– 5. مراحل و مراتب امر به معروف و نهی از منکر
– 1. امر و نهی قلبی.
– 2. امر ونهی لسانی (زبانی).
– 3. امر و نهی عملی.
· رعایت مراحل و مراتب امر به معروف و نهی از منکر واجب است یعنی تا به مرحله‌ی پایین‌ترمقصود حاصل می‌شود نباید وارد مرحله‌ی بالاتر شد.
1. امر و نهی قلبی
1. مرحله‌ی اول امر به معروف و نهی از منکر ، امر و نهی قلبی یا امر و نهی با قلب است. مقصود از امر و نهی قلب، اظهار رضایت یا کراهت قلبی است یعنی مکلف باید رضایت قلبی خود را نسبت به معروف و تنفر و انزجار درونی خود را نسبت به منکر آشکار سازد و از این راه فردی که معروف را ترک می‌کند و یا منکری را به جا می‌آورد را به انجام معروف و ترک منکر وادار سازد. (اجوبة الاستفتاءات، س 1071)
2. امر و نهی قلی (اظهار رضایت و تنفر) درجاتی دارد که تا با پایین‌ترین درجه و سبک‌ترین راه می‌توان امر و نهی کرد و به مقصود دست یافت نباید متوسل به درجه‌ی بالاتر شد. این درجات بر حسب شدت و ضعف و برحسب انواعی که دارند بسیارند. برخی از آنها عبارتند از: با تبسم و لبخند و دست یا سر اشاره کردن، سلام نکردن، رو گرداندن، پشت کردن، صحبت را قطع کردن، قهر و ترک معاشرت کردن.
2. امر و نهی لسانی
1. مرحله‌ی دوم امر به معروف و نهی از منکر، امر و نهی لسانی (زبانی) یا امر و نهی با زبان است. مقصود از امر و نهی زبانی این است که مکلف باید با گفتن از طرف بخواهد از منکر دست بردارد و معروف را انجام دهد.
2. امر و نهی لسانی، درجاتی دارد که تا با پایین‌ترین درجه و آرام‌ترین لحن می‌توان به مقصود رسید نباید اقدام به درجه‌ی بالاتر کرد. این درجات برحسب شدت و ضعف و برحسب انواعی که دارند بسیارند. برخی از آنها عبارتند از: ارشاد کردن، تذکر دادن، موظعه کردن، پند و اندرز دادن، مصالح و مفساد و سود و زیان‌ها را بر شمردن، بحث و منظاره کردن، استدلالی سخن گفتن، با غلظت و درشتی حرف زدن، با تهدید صحبت کردن.
3. امر و نهی عملی
1. مرحله سوم امر به معروف و نهی از منکر، امر و نهی با دست (کنایه از اعمال قدرت و به کار بردن جبر و زور) است. مقصود از امر و نهی عملی این است که مکلف باید با اعمال قدرت و به کار بردن جبر و زور، طرف را از منکر و ترک معروف باز دارد.
2. امر و نهی درجاتی دارد که تا با پایین ترین درجه و آسانترین روش می‌توان نتیجه گرفت نباید به درجه‌ی شدیدتر پرداخت. این درجات بر حسب شدت و ضعف بر حسب انواعی که دارند بسیارند. برخی از آنها عبارتند از: حایل شدن و جلوی فرد را گرفتن، حربه از دست گرفتن، وسایل گناه را از دسترس او خارج ساختن، عقب راندن، دست طرف را محکم نگه‌داشتن، حبس کردن، سختگیری کردن، کتک زدن، به دردآوردن، مجروح و زخمی کردن، شکستن عضو، از کارانداختن، ناق کردن، کشتن.
توجه
· با توجه به این که در زمان حاکمیت و اقتدار حکومت اسلامی می‌توان مراتب بعدی از مرحله‌ی امر و نهی زبانی را به نیروهای امنیتی داخل (پلیس) و قوه‌ی قضاییه واگذار کرد، به خصوص در مواردی که برای جلوگیریاز ارتکاب معصیت چاره‌یی جز اعمال قدرت از طریق تصرف در اموال کسی که فعل حرام انجام می‌دهد یا تعزیر و حبس او و مانند آن نیست، در چنین زمانی با حاکمیت و اقتدار چنین حکومت اسلامی، واجب است مکلفین در امر به معروف و نهی از منکر به امر و نهی (قلیو) زبانی اکتفا کنند، و در صورت نیاز به توسل به زور، موضوع را به مسؤولین ذیربط درنیروی انتظامی و قوه قضاییه ارجاع دهند، ولی در زمان و مکانی که حاکمیت و اقتدار با حکومت اسلامی نیست، بر مکلفین واجب است که در صورت وجود شرایط، جمیع مراتب امر به معروف و نهی از منکر را با رعایت ترتیب آنها تا تحقق غرض انجام دهند. (اجوبة الاستفتاءات، س 1055و1064)
· این که وظیفه‌ی مردم در امر به معروف و نهی از منکر در نظام جمهوری اسلامی، اکتفا به امر به معروف و نهی از منکر قلی و زبانی است و مراتب دیگر آن بر عهده‌ی مسؤولین فتوای فقهی است (نه حکمی از طرف دولت). (اجوبة الاستفتاءات، س 1054)
چند نکته در ارتباط با مراحل و مراتب امر به معروف و نهی از منکر
· جواب سلام مسلمان شرعاً واجب است، ولی اگر بر، خودداری از جواب سلام کسی که فعل حرام انجام می‌دهد به قصد نهی از منکر، عرفاً نهی و منع از منکر صدق کند، این کار جایز است. (اجوبة الاستفتاءات، س 1075)
· اگر مأمورانی که ازطرلف دولت وظیفه‌ی جلوگیری از فساد رابر عهده دارند در انجام وظیفه‌ی خود کوتاهی کنند دخالت اشخاص دیگر در اموری که از وظایف نیروهای امنیتی و قضایی محسوب می‌شود جایز نیست، ولی مبادرت مردم به امر به معروف و نهی از منکر با رعایت حدود و شرایط آن، اشکال ندارد. (اجوبة الاستفتاءات، س 1063)
· کسی که با رانندگانی مواجه می‌شود که از نوارهای موسیقی غنا و حرام استفاده می‌کنند و ظیفه‌دارد با تحقق شرایط نهی از منکر، نهی از منکر کند، منتها برا و بیشتر از نهی از منکر زبانی واجب نیست و در صورتی که مؤثر واقع نشود واجب است که از گوش دادن به غنا و موسیقی حرام اجتناب کند و اگر به طور غیرارادی صدای موسیقی حرام و غنا به گوش او برسد چیزی بر او نیست. (اجوبة الاستفتاءات، س 1065)
· فردی که در بیمارستان به کار مقدس پرستاری مشغول است و گاهی در بعضی از قسمت‌های محل کار خود ملاحظه می‌کند که تعدادی از بیماران، نوارهای موسیقی مبتذل و حرام گوش می‌دهند و نصیحت نیز در آنها بی‌اثر است، چنانچه بخواهد محتویات باطل نوار را برای جلوگیری از استفاده‌ی حرام از آن پاک کند جایز است ولی بایستی برای این کار از مالک یا حاکم شرع اجازه بگیرد. (اجوبة الاستفتاءات، س 1066)
· تعرض مردم به داخل خانه‌های دیگران به منظور امر به معروف و نهی از منکر جایز نیست، بنابراین هرگاه صدای بلند موسیقی از بعضی از منازل باعث اذیت و آزاد مؤمنین شود نباید متعرض داخل منازل شد (بلکه باید با رعایت شرایط امر به معروف و نهی از منکر و رعایت مراتب آن، نهی از منکر قلبی و زبانی کرد و در صورت عدم تأثیر به نیروهای انتظامی اطلاع داد). (اجوبة الاستفتاءات، س 1067)
· هرگاه یکی از اقوام انسان مبادرت به ارتکاب معصیت کند و نسبت به آن لاابالی باشد، باید از اعمال خلاف شرع وی اظهار تنفر کرد و او را به هر ورش برادرانه‌یی که مفید و موثر است پندر و اندرز داد، ولی قطع رحم جایز نیست. بلی چنانچه احتمال داده می‌شود که ترک معاشرت با او موقتاً موجب خودداری او از ارتکاب معصیت می‌شود به عنوان امر به معروف و نهی از منکر واجب است.
(اجوبة الاستفتاءات، س 1058و1071)
توجه
· بر هر مکلفی واجب است شرایط و مراتب امر به معروف و نهی از منکر و موارد وجوب و عدم وجوب آن را یاد بگیرد تا مبادا در امر و نهی خود دچار عمل خلاف و منکر شود.
6. مسایل متفرقه‌ی امر به معروف و نهی از منکر
1. معیار در رابطه با اشخاصی که در گذشته مرتکب اعمال حرامی مانند شرب مر شده‌اند، وضعیت فعلی آنهاست، اگر از آنچه انجام داده‌اند توبه کرده باشنإع معاشرت با آنان، مانند معاشرت با سایر مؤمنین است، ولی کسی که در حال حاضر هم مرتکب حرام می‌شود باید او را از طریق نهی از منکر از آن کار منع کرد و اگر از انجام فعل حرام اجتناب نمی‌کند مگر با دوری جستن از او، قطع رابطه و ترک معاشرت با وی از باب نهی از منکر واجب می شود. (اجوبة الاستفتاءات، س 1072)
2. پوشیدن طلا یا آویختن آن به گردن بر مردان مطلاقً حرام است و پوشیدن لباس‌هایی که از نظر دوخت یا رنگ یا غیر آن تقلید و ترویج فرهنگ مهاجم غیرمسلمان در نظر عرف محسوب می‌شود، جایز نیست، همچنین استفاده از زیورآلاتی که استعمال آن تقلید از فرهنگ تهاجمی دشمنان اسلام و مسلمین محسوب شود، جایز نیست وبر دیگران واجب است که در برابر این گونه مظاهر فرهنگی تقلیدی از بیگانگان مبادرت به نهی از منکر زبانی کنند. (اجوبة الاستفتاءات، س 1073)
فردی که مجبور به صحبت و معاشرت با کسی است که نماز نمی‌خواند و گاهی او را دربعضی از کارها کمک می‌کندع موظف است بر ام او به معروف و نهی از منکر در صورت تحقق شرایط آن مداومت ورزد و جز این وظیفه‌یی دیگر ندارد، و یاری کردن و معاشرت با او اگر سبب تشویق بیشتر او بر ترک نماز باشد اشکال ندارد. (اجوبة الاستفتاءات، س 1074)
4. خانمی که همسرش به مسایل دینی اهمیت چندانی نمی‌دهد، مثلاً نماز نمی‌خواند وظیفه‌دارد زمینه‌ی اصلاح او را به هر وسیله‌ی ممکن فراهم آورد و باید از هر گونه خشونت که حاکی از بداخلاقی و ناسازگاری او باشد خودداری کند و اطمینان داشته باشد که شرکت در مجالس دینی و رفت و آمد با خانواده‌های متدین تأثیر بسیار زیادی در اصلاح او دارد. (اجوبة الاستفتاءات، س 1079)
5. مرد مسلمانی که با استناد به قراینی اطلاع پیدا کند که همسرش به طور پنهانی مرتکبا عمال خلاف عفت می‌شود واجب است از سوء ظن و استناد به قراین و شواهد ظنی اجتناب کند و در صورت احراز ارتکاب فعلی که شرعاً حرام است، جلوگیری از آن از طریق تذکر و نصیحت و نهی از منکر واجب است، واگر نهی از منکر مؤثر نباشد در صورت وجود دلایل اثبا تکننده می‌تواند به مراجع قضایی مراجعه نماید.
(اجوبة الاستفتاءات، س 1080)
6. دختر می‌تواند پسر جوانی را راهنمایی کرده و با رعایت موازین اسلامی به او درس و غیر آن کمک کند، ولی باید از فریبو وسوسه‌های شیطانی جداً پرهیز شود و احکام شرع در این رابطه مانند خلوت نکردن با اجنبی مراعات گردد.
(اجوبة الاستفتاءات، س 1081)
7. ورفت و آمد و معاشرت علمای اعلام با ظالمین و سلاطین جور در صورتی که برای ایشان ثابت شود که ارتباط با ظالم منجر به منع ظلم او می‌شود و در نهی از منکر مؤثر است و یا مسأله ی مهمی مستلزم اهتمام و پیگیری آن نزد ظالم باشد اشکال ندارد. (اجوبة الاستفتاءات، س 1087)