آنچه از قرآن به دست می آید این است كه رستاخیز اختصاص به انسان ندارد , بلكه امری عام است و همه جهان دارای رستاخیز است و جهان آخرت ظرف كمال همه موجودا ت و تجلی ملكوت الهی است. بحث درباره قلمرو معاد، از بحث هاى مهم در زمینه معادشناسى به شمار مى رود، پرسش این است که آیا معاد اختصاص به انسان و جن و ملائکه دارد یاعلاوه بر آن ها شامل موجودات دیگر مانند حیوان و گیاه و جماد، آسمان و زمین و پدیده هاى دیگر نیز مى شود؟
از جمله آیاتی كه دلالت بر حشر و معاد جمادات غیر صاحب شعور دارد، این آیه است:
وَ مَنْ أَضَلَّ مِمَّن یَدْعُوا مِن دُونِ اللَهِ مَن لاَ یَسْتَجِیبُ لَهُ و إِلَی یَوْمِ الْقِیَـامَةِ وَ هُمْ عَن دُعَآءِهِمْ غَـافِلُونَ * وَ إِذَا حُشِرَ النَّاسُ كَانُوا لَهُمْ أَعْدَآءً وَ كَانُوا بِعِبَادَتِهِمْ كَـافِرِینَ.(۱)
«و كدام فردی گمراه‌تر است از كسی كه از غیر خدا كسی را می‌خواند كه تا روز قیامت هم نمی‌تواند پاسخ او را بدهد و دعوت او را اجابت كند، و آن خوانده شدگان از خواندن اینان غفلت دارند؛ و چون مردم محشور گردند آنها دشمنانشان خواهند بود و به عبادت و پرستش ایشان كافر می‌باشند.»
چون ضمیر كَانُوا در هر دو جا (كَانُوا لَهُمْ وَ كَانُوا بعِبَادَتِهِم) راجع به معبودات جمادی و نباتی غیر از بشر و فرشتگان است، و در این آیه منصوص است كه این معبودها در روز قیامت محشور می گردند و به عبادت عابدینِ آنها كفر می ورزند؛ و علّت اینكه ما در اینجا مَن لاَ یَسْتَجِیبُ لَهُ را از غیر ذوی العقول گرفتیم و ضمیر كَانُوا را به آن رجوع دادیم، آنست كه در سوره فاطر می‌فرماید:
ذَلِكُمُ اللَهُ رَبُّكُمْ لَهُ الْمُلْكُ وَ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِن دُونِهِ مَا یَمْلِكُونَ مِن قِطْمِیرٍ * إِن تَدْعُوهُمْ لاَ یَسْمَعُوا دُعَآءَكُمْ وَ لَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجَابُوا لَكُمْ وَ یَوْمَ الْقِیَـ’مَةِ یَكْفُرُونَ بِشِرْكِكُمْ وَ لاَ یُنَبّـِئُكَ مِثْلُ خَبِیرٍ.(۲)
«اینست خداوند، ای مردم! پروردگار شماست! پادشاهی و حكمرانی اختصاص به او دارد. و آن كسانی كه شما از غیر خدا آنها را می خوانید، به قدر یك قِطمیر (پوست نازكی كه بین پوست خرما و هسته آن است) اختیار و ملكیّتی ندارند؛ اگر شما آنها را بخوانید، صدای شما را نمی‌شنوند! و اگر بشنوند، اجابت نمی‌كنند! و در روز قیامت به این شركی كه آورده‌اید و آنها را در كار خدا دخالت داده‌اید كفر می‌ورزند! و ای پیامبر! هیچ كس همچون خداوند دانا و خبیر، تو را از حقائق آگاه نكرد!»
در این آیات به قرینه إِن تَدْعُوهُمْ لاَ یَسْمَعُوا دُعَاءَكُمْ، وَ به قرینة وَ لَوْ سَمِعُوا مَا اسْتَجَابُوا لَكُمْ می‌فهمیم كه مراد از شركائی كه مشركین در اینجا شریك قرار داده‌اند همین بت‌ها و اصنامِ جامد و فاقد شعور هستند؛ پس آنها در روز قیامت محشور می‌شوند و به شرك مشركین كفر می ورزند و آن را انكار می كنند. و كفر آنان در روز قیامت و اعراض آنها از مشركین كه عبادت كنندگان آنها هستند، به این است كه می گویند: بار پروردگارا! ما از اعمال آنها و كردار آنها تبرّی و بیزاری جسته‌ایم! و بسوی تو توجّه كرده و التجاء نموده‌ایم!
و از جمله آیات دالّ بر بعثت جمادات این آیه است:
وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِن دُونِ اللَهِ لاَ یَخْلُقُونَ شَیْـًا وَ هُمْ یُخْلَقُونَ * أَمْوَ اتٌ غَیْرُ أَحْیَآءٍ وَ مَا یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ.(۳)
«و آن كسانی را كه غیر از خدا مردم به عنوان عبادت می خوانند، آنان چیزی را نیافریده‌اند، و خودشان آفریده شده‌اند. مردگانی هستند غیر زندگان؛ و اصلاً نمی‌فهمند و شعور ندارند كه چه موقع برای قیامت برانگیخته می‌شوند.»
كلمة أَمْوَ اتٌ غَیْرُ أَحْیَآء، گر چه به حسب معنای دقّیق عقلی، شامل افراد ذی روح چون فراعنه زمان كه مردم را به پرستش خود می‌خوانند نیز می شود؛ لیكن به حسب ظاهر همان اصنام و بت‌هائی است كه مشركین جاهلیّت آنها را معبود خود قرار می‌داده‌اند.
و این آیه با صراحت می گوید آن اصنام و بت‌ها موقعِ معاد و حشر خود را نمی‌دانند. و از جمله آیاتی كه دلالت بر حشر جمادات می كند، این آیه است:
وَ لاَ یَحْسَبَنَّ الَّذِینَ یَبْخَلُونَ بِمَآ ءَاتَیـ’هُمُ اللَهُ مِنْ فَضْلِهِ هُوَ خَیْرًا لَهُمْ بَلْ هُوَ شَرٌّ لَهُمْ سَیُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُوا بِهِ یَوْمَ الْقِیَـامَةِ وَ لِلَّهِ مِیرَاثُ السَّمَـاوَاتِ وَ الاْرْضِ وَ اللَهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ.(۴)
«و گمان نبرند كسانی كه از انفاق آنچه را كه خداوند از فضل خود به آنها داده است بخل می‌ورزند كه آن بخل برای آنها خوبی و خیر است؛ بلكه برای آنها بدی و شرّ است و به زودی همان اموال مورد بخل را خداوند به صورت طوق و گردن بندی در روز قیامت درمی‌آورد و به گردنشان می‌آویزد. و برای خداست میراث آسمانها و زمین، و خداوند به آنچه می‌كنید داناست.»
در این آیه شریفه چون می فرماید: نفس اموالی كه از انفاق آن بخل می ورزند به صورت طوق بر گردن بخیلان آویزان می‌شود، پس معاد اموال مورد بخل در جهنّم همان طوق بر گردن بخیلان است.
اثبات علم و حیات برای نباتات و جمادات و حیوانات، طبق آیات قرآن
از برخی آیات استفاده می‌شود كه معاد نباتات و جمادات در قیامت ملازم با حیات و علم است، و آنجا عالم حیات و علم است، آنجا از هر موجودی حتّی از یك ذرّه بی‌مقدار علم و حیات تراوش می کند. آیه ۲۹سوره شوری، بسیار لطیف این معنا را می رساند:
وَ مِنْ ءَایَـاتِهِ خَلْقُ السَّمَـاوَاتِ وَ الاْرْضِ وَ مَا بَثَّ فِیهِمَا مِن دَآبَّةٍ وَ هُوَ عَلَی’ جَمْعِهِمْ إِذَا یَشَآءُ قَدِیرٌ.
«و از آیات خداوند آفرینش آسمانها و زمین و آنچه در آنها از جنبندگان خدا منتشر كرده است می‌باشد، و خداوند بر جمع و حشر آنها زمانی كه بخواهد تواناست.»
ظاهراً ضمیر جَمْعِهِمْ به السَّمَـ’وَاتِ وَ الاْرْضِ وَ مَا بَثَّ فِیهِمَا مِن دَآبَّةٍ رجوع می كند و این دلالت بر حیات و علم آسمانها و زمین و جمیع جنبندگانی كه در آسمانها و زمین است دارد.
ظاهر آیاتی كه دلالت بر شهادت جمادات چون اعضاء و اجزاء بدن و أمكنه و أزمنه دارد، سرایت حیات و علم را به جمیع موجودات می رساند.
و روایات نیز درباره حشر غیر بشر و ملائكه و موجوداتی كه خداوند در آسمانها و زمین و مابینهما آفریده است بسیار است؛ مثل روایاتی كه دلالت دارد بر آنكه سگ اصحاب كهف و ناقه حضرت صالح پیغمبر در بهشت هستند، و آنكه وُحوش و سگ‌ها در جهنّم داخل می شوند و مجرمان را با دندان پاره می كنند، و اینكه شتری كه بر روی آن سه بار و یا هفت بار سفر حج كنند از شتران بهشت است.
کلام آخر:
و هر كس این گفتار ما را به خوبی دریابد می داند كه: تمام كائنات باید به خدا رجوع كنند؛ و اینست مقتضای حكمت و وفاء به وعد و وعید و مجازات. همه موجودات روبسوی غایت و مقصد مطلوب بوده و در حركت هستند، الاّ آنكه حشر هر چیزی بسوی آن چیزیست كه مناسب با اوست.از برای انسان حشری است مناسب با او، و از برای شیاطین مناسب آنها، و از برای حیوانات مناسب با آنها، و از برای نباتات و جمادات بحسب آنها.
پی نوشتها:
۱- الاحقاف،آیات۵و۶
۲- فاطر،آیات۱۳و۱۴
۳-النّحل،آیات۲۰و۲۱
۴- ءَال عمران،آیه ۱۸۰