نظیر بوده است؛ همان‌طوری که ادیان بزرگ گذشته نیز در ظرف زمانی خود، تحولی بزرگ ایجاد کرده‌اند.
امتیازات و برجستگی های دین اسلام سبب شد تا تحولات آن نیز بیشتر و گسترده‌تر باشد و با فاصله‌ای کوتاه، مورد توجه و قبول انسان‌های علاقه‌مند قرار گیرد و از محدوده ی جزیره‌العرب خارج شده، به امپراتوری ایران و رم برسد.
لحظه لحظه ی حیات پیامبراکرم صلی الله علیه و آله خاطره و تحول است. اولین خاطره، نزول قرآن کریم بود که با آیه ی شریفه «إقرَأ بِاسمِ رَبِّکَ الَّذِی خَلَق»۱ آغاز شد و سپس هر روز شاهد حوادث و تحولات بسیاری بوده‌ایم که شمارش آن از این گفتار خارج است. هر یک از آن حوادث، فرهنگی بسیار ارزشمند در بردارد و شایسته است محققان درباره ی آن تحقیق کنند و آثار نو و جدید آن را معرفی نمایند.
یکی از این حوادث مهم و باارزش و ماندگار- که در اواخر عمر آن حضرت صلی الله علیه و آله رخ داده است- حادثه غدیرخم بود که منشأ بسیاری از حوادث بعدی گردیده است. گویی حادثه ی غدیر، حادثه‌ای بس عظیم و بزرگ بوده است که با درخشش آن، تحولی بزرگ در انقلاب کبیر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله ایجاد شده است.
تا قبل از حادثه غدیر، بسیاری تصور می‌کردند با رحلت پیامبراکرم صلی الله علیه و آله، رشد و توسعه و گسترش اسلام در ابعاد متعدد، بسته خواهد شد و همچون ادیان بزرگ گذشته، دین اسلام نیز به نقطه ی پایان خواهد رسید و دوران رکود و انحطاط آن آغاز خواهد شد و دین جدید که دوران شکوفایی خود را در زمان حیات آن حضرت آغاز نموده است، بعد از سال‌ها به یک دین متروک و کهنه تبدیل خواهد شد؛ ولی حادثه ی غدیر، افق جدیدی در برابر دین اسلام گشود.
آری اگر این حادثه تحقق نمی‌یافت، دین اسلام نیز مانند ادیان گذشته به سر حد کمال نمی‌رسید و نمی توانست به عنوان یک دین جاودانی معرفی گردد، زیرا بدخواهان و دشمنان برای رحلت آن رسول خدا، لحظه شماری می‌کردند و خیال می‌کردند با رحلت آن حضرت، دین اسلام نیز چون ادیان گذشته، به نقطه ی پایان خواهد رسید و آن گاه، دوران قهقرایی و رکود را طی خواهد کرد و با گذشت زمان، بسیاری از احکام آن ازبین خواهد رفت و جز نام، چیزی از دین جدید باقی نخواهد ماند.
با حادثه غدیر که در مسیر بازگشت مسلمانان از مجمع بین‌الملی حج بوقوع پیوست، سرفصل جدیدی در دین اسلام گشوده شد . و دین اسلام وارد مرحله ی تازه و نویی شد که در ادیان گذشته، سابقه نداشت؛
آری، حادثه غدیر، کامل‌کننده حادثه بزرگ بعثت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله است و به همان اندازه تأثیرگذار و باارزش است. اگر حادثه غدیر نمی‌بود، خاتمیت دین اسلام مورد اشکال و ایراد بود؛ زیرا لازمه ی خاتمیت دین، استمرار آن است. دینی که در یک نقطه ی زمانی به پایان برسد، نمی‌تواند دین کامل، فراگیر و دائمی باشد؛ قطاری که نقطه ی پایان داشته باشد و در یک مسیر خاص و زمان خاص حرکت کند،
نمی‌تواند همه مسافران را به مقصد برساند؛ رودخانه‌ای که در یک زمان و مکان خاص جاری باشد، نمی‌تواند همه ی مزارع و دشت‌ها را سیراب کند.
اگر شیعه اصرار بر ترویج فرهنگ غدیر دارد، تنها برای حمایت از یک فرد یا افرادی خاص نیست. شاید بعضی خیال کنند شیعه به علت تعصب بی‌جا، از یک فرد یا افرادی حمایت می‌کند و دلباخته ی آنان است. جدای از دلباختگی و علاقه‌مندی، به اعتقاد محققان و دانشمندان شیعه، اسلامِ بدون غدیر، ابتر و ناقص است.
حادثه غدیر، از زوایا و ابعاد گوناگون قابل بحث و تحقیق است؛ زیرا این حادثه ی بزرگ، آغاز و منشأ بسیاری از حوادث بعدی بوده است. ما در این گفتار به بررسی برخی از زوایا ی آن می‌پردازیم:
گزارشی از واقعه غدیر
در آخرین سال عمر پیامبر، مراسم حجه الوداع باشکوهی هر چه تمام تر و با حضور مسلمانان مدینه و سایر نقاط عربستان برگزار شد. در بازگشت از این سفر روحانی با وجود آفتاب داغ حجاز، به خاطر لذت این سفر الهی گرمای طاقت فرسا در وجود همراهان پیامبر اثری نداشت. پس از پیاده روی بسیار، کم کم سرزمین جحفه و بیابان های خشک و سوزان غدیر خم از دور نمایان می شد. اینجا در حقیقت چهارراهی است که مردم سرزمین حجاز را از هم جدا می کند: راهی به سوی مدینه در شمال، راهی به سوی عراق در شرق، راهی به سوی غرب و سرزمین مصر و راهی به سوی یمن در جنوب پیش می رود. در زمان ، جبرئیل امین بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نازل شد و آیه شریفه «یا أیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغ مَا أنزِلَ إلَیکَ مِن رَّبِّکَ وَ إن لَّم تَفعَل فَمَا بَلَّغتَ رِسَالَتَهُ وَاللهَ یَعصِمُکَ مِنَ النَّاسِ إنَّ اللهَ لاَیَهدِی القَومَ الکَافِرِینَ» ای رسول ما!آنچه از سوی پروردگارت بر تو نازل شد،به مردم برسان و اگر این کار را انجام ندهی،رسالت خود را به انجام نرسانده ای و خداوند تو را از مردم ایمن نخواهد کرد. همانا خداوند گروه کافر را هدایت نمی کند.۲را تلاوت کرد.۳
از ظاهر این آیه ی شریفه فهمیده می‌شود: مأموریت بزرگی به پیامبر صلی الله علیه و آله محول شده است و در ابلاغ آن باید تسریع کند و از هیچ کوششی دریغ نورزد؛ این پیام آن قدر بزرگ و مهم است که مساوی با رسالت و بعثت آن حضرت شمرده شده است و ابلاغ نکردن آن، برابر با عدم اجرای رسالت نبوت به حساب آمده است گویی تمام زحمات ۲۳ساله آن پیامبر همام به ابلاغ این پیام مهم وابسته است.
از این رو دستور توقف از طرف پیامبر به همراهان داده شد مسلمانان با صدای بلند، آنها را که در پیشاپیش قافله در حرکت بودند، به بازگشت فراخواندند و صبر کردند تا عقب افتادگان هم برسند.
مؤذّن با صدای الله اکبر مردم را به نماز ظهر دعوت کرد. مردم به سرعت آماده نماز شدند، اما هوا به قدری داغ بود که بعضی مجبور بودند قسمتی از عبای خود را به زیر پا و طرف دیگر آن را به روی سر بیفکنند که در غیر این صورت، ریگ های بیابان و اشعه آفتاب پا و سر آنها را اذیت می کرد. نماز ظهر تمام شد.
پیامبر به مردم اطلاع داد که همه باید برای شنیدن یک پیام تازه الهی خود را آماده کنند. به خاطر جمعیت زیاد مردم، منبری از جهاز شتران ترتیب داده شد و پیامبر بر فراز آن قرار گرفت و نخست حمد و سپاس پروردگار به جای آورد و خود را به خدا سپرد، سپس مردم را مخاطب ساخته، فرمود:
«من به همین زودی دعوت خدا را اجابت کرده، از میان شما می روم. من مسئولم، شما هم مسئولید. شما درباره من چگونه شهادت می دهید؟ مردم صدا بلند کرده، گفتند: نشهد أنّک قد بلغت و نصحت و جهدت فجزاک الله خیراً؛ ما گواهی می دهیم تو وظیفه رسالت را ابلاغ کردی و شرط خیرخواهی را انجام دادی و آخرین تلاش و کوشش را در راه هدایت به کار بستی. خداوند تو را جزای خیر دهد».
آن حضرت فرمود: ایا شما گواهی به یگانگی خدا و رسالت من و حقانیت روز رستاخیز و برانگیخته شدن مردگان در آن روز نمی دهید؟ همه گفتند: آری، گواهی می دهیم فرمود: خداوندا! گواه باش. بار دیگر فرمود: ای مردم! ایا صدای مرا می شنوید؟ … گفتند: آری، و به دنبال آن سکوت سراسر بیابان را فراگرفت و جز صدای زمزمه باد چیزی شنیده نمی شد. پیامبر فرمود: … اکنون بنگرید با این دو چیز گرانمایه و گران قدر که در میان شما به یادگار می گذارم، چه خواهید کرد؟
یکی از میان جمعیت صدا زد: کدام دو چیز گرانمایه یا رسول الله؟ پیامبر فرمود: اول ثقل اکبر، کتاب خداوند است که یک سوی آن به دست پروردگار و سوی دیگر در دست شماست.
دست از دامن آن برندارید تا گمراه نشوید و اما دومین یادگار گران قدر من، خاندان من اند و خداوند لطیف خبیر به من خبر داده که این دو هرگز از هم جدا نشوند تا در بهشت به من بپیوندند. از این دو، پیشی نگیرید که هلاک می شوید و عقب نیفتید که باز هلاک خواهید شد در این هنگام مردم دیدند که پیامبر به اطراف خود نگاه کرد.
گویا کسی را جستجو می کند و همین که چشمش به علی افتاد، خم شد و دست او را گرفت و بلند کرد، آن چنان که سفیدی زیر بغل هر دو نمایان شد و همه مردم او را دیدند و شناختند که او همان افسر شکست ناپذیر اسلام است.
در اینجا صدای پیامبر بلندتر شده، فرمود:
«ایها الناس من اولی الناس بالمؤمنین من انفسهم؟؛ ای مردم! چه کسی از همه مردم به مسلمانان از خود آنها سزاوارتر است؟» گفتند: خدا و پیامبر داناترند. پیامبر فرمود: خدا، مولای من است و من، مولا و رهبر مؤمنانم و به آنها از خودشان سزاوارترم.
سپس فرمود: «فمن کنت مولاه فعلی مولاه؛ هر کس من مولای او هستم، علی مولای اوست».
و این سخن را سه بار و به گفته برخی از راویان حدیث، چهار بار تکرار کرد و به دنبال آن سر به سوی آسمان بلند کرده، فرمود: «اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و احب من احبه و ابغض من ابغضه و انصر من نصره و اخذل من خذله و ادر الحق معه حیث دار؛ خداوندا! دوستان او را دوست بدار و دشمنان او را دشمن بدار، محبوب بدار آن کس را که او را محبوب دارد و مبغوض بدار آن کس را که او را مبغوض دارد، یارانش را یاری کن، و آنها را که ترک یاری اش کنند، از یاری خویش محروم ساز و حق را همراه او بدار و او را از حق جدا مکن».
سپس فرمود: «الا فلیبلغ الشاهد الغائب؛ آگاه باشید، همه حاضران وظیفه دارند این خبر را به غائبان برسانند». ۴ خطبه پیامبر به پایان رسید، عرق از سر و روی پیامبر و علی و مردم فرو می ریخت و هنوز صفوف جمعیت از هم متفرق نشده بود که امین وحی خدا نازل شد و این ایه را بر پیامبر خواند: )الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی …(؛ «امروز ایین شما را کامل و نعمت خود را بر شما تمام کردم…». پیامبر فرمود: «الله اکبر الله اکبر علی اکمال الدین و اتمام النعمه و رضی الرب برسالتی والولایه لعلی من بعدی؛ خداوند بزرگ است، همان خدایی که ایین خود را کامل و نعمت خود را بر ما تمام کرد و از نبوت و رسالت من و ولایت علی پس از من راضی و خشنود گشت».
در این هنگام شور و غوغایی در میان مردم افتاد و علی را به این مقام ممتاز تبریک گفتند و از افراد سرشناسی که به او تبریک گفتند، خلیفه اول و دوم از جمله کسانی بودند که به ایشان نزدیک شده و در حضور جمعیت این عبارت معروف را بر زبان جاری ساختند: «بخًّ بخًّ لک یا بن ابی طالب اصبحت و امسیت مولای و مولا کل مؤمن و مؤمنه؛ آفرین بر تو باد، ای فرزند ابوطالب ! تو مولا و رهبر من و تمام مردان و زنان با ایمان شدی».
حسان بن ثابت، شاعر معروف، از پیامبر اجازه خواست که به این مناسبت اشعاری بسراید، سپس اشعار معروف خود را آغاز کرد که ترجمه اش چنین است:«پیامبر آنها در روز غدیر در سرزمین خم به آنها ندا داد و چه ندا دهنده گران قدری! فرمود: مولای شما و پیامبر شما کیست؟ و آنها بدون چشم پوشی و اغماض صریحاً پاسخ گفتند: خدای تو مولای ماست و تو پیامبر مایی و ما از پذیرش ولایت تو سرپیچی نخواهیم کرد. آن گاه پیامبر(ص) به علی(ع) فرمود: برخیز، زیرا من تو را بعد از خودم امام و رهبر انتخاب کردم و سپس فرمود: هر کس من مولا و رهبر اویم، این مرد مولا و رهبر اوست. پس شما همه از سر صدق و راستی از او پیروی کنید. در این هنگام، پیامبر عرض کرد: بارالها! دوست او را دوست بدار و دشمن او را دشمن بدار» ۵
پس از پایان تهنیت و تبریک و بیعت صحابه با علی علیه السّلام، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مراسمی، تاجگذاری علی علیه السّلام را انجام داد و عمامه خود را که «سحاب» نام داشت، بر سر آن حضرت نهاد و فرمود: «یاعلی! العمامه تیجان‌العرب»: عمامه تاج عرب است. آن گاه فرمود: فرشتگانی که در روز بدر و حنین به یاریم آمدند، این گونه عمامه داشتند ۶
موقعیت جغرافیایی غدیرخم
«غدیر خم» نام ناحیه‌ای است در میان مکه و مدینه که بر سر راه حجاج قرار دارد. و نام محلی است که به سبب وجود برکه‌ای در این محل- که در آن آب باران جمع می‌شده است- به «غدیرخم» شهرت یافته است. غدیر در ۳ تا ۴کیلومتری جحفه واقع شده و جحفه در ۶۴ کیلومتری مکه قرار دارد که یکی از میقات‌های پنج‌گانه است. در جحفه راه اهالی مصر، مدینه، عراق و شام از یکدیگر جدا می‌شود. غدیرخم به علت وجود مقداری آب و چندین درخت کهنسال، محل توقف و استراحت کاروان ها واقع می شد،اما با این همه، دارای گرمایی طاقت فرسا و شدید بود.۷
حادثه غدیرخم در منابع اهل سنت
حادثه غدیر خم، توسط بسیاری از عالمان بزرگ اهل سنت ذکر شده و در کتب معتبر آنان نیز بیان شده است و ما از باب نمونه، به تعدادی از این منابع معتبر اشاره می‌کنیم:
۱. ابوداوود طیالسی متوفای ۲۰۴ه.ق در کتاب مسند ابوداوود حادثه غدیرخم را مطرح کرده، داستان عمامه‌گذاری حضرت علی علیه السّلام را بیان داشته است. ۸
۲. امام احمد بن حنبل متوفای ۲۴۱ه.ق در کتاب مسند و کتاب «فضائل الصحابه» حادثه ی غدیر را ذکر کرده است . ۹
۳. احمد بن یحیی معروف به بلاذری متوفای ۲۷۹ه.ق از مورخان بزرگ اهل‌سنت در کتاب انساب‌الاشراف، با چند سند، از براء بن عازب و ابوهریره و زید بن ارقم و ابن عباس و بریده بن الحصیب و ابوسعید خدری در ضمن پنج حدیث معتبر، حادثه غدیر را نقل کرده است. ۱۰
۴. محمد بن یزید قزوینی معروف به ابن ماجه متوفای ۲۷۵ه.ق از فقها و محدثان بزرگ اهل سنت و یکی از نویسندگان صحاح سته در کتاب سنن ابن ماجه به سندش از براء بن عازب روایت می کند: با پیامبر صلی الله علیه و آله در حج‌الاسلام بودیم، در بین راه، پیامبر صلی الله علیه و آله فرود آمد و دستور به نماز جماعت داد. سپس دست علی علیه السّلام را گرفت و فرمود: «هذا ولی من انا مولاه» . ۱۱
۵. محمد بن محمد نیشابوری معروف به حاکم نیشابوری متوفای ۴۰۵ ه.ق از محدثان و فقهای بزرگ اهل سنت، در کتاب معروف المستدرک، با چند سند معتبر از زید بن ارقم، حادثه غدیر خم را بیان کرده و در پایان نوشته است: این حدیث صحیح است؛ و به عنوان شاهد، چهار حدیث دیگر نیز در تأیید آن نقل می کند . ۱۲
۶. ابوالحسن علی بن احمد واحدی، متوفای ۴۶۸ه.ق از مفسران بزرگ اهل سنت، در کتاب اسباب النزول می نویسد: آیه شریفه «اَلیَوم أکمَلتُ لَکُم دِینَکُم…» در حجهالوداع، در سال دهم هجری نازل شد؛ او در ذیل آیه «یَا أیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغ…» به سند خودش از ابو سعید خدری روایت می‌کند که این آیه در روز غدیر خم در مورد علی علیه السّلام نازل شده است.۱۳
۷.ابی عبدالرحمن احمد بن شعیب نسائی متوفای۳۰۳ه.ق از محدثان بزرگ اهل سنت و یکی از نویسندگان صحاح سته و مؤلف کتاب السنن الکبری به سندش از زید بن ارقم و ابوطفیل، حادثه غدیر را بیان کرده است.۱۴
وی همچنین در کتاب خصائص امیرالمؤمنین، حادثه غدیر را نقل کرده است. ۱۵
۸. یاقوت حموی متوفای۶۲۶ه.ق از مورخان بزرگ اهل سنت در کتاب معجم البلدان در ذیل کلمه «خم» به حادثه غدیر اشاره کرده، می‌نویسد: خم، بیابانی است در بین مکه و مدینه در نزدیکی جحفه که در آن برکه [غدیر] قرار دارد و پیامبر صلی الله علیه و آله در آنجا خطبه خواند. ۱۶
۹. (احمد بن الحسین) معروف به بیهقی متوفای۴۵۸ه.ق از محدثان بزرگ اهل سنت، در کتاب السنن الکبری حادثه غدیر را نقل کرده و موضوع عمامه‌گذاری آن حضرت را بیان کرده است.۱۷
۱۰. نورالدین هیثمی متوفای ۸۰۷ ه.ق از محدثان و فقهای بزرگ و معروف اهل سنت در کتاب مجمع الزوائد و منبع الفوائد،واقعه غدیر را با چند سند معتبر از رباح الحارث، زید بن ارقم، ابوطفیل، سعید ابن وهب، زید بن یثیع، عبدالرحمن بن ابی لیلی، ابوهریره، ابن عمر، ملک بن حویرث، ابن جناده و… نقل کرده است. ۱۸
۱۱. نووی متوفای قرن هشتم هجری در کتاب شرح صحیح مسلم در توضیح جمله «ماء یدعی خمّا بین مکه والمدینه» به واقعه ی غدیر اشاره کرده است. ۱۹
۱۲. احمد بن ابی یعقوب متوفای۲۸۴ه.ق از مورخان بزرگ اهل سنت، در کتاب تاریخ یعقوبی، حادثه غدیر را ذکر کرده است. ۲۰
۱۳. مسعودی متوفای ۳۴۵ه.ق از مورخان بزرگ در کتاب التنبیه و الاشراف حادثه غدیر را بیان کرده است.۲۱
۱۴. حاکم حسکانی متوفای قرن پنجم از مفسران بزرگ اهل سنت در کتاب شواهد التنزیل در ذیل آیه شریفه «بَلِّغ مَا أنزِلَ إلَیکَ» و آیه شریفه «الیَومَ أکمَلتُ…» حادثه غدیر را نقل کرده است.۲۲
منابعی که ذکر شد، تنها بخشی بسیار کمی از منابع معتبر اهل‌سنت بود که حادثه غدیر در آن مطرح شده است.
حدیث غدیر در منابع اهل سنت
حدیث غدیر به حدی متواتر است که هیچ کسی نمی‌تواند در صدورش تشکیک کند. تا آنجا که به جرأت می‌توان گفت؛ هیچ حادثه تاریخی در اسلام به این حدّ از تواتر نرسیده است. علامه امینی حدود یکصد و ده نفر از صحابه را نام می‌برد که این حدیث را نقل کرده‌اند. افرادی مثل؛ امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام)، فاطمه زهرا(علیها السلام) ، امام حسن (علیه‌السّلام) و امام حسین (علیه‌السّلام)، سلمان فارسی، مقداد،اسماء بنت عمیس، ام هانی، جابر بن عبدالله انصاری، ابوبکر بن ابی‌قُحافه، عمر بن خطّاب، عثمان بن عفان، اسامه بن زید، ابوهریره، اُبیّ بن کعب، عایشه، عمر و بن عاص و …۲۳
تواتر حدیث غدیر چنانچه گذشت نزد بزرگان اهل سنت به مثابه روز روشن است و کسی نمی تواند آنرا انکار کند؛ چنان که حافظ ذهبی در کتاب سیر اعلام النبلاء به متواتر بودن حدیث غدیر اعتراف کرده، می‌گوید: «هذا حدیث حسن عال جداً و متنه متواتر».۲۴
امام احمد حنبل در «مسند»ش آورده است:
براء بن عازب مى گوید:با رسول خدا(ص) در سفرى همراه بودیم. در غدیرخم توقف کردیم. ندا در داده شد: الصلاه جامعه (کلمه اى که براى گردآمدن مسلمانان فریاد مى شد). زیر دو درخت براى رسول خدا(ص) تمیز شد، نماز ظهر را خواند و دست على را گرفت و گفت: آیا نمى دانید من سزاوارتر هستم بر هر مؤمنى از خود او؟ همگى گفتند: آرى . پس دست على را گرفت و گفت: هر کس من مولاى اویم، على مولاى اوست؛ خدایا دوست بدار آنکه على را دوست بدارد و دشمن دار آنکه على را دشمن دارد. سپس عمر با على ملاقات کرد و به او گفت: گوارایت اى پسر ابوطالب! صبح و شام کردى در حالى که مولاى هر مرد و زن مؤمنى هستى. ۲۵
علامه امینى در «الغدیر» عبارت چهل و سه نفر از اعاظم علماى اهل سنت را (از جمله: ثعلبى، واحدى، فخر رازى، سیوطى، قاضى شوکانى) نقل مى کند که به صحت سند و طرق حدیث غدیر تصریح نموده اند.۲۶
. و نیز اسامى و عبارات سى نفر از مفسّران بزرگ اهل سنت را (از جمله: ترمذى، طحاوى، حاکم نیشابورى، قرطبى، ابن حجر عسقلانى، ابن کثیر، ترکمانى)مى نگارد که همگى آنان در ذیل آیه شریفه: یاایها الرسول بلّغ ما انزل الیک وان لم تفعل…(مائده،۶۷) به نزول این آیه در ارتباط با حدیث غدیر تصریح نموده اند. ۲۷
در کتاب «احقاق الحق» نیز حدیث غدیر از پنجاه مصدر معتبر عامه (از جمله: سنن المصطفى، مسند احمد، خصائص نسائى، عقدالفرید، حلیه الاولیاء) نقل مى شود. ۲۸
اکنون نظر برخى از اعاظم اهل سنت درباره حدیث غدیر را به نقل از علامه امینى مى آوریم:
ضیاء الدین مقبلى مى گوید: اگر حدیث غدیر قطعى نیست پس هیچ چیز قطعى در دین وجود ندارد.
غزالى گفته است: جمهور مسلمین اجماع دارند بر متن حدیث غدیر.
بدخشى مى گوید: حدیث غدیر، حدیث صحیحى است که کسى درباره صحت آن اشکال نمى کند مگر متعصب انکارگر که به سخن او اعتنایى نمى شود.
آلوسى مى نویسد: حدیث غدیر، حدیث صحیحى است که نزد ما ثابت شده است و هیچ مشکلى در آن نیست و هم از رسول خدا ـ صلى اللّه علیه وآله ـ و هم از خود امیرالمؤمنین ـ علیه السلام ـ به صورت متواتر نقل شده است.
حافظ اصفهانى گفته است: حدیث غدیر، حدیث صحیحى است که صد نفر از صحابه آن را نقل کرده اند که «عشره مبشّره» از جمله این صد نفرند.(. عشره مبشره: ده نفرند که بنا به عقیده اهل سنت، پیامبر به طور قطع آنان را اهل بهشت دانسته و بدانان بشارت بهشت داده است.)
حافظ سجستانى حدیث غدیر را از صدوبیست نفر از صحابه نقل نموده است و حافظ ابن العلاء همدانى آن را از صدوپنجاه طریق روایت نموده است. ۲۹
حافظ ابن حجر عسقلانى در «تهذیب التهذیب» ضمن بیان برخى از راویان حدیث غدیر و برخى طرق آن مى گوید:
ابن جریر طبرى اسناد حدیثِ غدیر را در یک کتاب گردآورده و آن را صحیح شمرده است، و ابوالعباس ابن عقده نیز آن را از طریق هفتاد نفر از صحابه یا بیشتر روایت نموده است. ۳۰
نیز در کتاب «فتح البارى بشرح صحیح البخارى» آمده است:
حدیث «من کنت مولاه فعلى مولاه» را ترمذى و نسائى نقل نموده اند و طرق و سندهاى آن بسیار است جدّاً، که همه آنها را ابن عقده در کتابى مستقل آورده است و بسیارى از سندهاى آن صحیح و حسن است و براى ما از امام احمد حنبل روایت کرده اند که گفته است: آنچه درباره فضایل على ـ علیه السلام ـ به ما رسیده است درباره هیچ یک از صحابه نرسیده است. ۳۱
قندوزى حنفى پس از نقل حدیث غدیر از طرق بسیار و از کتب مختلف مى نویسد:
محمد بن جریر الطبرى صاحب تاریخ، حدیث غدیرخم را از هفتاد و پنج طریق نقل کرده است و کتاب مستقلى به نام «الولایه» درباره آن تألیف نموده است. نیز ابوالعباس احمد بن محمد بن سعید بن عقده در تألیف مستقلى آن را از یکصدوپنجاه طریق نقل نموده است.۳۲
حافظ محمد بن محمد بن محمد الجزرى الدمشقى به هنگام نقل احتجاج و مناشده امیرالمؤمنین(ع)، درباره حدیث غدیر چنین مى نگارد:
این حدیث حسن است و این روایت (مناشده) به صورت متواتر از على(ع) نقل شده است، همان گونه که آن (حدیث غدیر) نیز از رسول خدا ـ صلى اللّه علیه وآله ـ متواتراً نقل شده است و گروه بسیارى از گروه بسیارى دیگر آن را نقل کرده اند، پس اعتنایى به سخن آنان که قصد تضعیف این روایت را دارند نمى شود؛ زیرا آنان از علم حدیث اطلاعى ندارند. ۳۳
اضافه بر تمام این مطالب، علاّمه امینى(ره) روایت غدیر را از بیست و نه نفر از مشایخ بخارى و مسلم نقل مى کند. ۳۴
ابن حجر مى نویسد:
حدیث غدیر، حدیث صحیحى است که هیچ شبهه اى در آن نیست و آن را گروهى نظیر ترمذى، نسائى و احمد حنبل نقل کرده اند و داراى طرق بسیارى است، از جمله شانزده نفر از صحابه آن را نقل نموده اند و در روایت احمد بن حنبل آمده است که آن را سى نفر از صحابه از رسول ـ صلى اللّه علیه وآله ـ شنیدند و هنگامى که در خلافت امیرالمؤمنین [على] ـ علیه السلام ـ اختلاف پیش آمد بدان شهادت دادند. ۳۵
دوباره تکرار مى کند:
روایت غدیر را سى نفر از صحابه از رسول خدا ـ صلى اللّه علیه وآله ـ نقل کرده اند و بسیارى از طرق آن صحیح یا حسن است. ۳۶
استاد محمدرضا حکیمى در کتاب «حماسه غدیر» از پانزده نفر از علماى معاصر عامّه (از جمله: احمد زینى دحلان، محمد عبده مصرى، عبدالحمید آلوسى، احمدفرید رفاعى، عمر فروخ) که روایت غدیر را در کتب خویش آورده اند نام مى برد و محل بیان آن را ذکر مى کند. ۳۷
متن حدیث غدیر آثار علمای اهل سنّت
بزرگان اهل سنت به طریق مختلف حدیث غدیر خم را نقل کرده اند. در ذیل به بعضی از مهم ترین کتب ایشان که بر این حدیث مهر صحت گذاشته و آن را تایید کرده اند، همراه با متن حدیث اشاره می شود.
۱. سنن ترمذی: زید بن ارقم عن النبی(ص) قال: من کنت مولاه فعلی مولاه. ۳۸
۲. المعجم الکبیر للطبرانی: عن أبی إسحاق الهمدانی قال سمعت حبشی بن جناده یقول: سمعت رسول الله(ص) یقول یوم غدیر خم: اللهم من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اعن من اعانه.۳۹
۳. تفسیر ابن کثیر: در شأن نزول ایه )یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک…( می گوید: و قد روی ابن مردویه من طریق ابی هارون عن ابی سعید خدری انها نزلت علی رسول الله(ص) یوم غدیر خم حین قال لعلی: «من کنت مولاه فعلی مولاه» ثم رواه عن أبی هریره و فیه انه الیوم الثامن عشر من ذی الحجه یعنی مرجعه من حجه الوداع. ۴۰
۴. تفسیر آلوسی: در شأن نزول همین ایه می گوید: این ایه زمانی نازل شد که خداوند ابلاغ ولایت علی به مردم را به پیامبر امر فرمود و آن حضرت از طعن مردم بر این خائف بود. پس این ایه نازل شد و پیامبر در روز غدیر امر حق تعالی را به اجرا رساند و فرمود: «هر که من مولای اویم، علی مولای اوست…». ۴۱
۵. تفسیر رازی: نزلت الایه فی فضل علی بن ابی طالب(ع) و لما نزلت هذه الایه أخذ بیده و قال: «من کنت مولاه فعلی مولاه، اللهم وال من والاه و عاد من عاداه». فلقیه عمر فقال: هنیئاً لک یا بن ابی طالب أصبحت مولای و مولی کل مؤمن و مؤمنه. و هو قول ابن عباس و البراء بن عازب و محمد بن علی. ۴۲
۶. الکنی و الاسماء للدولابی: عن زید بن ارقم قال: کنا مع رسول الله(ص) بین مکه و المدینه إذا نزلنا منزلاً یقال له غدیر خم فنودی أن الصلاه جامعه فقام رسول الله(ص) فحمدالله و اثنی علیه ثم قال: «اَلستم تعلمون انی أولی بکلّ مؤمن من نفسه». قالوا: بلی نشهد انک أولی بکلّ مؤمن من نفسه. قال: «فانی من کنت مولاه فهذا مولاه» و اخذ بید علی. ۴۳
حاصل اینکه زید بن ارقم می گوید: با رسول خدا(ص) بین مکه و مدینه در غدیر خم بودیم که ندای نماز جماعت داده شد، پس از نماز رسول خدا برخاست و پس از حمد و ثنای الهی فرمود: ایا نمی دانید که من به جان هر مؤمن از خودش اولی هستم؟ همه گفتند: بله، یا رسول الله! تو از نفس هر مؤمن به او سزاوارتری. آن گاه فرمود: «هر که من مولای او هستم، پس این مولای اوست»، درحالی که دست علی را بالا گرفته بود.
۷. شرح مذاهب اهل السنه: عن زید بن ارقم و البراء قالا: کنّا مع رسول الله(ص) یوم غدیرخم و نحن نرفع غصن الشجره عن رأسه فقال:«ألا ان الله ولیی و أنا ولی کلّ مؤمن، من کنت مولاه فعلی مولاه» و فی غیر هذه الروایه: «اللهم وال من والاه و عاد من عاداه».
نویسنده پس از ذکر حدیث چنین می گوید: «و هذا حدیث غریب صحیح و قد روی حدیث غدیر خم عن رسول الله(ص) نحو مائه نفس و فیهم العشره و هو حدیث ثابت لا أعرف له عله. تفرّد علی بهذه الفضیله لم یشرکه فیها احد؛ این حدیثِ غریب اما صحیحی است که حدود صد نفر که عشره مبشره هم در میان آنهاست، نقل کرده اند. علی به این فضیلت یگانه شده است؛ به گونه ای که هیچ کس در این فضیلت با او برابر نیست». ۴۴
علاوه بر موارد فوق، این حدیث در کتب زیر هم وارد شده است. این روایات تقریباً از لحاظ مضمون شبیه به هم هستند.
۸. نویسنده کتاب نظم المتناثر، حدیث غدیر را منقول از افراد زیر می داند:
زید بن ارقم، علی(ع)، ابوایوب انصاری، عمر، ابوهریره، طلحه، عماره، ابن عباس، بریده، ابن عمر، مالک بن حویرث، حبشی بن جناده، جریر، سعد بن ابی وقاص، ابو سعید خدری، انس، قیس بن ثابت، حبیب بن بدیل ورقاء، براء بن عازب، ابو طفیل، حذیفه بن اُسید الغفاری.۴۵
راویان حدیث غدیر از نگاه علمای اهل سنت
بزرگان اهل سنت، به جز عده ای، با اعتراف و اذعان به صحت و مورد وثوق بودن روات حدیث غدیر با عباراتی نظیر رجال صحیح و ثقه، خبر غدیر را تایید کرده اند؛ از آن جمله:
۱. در المستدرک، حاکم نیشابوری عبارات زیر را برای بررسی سندی حدیث غدیر به کار می برد: هذه حدیث صحیح علی شرط الشیخین،
و در جایی دیگر می فرماید:هذا حدیث صحیح علی شرط مسلم. ۴۶
۲. در کتاب مجمع الزوائد، مؤلف پس از نقل حدیث مذکور از احمد بن حنبل و طبرانی می گوید: رواه احمد و رجاله رجال صحیح . ۴۷
۳. مؤلف کتاب فلک النجاه می گوید:
حدیث من کنت مولاه حدیث متواتری است که حاجتی به ذکر تفصیلی اسناد و ناقلانش نیست و به همین خاطر ما نیز مختصری در این رابطه بیان می کنیم. مؤلف کتاب ارجح المطاب از کتاب الموالاه نام حدود صد نفر بلکه بیشتر از راویان صحابه و نیز نام ۱۴۵ نفر از کسانی که حدیث را خارج کرده اند، نقل می کند. همچنین در کتاب الصواعق درباره حدیث من کنت مولاه وارد شده است: حدیث صحیحی است که شائبه هیچ شک و ریبی در آن نیست و جماعتی از بزرگان از جمله ترمذی، نسائی و احمد در کتب خود نقل کرده اند که البته طرق نقل احمد بسیار زیاد است. و از احمد روایت شده که حدیث را سی نفر از صحابه شنیدند و برای علی(ع) زمانی که درگیر مسئله خلافت (غصب شده خود) بود، آن را شهادت دادند و بسیاری از سند های این روایت صحیح و حسن است و به کسی که شکّ در آن ایجاد کند، اعتنایی نباید کرد». ۴۸
غزالی که معروف به امام شکاکان در همه مسائل است، در کتاب خود با نام سرّالعالمین خلافت خلفای راشدین را مورد انتقاد شدید قرار داده و آنها را نکوهش کرده و ذهبی، یکی از بزرگان اهل سنت، ضمن نقل این قول از غزالی، او را به شدت نکوهش کرده و در کتاب سیراعلام النبلاء گفته است:
حاصل کلام اینکه غزالی می گوید: کلام عمر به علی(ع): «بخ بخ اصبحت مولی کل مؤمن و مؤمنه»، نشانه تسلیم و رضایت وی در مورد امر خلافت علی(ع) است، اما بعد از آن به جهت غلبه هوای نفس بر وی و محبت ریاست و امر و نهی خلافت، همه را به بهایی اندک فروخت و پا برآنها نهاد. ۴۹
علامه امینى تبریک شیخین را از شصت مصدر از اهل سنت (از جمله: مسند احمد، تاریخ الامم والملوک، تاریخ بغداد، مصنف ابن ابى شیبه) نقل مى کند. ۵۰
ابن کثیر در کتاب السیره النبویه پس از نقل حدیث من کنت مولاه فعلی مولاه به طرق مختلف از جمله نسائی می گوید: «هذا اسناد جید قوی رجاله کلهم ثقات»، ۵۱
بررسی نکات
یکی از موارد مهم که در کنار حدیث غدیر مورد توجه قرار گرفته و راویان حدیث آن را نقل کرده اند، مسئله تبریک عمر به علی(ع) به عنوان امیرالمؤمنین است و جمع بسیاری از بزرگان شیعه و اندکی از اهل سنت به این مطلب اشاره کرده اند. سرّ اینکه بزرگان اهل سنت کمتر به این عنوان پرداخته و آن را ساخته پرداخته مخالفان خود می پندارند، آن است که با پذیرفتن این مطلب که عمر به علی(ع) تبریک گفته، کلام شیعه مبنی بر ولایت امیرالمؤمنین مورد تایید قرار خواهد گرفت. از این رو، بی تردید غزالی به مسئله مهمی اشاره کرده و لبّ سخن وی آن است که به لحاظ منطقی و عقلی تبریک عمر، معنایی جز پذیرش خلافت نخواهد داشت. پس جای هیچ شکی باقی نمی ماند که با قبول این امر، تمام کلمات و گفتار اهل سنت در مورد معنای مولا بر باد فنا خواهد بود؛ زیرا تبریک عمر به علی(ع) معنایی جز رسیدن به مقام ریاست بر مؤمنان ندارد. غیر از این معنا هر چه را در نظر بگیریم، تبریک و تهنیت عمر را بی معنا خواهد کرد.
پی نوشتها
۱- سوره علق آیه ۱
۲- سوره مائده: ۶۷
۳- واحدی نیشابوری، ۱۳۸۸ق، ص۱۳۵/ حاکم حسکانی، [بی‌تا]، ج۱، ص۲۰۰/ ابن‌کثیر، ۱۹۹۲م، ج۲، ص۱۵/ خطیب بغدادی، [بی‌تا]، ج۸، ص۲۹۰).
۴- طبرانی، [بی‌تا]، ج۵، ص۱۶۶/ امینی، ۱۳۷۹، ج۱، ص۱/ یعقوبی، [بی‌تا]، ج۲، ص۱۱۰/ نسائی، [بی‌تا]، ج۵، ص۴۵/ مسعودی، [بی‌تا]، ص۲۲۱/ ابن عساکر، ۱۹۹۵م، ج۱۳، ص۶۹ و ج۱۸، ص۱۳۸).
۵- (تفسیر نمونه، ایت الله مکارم شیرازی، ج۵، ص۱۲، دارالکتب الاسلامیه، چاپ)
۶- (ابن خلکان، ۱۳۷۹ق، ج۱، ص۶۰ و ج۲، ص۲۳۲/ امینی، ۱۳۷۹ق، ج۱، ص۲۶۷/ حاکم حسکانی، [بی‌تا]، ج۳، ص۱۰۹/ بیهقی، [بی‌تا]، ج۱۰، ص۱۴).
۷- (دائره‌المعارف ویکی پدیا، ذیل کلمه«غدیر»/ ابن‌خلکان، ۱۳۹۷، ج۵،ص۲۳۱/ لسان‌العرب، ذیل کلمه«غدیر»).
۸- طیالسی، [بی‌تا]، ص۲۳
۹- (احمد بن حنبل، [بی‌تا]، ج۱، صص۸۴، ۸۸ و۱۱۸)
۱۰- (بلاذری، [بی‌تا]، ص۱۰۸-۱۱۳).
۱۱- (ابن ماجه، [بی‌تا]، ج۱، ص۴۳).
۱۲- (حاکم نیشابوری، [بی‌تا]، ج۳، ص۱۰۹).
۱۳- (واحدی نیشابوری، ۱۳۸۸، صص۱۲۶ و۱۳۵).
۱۴- (بیهقی، [بی‌تا]، ج۵، صص۴۵، ۱۳۰ و۱۳۲).
۱۵- (نسایی، [بی‌تا]، صص۹۳ و۹۶).
۱۶- (حموی، ۱۹۷۹م، ج۲، ص۳۸۹).
۱۷- (بیهقی، [بی‌تا]، ج۱۰، ص۱۴).
۱۸- (هیثمی، [بی‌تا]، ج۹، ص۱۰۴-۱۰۹)
۱۹- (نووی، [بی‌تا]، ج۱۵، ص۱۸۰)
۲۰- (یعقوبی، [بی‌تا]، ج۲، ۱۱۲)
۲۱- (مسعودی، [بی‌تا]، ص۲۲۱).
۲۲- (حاکم حسکانی، [بی‌تا]، ج۱، ص۲۰۰-۲۳۹).
۲۳- ( الغدیر، ج ۱، ص ۱۶۱)
۲۴- سیر اعلام النبلاء، الذهبی(۷۴۸)، شمس الدین محمد بن احمد، ج۸، ص۳۳۵. موسسه الرساله، ۱۴۱۳)
۲۵- مسند احمد بن حنبل، ج۴، ص۲۸۱
۲۶- الغدیر، ج۱، ص۲۹۴
۲۷- همان، ص ۲۲۲
۲۸- احقاق الحق، ج۲، ص۴۲۶
۲۹- الغدیر، ج۱، ص۳۱۴
۳۰- تهذیب التهذیب، ابن حجر عسقلانى، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۵هـ، ج۷، ص۲۸۸
۳۱- فتح البارى،ابن حجر عسقلانى،بیروت، داراحیاء التراث، ۱۴۰۵هـ،ج۷، ص۶۱
۳۲- . ینابیع الموده،قندوزى، کاظمیه، دارالکتب العراقیه، ۱۳۸۵هـ، ج۱، ص۳۵
۳۳- اسمى المناقب فى تهذیب اسنى المطالب، جزرى دمشقى، ص۲۲
۳۴- الغدیر، ج۱، ص۳۲۰
۳۵- الصواعق المحرقه، ص۶۴
۳۶- ترمذی، محمد بن عیسی، بیروت، دارالفکر، ج۱۲، ص۱۷۵.
۳۷- همان، ص ۱۸۸
۳۸- حماسه غدیر، ص ۳۵
۳۹- . معجم الکبیر، طبرانی، ج۴، ص۴
۴۰- تفسیر القرآن العظیم، ابن کثیر، محقق سامی بن محمد، ج۳، ص۲۸،
۴۱- روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، آلوسی، ج۵، ص۶۷ ـ ۶۸.
۴۲- مفاتیح الغیب، فخر رازی، ج۶، ص۱۱۳.
۴۳- الکنی و الاسماء، الدولابی(۲۲۴ ـ ۳۱۰)، احمد بن حمادبن سعید، ج۵، ص۳۸، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰.
۴۴- شرح مذاهب اهل السنه، ابن شاهین (۳۸۵.ق)، احمد بن عثمان، ج۱، ص۱۰۴، مصر، مؤسسه قرطبه،۱۴۱۵
۴۵- (ج۱، ص۱۹۴)
۴۶- المستدرک علی الصحیحین، الحاکم، ابو عبدالله محمد بن عبدالله ، ج۳، ص۱۰۹.
۴۷- مجمع الزوائد و منبع الفوائد، الهیثمی(۸۰۷ق)، نورالدین علی بن ابی بکر، ج۹، ص۱۰۳، بیروت دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۸.
۴۸- سیر اعلام النبلاء، الذهبی(۷۴۸)، شمس الدین محمد بن احمد، ج۸، ص۲۰۰. موسسه الرساله، ۱۴۱۳.
۴۹- سیر اعلام النبلاء، ج۱۹، ص۳۳۱.
۵۰- الغدیر، ج۱، ص۲۷۲ـ۲۸۳
۵۱- السیره النبویه، اسماعیل بن کثیر(۷۴۱)، تحقیق مصطفی عبدالواحد، ج۴، ص۴۱۷ ـ ۴۱۹، دارالمعرفه للطباعه و النشر بیروت، ۱۳۹۶.