آداب و فضیلت سرمه کشیدن:

آداب و فضیلت سرمه کشیدن:

مقدّمه

روايات و احاديث مربوط به سرمه را مى توان به سه بخش تقسيم كرد:

1ـ رواياتى كه بر اهميّت اين سنت اسلامى تأكيد ورزيده، و آثار و فوائد سرمه كشيدن را تبيين مى نمايد.

2ـ رواياتى كه زمان سرمه كشيدن، مقدار آن، جنس و نوع ابزار سرمه را مشخّص مى كند.

3ـ رواياتى كه قرائت دعاهاى خاصّى را به هنگام كشيدن سرمه سفارش مى كند.

 

به اميد آن كه با توجّه و دقّت در اين روايات و سپس عمل به آن، باور كنيم كه اسلام براى تمام زواياى زندگى فردى و اجتماعى انسانها برنامه دارد.

 

 

بخش اوّل: اهميّت سرمه كشيدن و فوائد آن

1ـ مرحوم طبرسى، در كتاب مكارم الاخلاق، در بيان آداب پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) مى گويد:

«و كان لا يفارقه في اسفاره قارورة الدهن و المكحلة والمقراض و المرآة و السواك و المشط; پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) هميشه شش چيز در سفر همراه داشت 1ـ شيشه كوچكى از روغن و كِرِم 2ـ سرمه دان 3ـ قيچى 4ـ آينه 5ـ مسواك 6ـ شانه».(1)

2ـ روايت زير در كتاب «دعائم الاسلام» از پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) نقل شده است:

«انه امر بالا كتحال بالا ثمد و قال(صلى الله عليه وآله): عليكم به فانه مذهبة لِلْقَذى(2) مصفاة للبصر; پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله)سفارش كردند كه مسلمانان با «اثمد» سرمه بكشند. و ضمن تأكيد بر اين نوع از سرمه، فرمودند: سرمه به اثمد خار و خاشاك (و آشغالهاى داخل چشم) را خارج نموده، و چشم را پاك مى كند».(3)

3ـ در روايت ديگرى از آن حضرت، كه اهل سنّت نقل كرده اند، مى خوانيم: «عليكم بالا ثمد، فانه يجلو البصر و ينبت الشعر; سرمه (با اثمد) را ترك نكنيد، كه باعث جلا و نورانيّت چشم و روئيدن موها مى شود».(4)

4ـ در كتاب مصباح الزائر آمده است كه:

«ان النبى(صلى الله عليه وآله) كان اذا سافر حمل معه خمسة أشياء: المرآة و المكحلة والمذرى و السواك و المشط; پيامبر(صلى الله عليه وآله)همواره در سفرها پنج چيز همراه داشت; آينه، سرمه، چنگال، مسواك، و شانه»(5)

5ـ علاّمه مجلسى روايت زير را از يكى از معصومين(عليهم السلام) نقل مى كند:

«و طين قبر الحسين شفاء من كل داء و الاكتحال بالا ثمد سراج العين و ليكن اربعاً في اليمين و ثلاثاً في اليسار عند النوم; تربت قبر (مطهّر) امام حسين(عليه السلام) شفاء هر درد، و سرمه اثمد باعث پرنور شدن چشم است. و مستحب است به هنگام خواب چهار بار در چشم راست، و سه بار در چشم چپ كشيده شود»(6)

6ـ امام صادق(عليه السلام) فرمودند:

«من اخذ من اظفاره كل خميس لم ترمد عيناه و من اخذ كل جمعة خرج من تحت كل ظفر داء و الكحل يزيد في ضوء البصر و ينبت الاشفار; هركس ناخنهايش را هر هفته، روز پنج شنبه، بگيرد ناراحتى و دردى عارض چشمانش نمى شود! و اگر روز جمعه هر هفته اين كار را انجام دهد از زير هر ناخنى درد و بيمارى خارج مى شود، و سرمه باعث زياد شدن نور چشم و رشد مژه ها مى شود»(7)

7ـ امام رضا(عليه السلام) فرمودند:

«من كان يؤمن باللّه و اليوم الاخر فليكتحل; كسى كه ايمان به خداوند و روز قيامت دارد (و مبدأ و معاد را پذيرفته) مستحب است كه سرمه بكشد».(8)

8ـ امام رضا(عليه السلام) به يكى از اصحابش فرمود:

«اكتحل، فعرض انه لا يحبّ الزينة في منزله فقال: اتق اللّه و اكتحل، و لا تدع الكحل; سرمه بكش. وى به حضرت عرض كرد: دوست ندارد خويش را در منزل زينت كند. امام فرمود: تقواى الهى را پيشه كن (از سخن امام معصوم سر پيچى نكن) و سرمه بكش و آن را ترك نكن».(9)

9ـ امام صادق (عليه السلام) فرمودند:

«الكحل ينبت الشعر و يجفّف الدِّمعه و يُعذِبُ الريق و يجلو البصر; سرمه (چهار فايده دارد)

1ـ به رشد موها كمك مى كند.

2ـ از ريزش اشك زياد (از حدّ معمول) جلوگيرى مى نمايد.

3ـ آب دهان را گوارا مى سازد.

4ـ و چشم را جلا مى دهد».(10)

10ـ امام صادق(عليه السلام) در حديث ديگرى فرمودند:

«اربع يضئن الوجه: النظر الي الوجه الحسن، و النظر الي الماء الجاري، و النظر الي الخضرة و الكحل عند النوم; چهار چيز سبب نورانيّت سيماى انسان مى شود:

1ـ نگاه كردن (بدون قصد لذّت جنسى) به صورت زيبا(ى شخصى كه به او محرم است)

2ـ نگاه كردن به آب جارى

3ـ نگاه به سبزه

4ـ سرمه كشيدن به هنگام خواب».(11)

11ـ امام صادق(عليه السلام) در روايت ديگرى فرمودند:

«الاثمد يجلوا البصر و يقطع الدِّمعة و ينبت الشعر; إثمد (نوع خاصّى از سرمه كه در شيمى به آن «انتيمون» ميگويند) سبب جلاى چشم، قطع ريزش زياد اشك و رويش مو مى گردد».(12)

12ـ امام صادق(عليه السلام) در روايتى كه از آن حضرت نقل شده، فرمودند:

«الكحل عند النوم امان الماء الذي ينزل في العين; سرمه كشيدن به هنگام خواب، موجب امنيّت از آب (مرواريد و مانند آن) است، كه عارض چشم مى گردد».(13)

13ـ امام ششم شيعيان جهان(عليه السلام) از پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) چنين روايت مى كند:

«اتي النبي(صلى الله عليه وآله) اعرابى يقال له «قليب» و كان رطب العينين، فقال له رسول اللّه(صلى الله عليه وآله): اري عينيك رطبتين يا قليب، قال: نعم يا رسول اللّه، همان كماترى ضعيفتان، قال: عليك بالا ثمد، فانه سرجين العين;يكى از عربهاى جاهليّت به نام «قليب» كه ناراحتى چشمى داشت و چشمانش دائماً مرطوب بود، خدمت پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) رسيد. حضرت به او فرمود: اى قليب! چشمانت را مرطوب مى بينم. قليب گفت: بله، اى پيامبر خدا! چشمانم همانطور كه فرموديد بيمار و ضعيف است. حضرت فرمود: إثمد (نوع خاصّى از سرمه) را فراموش نكن. سرمه بمنزله كود چشم محسوب مى شود».(14)

14ـ اما هشتم(عليه السلام) فرمودند:

«من اصابه ضعف في بصره فليكتحل سبعة مراود عند منامه من الاثمد; هر كس ناراحتى و ضعفى در چشم خويش احساس مى كند به هنگام خواب هفت بار سرمه بكشد، چهار بار در چشم راست و سه بار در چشم چپ».(15)

15ـ پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) فرمودند:

«لا تكتحل بالنهار و انت صائم، اكتحل ليلاً الاثمد يجلو البصر و ينبت الشعر; در روز به هنگامى كه روزه هستى سرمه نكش، (بلكه) شب سرمه كن كه باعث جلا و صفاى چشم، و رشد موها مى شود».(16)

16ـ امام صادق(عليه السلام) فرمودند:

«الكحل يزيد في ضوء البصر و ينبت الأشفار; سرمه نور چشم را زياد مى كند و باعث رشد مژه ها مى شود».(17)

17ـ امام رضا(عليه السلام) فرمودند:

«عليك بالا ثمد، فانه يجلوالبصر و ينبت الاشفار و يطيب النكهة و يزيد في الباه; سرمه را فراموش نكن; زيرا باعث جلا و زياد شدن نور چشم و رويش مژه ها و خوش بو شدن دهان و تقويت قوّه شهوت است».(18)

18ـ امام صادق(عليه السلام) فرمودند:

«الكحل يزيد في المباضعة; سرمه قدرت آميزش را افزايش مى دهد».(19)

19ـ امام صادق(عليه السلام) فرمودند:

«الكحل بالليل يطيّب الفم و منفعته الي اربعين صباحاً; سرمه كشيدن در شب سبب خوشبو شدن دهان مى شود، و فايده آن تا چهل روز باقى است».(20)

20ـ امام صادق(عليه السلام) در روايت ديگرى فرمودند:

«عليكم بالكحل فانه يطيّب الفم و عليكم بالسواك فانّه يجلو البصر، قال قلت: كيف هذا؟ قال: لانه اذا استاك نزل البلغم فجلا البصر و اذا اكتحل ذهب البلغم فطيب الفم; سرمه را فراموش نكنيد كه باعث خوشبو شدن دهان مى گردد. و سعى كنيد همواره مسواك كنيد كه سبب جلاى چشم و روشنايى قدرت ديد شما مى شود!

شخصى پرسيد: چطور سرمه و مسواك اين دو اثر را دارد؟

امام فرمود: زيرا بر اثر مسواك «بلغم» كم مى شود و در نتيجه نور چشم زياد مى شود. و هنگامى كه سرمه مى كشيد «بلغم»(21)(22)

21ـ امام باقر(عليه السلام) فرمودند:

«الاكتحال بالاثمد ينبت الاشفار و يحدّ البصر و يعين على طول السجود; سرمه كشيدن با اثمد موجب رشد مژه ها مى شود، و چشم را تيز بين مى كند، و به عبادت و شب زنده دارى كمك مى نمايد».(23)

نكته جالب اين كه طبق اين روايت، سرمه علاوه بر آثار مادّى، اثر معنوى نيز دارد.

22ـ امام صادق(عليه السلام) در روايتى فرمودند:

«الكحل يعذب الفم; سرمه آب دهان را شيرين مى كند».(24)

23ـ امام باقر(عليه السلام) فرمودند:

«الاكتحال بالا صمد يطيب النكهة و يشدّ اشفار العين، سرمه كشيدن به إثمد دهان را خوشبو و مژه ها را محكم و قوى مى كند».(25)

24ـ امام صادق(عليه السلام) فرمودند:

«الاثمد يجلو البصر و ينبت الشعر في الجفن و يذهب بالدمعة; سرمه به اثمد سبب جلاى ديده گان و تقويت مژه ها مى شود، و از ريزش زياد اشك جلوگيرى مى كند».(26)

25ـ امام صادق(عليه السلام) در روايت ديگرى فرمودند:

«من نام علي اثمد غير مسك أمن من الماء الاسود ابداً مادام ينام عليه;كسى كه قبل از خواب سرمه اثمد كه با بوى خوش مخلوط نشده استفاده كند، تا زمانى كه مداومت بر اين كار دارد، از آب سياه در امان خواهد بود»(27)

26ـ امام صادق(عليه السلام) در روايت ديگرى فرمودند:

«الكحل بالليل ينفع العين و هو بالنهار زينة; سرمه در شب براى چشم سودمند و در روز زينت است.».(28)

27ـ علّامه حسام الدين هندى در كتابش از حضرت على(عليه السلام) چنين نقل مى كند:

«عليكم بالاثمد فانه منبتة للشعر مذهبة للقذاء مصفاة للبصر; سرمه اثمد باعث رشد مو، و از بين برنده خار و خاشاكهاى داخل چشم، و موجب صفاى ديدگان است.».(29)

نتيجه اين كه: از روايات مذكور اهميّت فوق العاده سرمه و آثار و فوائد مختلف و فراوان مادّى و معنوى آن روشن شد.

بخش دوم: آداب سرمه كشيدن

روايات اين بخش، به سه دسته تقسيم مى گردد:

اوّل:رواياتى كه زمان سرمه كشيدن را بيان مى كند.

دوّم: رواياتى كه مقدار و تعداد دفعات، سرمه كشيدن را مشخّص مى نمايد.

سوّم: رواياتى كه به نوع ميل و مادّه سرمه اشاره دارد.

دسته اوّل: زمان سرمه كشيدن:

در بسيارى از روايات بيست و هفت گانه گذشته اشاره به اين مطلب ديده مى شود كه:

شب، موقع خواب، زمان مناسبى براى اين منظور است، اين مطلب از روايات پنجم، دوازدهم، چهاردهم، پانزده ام، بيست و پنجم، و بيست و ششم بخوبى استفاده مى شود و در احاديث آينده نيز اين مطلب به چشم مى خورد.

ضمناً از روايت بيستم و ششم، نكته ديگرى استفاده شد وآن اين كه: كسانى كه مى خواهند به منظور زينت و آرايش از سرمه استفاده كنند در روز سرمه بكشند و كسانى كه هدفشان از سرمه آثار جسمى و روحى و خلاصه سلامت روح و جسم است، در شب سرمه بكشند.

علاوه بر اين، طبق برخى روايات، پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) همواره شب هنگام موقع خواب اين سنّت اسلامى را انجام مى دادند.

دسته دوّم: تعداد دفعات سرمه كشيدن :

28ـ امام صادق(عليه السلام) از پدرانش(عليهم السلام)، چنين نقل مى كند:

«كان للنبي مكحلة يكتحل منها في كل ليلة ثلاث مراود في كل عين عند منامه; پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)سرمه دانى داشت كه هر شب به هنگام خواب از آن سرمه دان سه بار در هر يك از چشمانش مى كشيد».(30)

29ـ امام صادق(عليه السلام) در حديث ديگرى از پدرانش(عليهم السلام) چنين نقل مى كند:

«انه كان اكثر كحله بالليل و كان يكتحل ثلاثة افراد في كل عين; پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)غالباً شبها سرمه مى كرد و در هر چشمش سه بار سرمه مى كشيد».(31)

30ـ امام رضا(عليه السلام) از پدرانش چنين نقل مى كند:

«من اكتحل فيلوتّر، من فعل فقد احسن و من لم يفعل فليس عليه شيء(32); كسى كه سرمه مى كشد سعى كند عدد فرد را انتخاب كند (يعنى يك بار يا سه بار يا پنج بار،… نه عدد زوج) البتّه اين انتخاب مستحب است، و ترك آن هم مشكلى ندارد».(33)

31ـ در كتاب مكارم الاخلاق در مورد سرمه كشيدن پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)چنين آمده است:

«يكتحل في عينه اليمني ثلاثاً و في اليسري ثنتين و قال: من شاء اكتحل ثلاثاً و كل حين و من فعل دون ذلك او فوقه فلا حرج; حضرت رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) در چشم راستش سه بار و در چشم چپش دو بار سرمه مى كشيد و مى فرمود: هر كس دوست دارد هر زمانى سه بار سرمه بكشد و اگر بيش از سه بار يا كمتر از سه بار هم بكشد مشكلى نخواهد داشت».(34)

32ـ امام صادق(عليه السلام) مى فرمايد:

«كان رسول اللّه(صلى الله عليه وآله) يكتحل بالاثمد اذا آوي الي فراشه و تراً و تراً; سنّت و سيره پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) اين بود كه به هنگام خواب با إثمد سرمه مى كشيد و در تعداد دفعات سرمه كشيدن، عدد فرد را انتخاب مى كرد».(35)

33ـ پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) فرمودند:

«اكتحلوا و تراً و استاكوا عرضاً; به هنگام سرمه كشيدن عدد فرد را انتخاب كنيد و مسواك را از عرض دندانها بزنيد».(36)

34ـ امام صادق(عليه السلام) مى فرمايد:

«ان رسول اللّه(صلى الله عليه وآله) كان يكتحل قبل ان ينام اربعاً في اليمني و ثلاثاً في اليسري; پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) قبل از خواب چهار بار در چشم راست، و سه بار در چشم چپ سرمه مى كشيد».(37)

35ـ امام صادق(عليه السلام) از پدرانش(عليهم السلام)، از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) چنين نقل ميكند:

«من اكتحل فليوتر و من تجمّر فليوتر و من استنجى فليوتر و من استخار اللّه فليوتر، در اين امور چهار گانه عدد فرد را انتخاب كنيد: سرمه كشيدن، رمى جمرات، استنجاء و استخاره».(38)

36ـ امام حسين(عليه السلام) مى فرمايد:

«قال لي رسول اللّه(صلى الله عليه وآله) يا بني اكتحل و تراً يضيء لك بصرك; پيامبر(صلى الله عليه وآله) به من فرمود:

فرزندم: در سرمه عدد فرد را انتخاب كن تا نور چشم تو به سبب آن زياد شود».(39)

نتيجه اين كه: آنچه در تعداد دفعات سرمه كشيدن مهم است، انتخاب عدد فرد است; امّا مقدار دقيق آن براى افراد مختلف متفاوت است، بدين جهت در بعضى از روايات فوق كه تعداد دفعات سرمه كشيدن مشخّص شده، عددهاى مختلفى ذكر شده است.

دسته سوّم: نوع سرمه و جنس ميل آن :

همانگونه كه در روايات گذشته مطالعه فرموديد، در بسيارى از روايات بر سرمه «اثمد» تاكيد شده است. بنابراين شايسته است اين نوع سرمه مورد استفاده قرار گيرد.

سؤال:سرمه اثمد چيست؟

جواب:در مورد اين كه «إثمد» سنگ معروفى است كه از آن سرمه گرفته مى شود و بنام «سرمه اثمد» ناميده مى شود، همه علماء اهل لغت اتّفاق نظر دارند، امّا اين كه: معدن اين سنگ كجاست؟ اختلاف نظر وجود دارد.

در مجمع البحرين آمده است: «إثمد سنگى است كه به وسيله آن سرمه مى كشند و معادن آن در مشرق است، و برخى معتقدند معادن آن در اصفهان است».(40)

دهخدا در لغت نامه خويش مى گويد: «اثمد سنگ سرمه است و آن سنگى است كه از مغرب و نيز از اصفهان مى آورند. و بهترين آن، سنگ سرمه اصفهان است، نام ديگر آن انتيمون (antimine)مى باشد».(41)

علّامه مجلسى(رحمه الله) مى گويد: «اثمد سنگ سياهى است كه معدن آن اصفهان و اطراف آن است».(42)

و صاحب حدائق معتقد است: «اين نوع سرمه در مكّه مكرّمه يافت مى شود».(43)

خلاصه اين كه بهترين نوع سرمه، سرمه اثمد است. به اين مطلب در روايات نيز تصريح شده است، قسمت عمده اين روايات قبلاً ذكر شد، در اينجا به ذكر يك روايت ديگر قناعت مى كنيم:

37ـ بيهقى در كتابش از سعيد بن جبير نقل مى كند كه ابن عباس گفت:

قال النبي(صلى الله عليه وآله):«البسوا من ثيابكم البيض و كفنوا فيها موتاكم و من خير اكحالكم الاثمد انه يجلو البصر و ينبت الشعر; لباسهايتان را از پارچه هاى سفيد انتخاب كنيد و مردگانتان را در پارچه هاى سفيد كفن نمائيد و سرمه هايتان را از اثمد، كه بهترين نوع سرمه است برگزينيد، كه سرمه اثمد باعث جلاى چشم و رشد موها ميگردد».(44)

نتيجه اين كه بهترين نوع سرمه، سرمه إثمد است; به گونه اى كه برخى(45)كه در روايت براى سرمه ذكر شده است، در غير سرمه اثمد نباشد!

و امّا درمورد جنس «ميل» سرمه و جنس «سرمه دان» در روايتى مى خوانيم:

38ـ حسن بن جهم مى گويد: «ارانى ابوالحسن(عليه السلام) ميلاً من حديد و مكحلة من عظام فقال: هذا كان لابي الحسن(عليه السلام) فاكتحل به فاكتحلت; امام هشتم(عليه السلام) سرمه دانى كه از استخوان و ميل آن كه از آهن ساخته شده بود را به من نشان داد و فرمود: اين از پدرم امام موسى كاظم(عليه السلام) بوده است با اين سرمه بكش، سپس من با آن سرمه كشيدم».(46)

شايسته است متخصّصان در اين مسأله كاوش كنند: كه آهن چه ارتباطى با سرمه دارد كه از آن براى اين منظور استفاده مى شده است؟

بخش سوّم: دعاهاى هنگام سرمه كشيدن

بى شك ارتباطى بين اعمال و دعاهايى كه به هنگام آن اعمال مستحب شمرده شده وجود دارد. بدين جهت توجّه به مضمون اين دعاها در خور اهميّت است; به اين دعاها توجّه كنيد:

39ـ در روايتى از حضرت رضا(عليه السلام) مى خوانيم كه آن حضرت فرمودند:

«هر زمان خواستى سرمه بكشى، ميل سرمه را در دست راست بگير و داخل سرمه دان كن و در آن هنگام «بسم اللّه» بگو و هنگامى كه خواستى سرمه را به چشمت بكشى اين دعا را بخوان: «اَللّهُمَّ نَوِّرْ بَصَري وَاجْعَلْ فِيهِ نُوراً اَبْصُرُ بِه حَقَّكَ، وَاهْدِني اِلى طَريقِ الْحَقِّ وَ اَرْشِدْني اِلى سَبيلِ الرَّشادِ، اَللّهُمَّ نَوِّر عَلَىِّ دُنْياىَ وَ آخِرَتي; پروردگارا! چشمانم را (بوسيله اين سرمه) نورانى گردان، و در چشمانم نورى قرار ده (كه نه تنها اشياء مادّى بوسيله آن قابل رؤيت باشد، بلكه بتوانم با آن) حقّ تو را ببينم. (خدايا!) مرا به راه حق هدايت بنما و به راه رشد ارشاد فرما. پروردگارا! دنيا و آخرتم را نورانى و روشن گردان».(47)

40ـ در روايت ديگرى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم:

«اين دعا را به هنگام سرمه كشيدن بخوانيد: «اَللّهُمَّ اِنّي اَسْئَلُكَ بِحَقِّ مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد اَنْ تُصَلِّي عَلى مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد، وَ اَنْ تَجْعَلَ النُّورَ فى بَصَري، وَالْبَصيرَةَ فى ديِنى، وَالْيَقينَ فى قَلْبى، وَالْاِخْلاصَ فى عَمَلى، وَالسَّلامَةَ فى نَفْسى، وَالسَّعَةَ فى رِزْقى، والشُّكْرَ لَكَ اَبَداً ما اَبْقَيْتَنى ;(48)مى خواهم كه: بر محمد و آل محمد درود فرستى، و چشمانم را پر نور قرار دهى، و مرا در دينم با بصيرت گردانى، و يقين را در قلب و روحم نافذ گردانى، و عملم را با اخلاص سازى، و جسم و جانم را سالم گردانى، و رزق و روزى ام را وسعت بخشى، و تا زنده ام توفيق شكرگزارى نعمتها را به من ارزانى دارى!».49

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مستدرك الوسائل، جلد اوّل، ابواب آداب الحمام، باب 29، حديث2.

2 . «قذى» (بر وزن قضا) به گفته مقاييس اللغة، مفهومى بر خلاف صفا و خلوص دارد، و به همين جهت به شىء آلوده اى كه در آب بيفتد و آن را خراب كند «قذى» مى گويند. و نيز به چيزهاى كه در چشم مى افتد و چشم را ناراحت مى كند «قذى» گفته مى شود.

3 . مستدرك الوسائل، جلد اوّل، ابواب آداب الحمام، باب 30، حديث اوّل.

4 . المغنى، جلد اوّل صفحه 106.

5 . بحار الانوار، جلد 97، صفحه 103و جلد 73، صفحه 239

6 . بحار الانوار، جلد 59، صفحه 287

7 . بحار الانوار، جلد 59، صفحه 146.

8 . ثواب الاعمال، صفحه 22،به نقل از بحار الانوار، جلد 73، صفحه 94

9 . بحار الانوار، جلد73، صفحه 96.

10 . خصال، جلد 1، صفحه 16، به نق از بحار الانوار، جلد73، صفحه 94.

11 . خصال، جلد 1، صفحه 113، به نقل از بحار الانوار، جلد 73، صفحه 94

12 . ثواب الاعمال، صفحه 22، به نقل از بحار الانوار، جلد 73، صفحه 94.

13 . مكارم الاخلاق، صفحه 49، به نقل از بحار الانوار، جلد 73، صفحه 96.

14 . طبّ الائمة، صفحه 93، به نقلل از بحار الانوار، جلد 73، صفحه 95.

15 . طبّ الائمة،صفحه 93، به نقل از بحار الانوار، جلد 73، صفحه 95.

16 . السنن الكبرى، جلد4، صفحه 262

17 . بحار الانوار، جلد4، صفحه 95.

18 . مكارم الاخلاق، صفحه 48، به نقل از بحار الانوار، جلد 73،صفحه 95

19 . همان

20 . همان

21 . «بَلْغَمْ» ماده اى سفيد و لزج است كه از داخل بدن ترشّح مى كند و خارج مى شود، و در اصطلاح طبّ قديم، يكى از اخلاط چهار گانه بدن مى باشد (فرهنگ عميد)

22 . مكارم الاخلاق، صفحه 49، به نقل از بحار الانوار، جلد 73، صفحه 96.

23 . همان

24 . وسائل الشيعة، جلد اوّل، صفحه 410.

25 . وسائل الشيعة، جلد اوّل، صفحه 412.

26 . همان

27 . همان

28 . وسائل الشيعة، جلد اوّل، صفحه 413.

29 . كنز العمال، جلد 6، صفحه 646، حديث 17205.

30 . بحار الانوار، جلد 73، صفحه 95.

31 . بحار الانوار، ج 73، صفحه 96.

32 . اين روايت را ابن قدامه در المغنى، جلد اوّل، صفحه 106 نيز از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) نقل كرده است.

33 . بحار الانوار، جلد 73، صفحه 96.

34 . بحار الانوار، جلد 73، صفحه 97.

35 . وسائل الشيعة، جلد 1، صفحه 411.

36 . وسائل الشيعة، جلد 1، صفحه 412.

37 . وسائل الشيعة، جلد 1، صفحه 413.

38 . بحار الانوار، جلد 73، صفحه 96.

39 . المستدرك، جلد 1، ابواب آداب الحمام، باب 31، حديث 3.

40 . مجمع البحرين، جلد اوّل، صفحه 251، حرف ث.

41 . لغت نامه دهخدا، جلد 2، صفحه 1010.

42 . روضة المتّقين، جلد اوّل، صفحه 176.

43 . الحدائق الناظرة، جلد 5، صفحه 575.

44 . السنن الكبرى، جلد3، صفحه 245. شبيه اين روايت در مستدرك الواسائل، جلد اوّل، آداب الحمام، باب 30، جلد اوّل، نيز آمده است.

45 . الخدائق الناظرة، جلد 5، صفحه 575.

46 . وسائل الشيعة، جلد اوّل صفحه 414.

47 . فقه الرضا، به نقل از بحار الانوار، جلد 73، صفحه 95.

48 . شخصى از ناراحتى چشمش به امام صادق(عليه السلام) شكايت كرد، آن حضرت فرمود: آيا دعائى به تو تعليم بدهم كه براى دنيا و آخرتت مفيد و درد چشمت را تسكين دهد؟ آن شخص عرض كرد، بله، بفرمائيد. حضرت فرمودند: بعد از مغرب و طلوع فجر( بعد از اذان صبح) اين دعا را مى خوانى. سپس دعاى فوق را به آن مرد تعليم دادند (سفينة البحار، جلد 6، صفحه 448).

49 . مكارم الاخلاق، صفحه 49، به نقل از بحار الانوار، جلد 73، صفحه 96