دیگر بار چشمه سار کوثر محمّد صلی الله علیه و آله در جویباران فضیلت و عفاف به یکدیگر رسیدند تا مرجان های معرفت و مرواریدهای درخشان امامت را به چشمان منتظر و دل های آرزومند هدیه کنند. امام حسین علیه السلام جشنی شکوهمند و معنوی را تدارک دیده تا شاهد پیوند زیبا و مقدّس فاطمه دختر برادرش امام مجتبی علیه السلام و زیباترین روح پرستنده؛ یعنی، فرزندش علیّ باشد.
خدایا، این نام ها چقدر برای اهل بیت عصمت زیبا و خاطره آفرین است! فاطمه همنام مامشان زهرا علیهماالسلام که همواره خاطره های مهر و عفاف و عصمت را در یادها زنده می کند و نام علی همان که سجّاد آل محمّد علیهم السلام فرمود از شدّت علاقه ای که پدرم به امام علی علیه السلام داشت همواره برای فرزندانش نام علی را بر می گزید.(1)
حریف مجلس ما خود همیشه دل می برد علی الخصوص که پیرایه ای بر او بستند
و این خود فرهنگی زیبا و عشقی متعالی بود که همچنان خاندان فاطمه علیهاالسلام با آن زندگی می کردند و با نسیم و عطر دل انگیز این نام، خود را شادابی و معنویّت می بخشیدند که حدیث فاطمیّات نیز جلوه ای از همین فرهنگ و عظمت را فرا راه دیدگان قرار می دهد. پنج نفر از راویان حدیث به نام فاطمه است که هر یک از عمّه های خویش آن را روایت می کنند. فاطمه دختر امام موسی ابن جعفر علیهماالسلام از فاطمه دختر امام صادق علیه السلام از فاطمه دختر امام باقر علیه السلام از فاطمه دختر امام سجّاد علیه السلام از فاطمه دختر امام حسین علیه السلام و او از امّ کلثوم دختر فاطمه ی زهرا علیهاالسلام و او از مادرش فاطمه ی زهرا علیهاالسلام که فرمود: «آیا فراموش نمودید سخن پیامبر صلی الله علیه و آله را در روز غدیر خم که فرمود:,هر کس من مولای اویم علی مولای اوست.»،(2)
صادق علیه السلام درباره اش می فرماید:
«کانت صدّیقةً لم تُدْرَک فی آل الحسن اِمْرَاَةٌ مثلُها؛ او بسیار راستگو بود که در خاندان امام مجتبی هیچ زنی به همتایی او نمی رسید.»(3) او در سایه سار نخل بالنده ی امامت به مقامی رسیده که امام باقر علیه السلام می فرماید:
«روزی مادرم در زیر دیواری نشسته بود که ناگاه صدایی از دیوار برخاست و از جا کنده شد. در حال فرود آمدن بود که مادرم با دست خود به دیوار اشاره نمود و فرمود: «لا وَ حقِّ المصطفی ما اَذِن اللّه لک فی السّقوط فَبَقِیَ مُعَلّقا فی الجوّ؛ سوگند به حق مصطفی تو نباید فرود آیی که حق تعالی تو را به افتادن رخصت نمی دهد پس آن دیوار در فضا معلّق باقی ماند، تا مادرم از آن جا بگذشت.»(4)می گیرد.
نوه ی امام علی ابن ابی طالب علیه السلام ، دختر امام حسن، عروس عمویش امام حسین، همسر امام زین العابدین، و مادر امام محمد باقر علیه السلام عظمت و نوری که فقط بیانگر آن این کلام الهی است که فرمود: «فتبارک اللّه احسن الخالقین»(5)
بخشید.
«باقِر آل محمّد صلی الله علیه و آله »
نشانه های صدق بشارت پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله ظهور یافته و لحظه های دیدار جابر با امام باقر علیه السلام نزدیک شده او مشتاق است تا شاهد اعجاز عینی و خارجی سوره ی کوثر باشد زیرا پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله از پیش به جابر ابن عبداللّه انصاری بشارت داده بود که تو زنده میمانی و فرزندی از من را ملاقات خواهی نمود که همنام من است و سیمایش همانند سیمای من و به صورتی عمیق و شگفت علم را می شکافد و از او خواسته بود که سلامش را به او برساند. لحظه ی موعود فرا می رسد. در یکی از کوچه های مدینه به او برخورد می کند. در او به دقّت می نگرد و می گوید: «این همان سیمای رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله است.» بر سرش بوسه می زند و می گوید: «پدر و مادرم فدایت، جدّت رسول گرامی اسلام به تو سلام رسانده است.»
حضرت پاسخ می دهد که بر رسول گرامی اسلام سلام باد. پس از آن بود که جابر به دیدار حضرت می شتافت و شاید رمز و راز بعضی از اختلافاتی که در روایات مرتبط با آن دیده می شود، به خاطر همین دیدارهای مختلف است.
سلیمان ابن ابراهیم قنْدوزی از دانشمندان اهل سنّت در کتاب خود «ینابیع المودّه» فصلی را در بیان نام های ائمه ی دوازده گانه گشوده و در آن روایاتی را نقل می کند که پیامبر گرامی اسلام اوصیای خویش را از امام علی علیه السلام تا حضرت مهدی علیهم السلام نام برده و از امام پنجم با لقب باقر یاد می کند و می فرماید: «فاذا انقضت مدّة الحسین فالامام ابنه علی و یلّقّب بزین العابدین فبعده ابنه یلقّب بالباقر.»(6)
(7)(8)(9)(10)
می کند.»(11)
نمودم.»(12)
(13)
قدرش در میان مردم ناشناخته مانده است.
عدّه ای گفتند: این فرد کیست، در پاسخ بدانان گفته شد: «محمّد ابن علی الباقر عَلَم العلم و النّاطق عن الفهم؛ او محمد ابن علی شکافنده ی دانش، نشانه و پرچم علم و گوینده ی سخن از روی آگاهی و فهم است.»(14)
نخواهد داشت.
در پاسخ می توان گفت: اگر فرض کنیم، جواب سؤالات صحیح بودن و باطل بودن یا بله و خیر باشد از جهت تناسب زمان مشکلی نخواهد داشت.
ثانیا ممکن است تعبیر به هزار سؤال نشانه ی کثرت و زیادی سؤال ها بوده باشد نه این که دقیقا هزار سؤال باشد علاوه بر این ممکن است، افراد زیادی سؤالات مشترک داشته اند و زمانی که سؤال یک فرد پاسخ داده می شد، دیگران نیز جواب خود را دریافت می داشته اند و بدین جهت تعبیر به پاسخگویی به هزار سؤال شده است.
امام باقر علیه السلام از نگاه دانشمندان اهل سنّت
ابن حجر هَیْثَمی از متعصّبان اهل سنّت درباره امام باقر علیه السلام می نویسد:
«ابو جعفر محمّدٌ الباقر سُمِّی بذالک مِنْ بَقَرَ الاَْرضَ ای شَقَّها وَ آثارَ مُخْبَئاتِها وَ مَکامِنها فلذالک هُوَ اَظْهَرَ مِنْ مُخْبَئاتِ کُنُوزِ المعارِف و حقائق الاحکام ما لایخفی الاّ علی مُنْطَمِسِ الْبَصیرة اَو فاسِدِ الطّویّة وَ مِنْ ثمّ قیل فیه هو باقِرُ العلم وَ جامعه و شاهِرُ علمِه وَ رافِعُهُ؛ لقب باقر برای ابو جعفر محمّد باقر برگرفته از شکافتن زمین و بیرون آوردن گنج های پنهان آن است، بدین جهت که او از گنج های پنهان معارف و حقایق احکام آن قدر آشکار ساخت که جز بر افراد بی بصیرت و دل های ناپاک پوشیده نیست و از این جاست که وی را شکافنده و جامع دانش و نشر دهنده و بر افرازنده ی علم خویش نامیده اند.
وی سپس به شخصیّت امام در بعد عرفان اشاره می کند و می گوید:
«و لَهُ من الرّسوخ فی مقامات العارفین ما یکلُّ عنه اَلْسِنَةُ الواصفین و له کلماتٌ کثیرةٌ فی السلوک و المعارف لا تَحتَمِلُها هذه الْعِجالة؛ و برای او از استواری و ثبات در مراحل سلوک عرفانی منزلتی است که وصف کنندگان از بیان آن عاجزند و در زمینه ی این سلوک و معارف دارای کلمات فراوانی است که فرصت، مجال طرح آن را نمی دهد.»(15)
که در مقابل معلّم خویش نشسته باشد.»(16)
امور) است.»،(17)
نداشته ام.
فقال له ابو جعفر علیه السلام اَتَدْری این اَنت، انت بین یدی بیوتٍ اذن اللّه ان ترفع و یذکر فیها اسمه…؛
فرمود: آیا می دانی که در کدامین مکان قرار گرفته ای؟ تو اکنون در مقابل خانه هایی هستی که خداوند به رفعت و بلند مرتبه ای آن رخصت داده است و نام خدا در آن برده می شود و صبح و شام خدای را در آن خانه ها تسبیح می کنند و آنان مردانی هستند که تجارت و خرید و فروش آنان را از یاد خدا و اقامه ی نماز و پرداخت زکات باز نمی دارد.
تو در این گونه مکانی و ما دارای این خانه ها.»(18)
داشت.(19)
نظرهای مختلف راجع به معنای کوثر می نویسد:
«سومین نظر در معنای کوثر این است که منظور از آن، فرزندان پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله است و این به آن جهت است که این سوره در ردّ کسانی نازل شده است که از آن حضرت به خاطر نداشتن فرزند عیبجویی می کردند که در این صورت معنای آن این است که خداوند تو را فرزندان و نسلی عطا می کند که در طول تاریخ برقرار خواهند ماند. سپس می گوید: ,ببین که چقدر انسان ها از اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله به شهادت رسیده اند اما جهان همچنان شاهد رونق فزاینده ی آنان است. آن گاه بنگر که چه تعداد از بزرگان اندیشمند مانند امام باقر، امام صادق، امام کاظم، امام رضا علیهم السلام و محمّد نفس زکیّه در میان آن ها جلوه گر شده است.»،(20)
چرا او؟
مطلبی که لازم است بدان بپردازیم، این است که چگونه امام پنجم علیه السلام به باقر لقب یافت با این که همه ی معصومین شکافنده ی دانش و علم بوده اند؟
برای بررسی و تحلیل آن لازم است که به موقعیّت و زمان ویژه ی امام باقر علیه السلام توجّه نمائیم.
بعد از رحلت پیامبر صلی الله علیه و آله حوادث تلخ و ناگواری برای جهان اسلام و اهل بیت علیهم السلام پیش آمد که موجب شد امام علی علیه السلام به مدّت بیست و پنج سال خانه نشین گردد و مردم نتوانند از دانش آن امام بهره ی لازم را ببرند. در دوره ی پنج ساله ی حکومت آن حضرت ناکثان (عهدشکنان)، قاسطین (معاویه و اصحاب او) و مارقین (خوارج نهروان) نیز با جنگ های خود فرصت تعلیم گسترده را از آن امام سلب نمودند.
امام مجتبی علیه السلام نیز پس از دوره ی حکومت کوتاه خود، همین مشکلات و تنگناها را داشته و خفقان حاکم اموی و تبلیغات مسموم آنان راه های روی آوری مردم بسوی آن حضرت را سد نموده بود. این خفقان در دوران امام حسین علیه السلام به اوج خویش رسید. به طوری که هر گونه امکان تبلیغ و بیان فروعات احکام را از ابی عبداللّه علیه السلام سلب نمودند.
اگر روایات فقهی را مورد مطالعه و دقّت قرار دهیم مشاهده می کنیم که روایات امام حسین علیه السلام در این زمینه اندک است، تازه همان روایات نیز از طریق فرزندان معصومش علیهم السلام به ما رسیده است.
این خفقان در کربلا به اوج خود رسید و پس از شهادت آن حضرت تا پایان عمر امام زین العابدین علیه السلام نیز سایه سنگین و شوم استبداد بر امّت اسلامی گسترده بود امّا در زمان امام باقر علیه السلام وضعیّت به گونه ای دیگر شده بود. از یک سو فرقه های مختلف و مکتب های گوناگون سؤالات زیادی را در ذهن ها پدیدار ساخته بود که جواب و تحقیق درباره ی آن را دنبال می کردند که مناظرات امام علیه السلام گواه آن است و از سویی دیگر مظلومیّت اهل بیت علیهم السلام برای جامعه ی اسلامی به صورت روشن تری پدیدار شده بود و موجب توجّه و جذب دل های مستعدّ بسوی آن بزرگواران شده بود و این در حالی بود که ضعف حکومت اموی و قیام های مختلفی که در مملکت اسلامی علیه آنان انجام می گرفت فرصت پرداختن و ایجاد حسّاسیّت نسبت به اهل بیت را از آنان گرفته بود.
در این زمان بود که امام باقر علیه السلام در صحنه ی علمی ظهور یافت و علوم دینی و الهی را فرا راه حقّ جویان قرارداد و با تبیین درست و اصیل دیدگاه دین، جلوه ی زیبایی از دانش و آگاهی و معرفت را ترسیم نمود و انسان های دور افتاده از ساحل را به آب های زلال حقیقت رهنمون شد. او بار دیگر اعجاز علمی نسل کوثر را متجلّی ساخت و گل واژه های علم و آگاهی را از بوستان قرآن و سنّت به دل های حق جو هدیه نموده تا همچنان به عنوان باقرالعلوم آل محمّد بر تارک قرون و اعصار هرچه شکوهمندتر بدرخشد.
پی نوشت ها:
________________________________________
1 ـ بحارالانوار، ج 45، ص 175.
2 ـ الغدیر، ج 1، ص 197.
3 ـ اصول کافی، باب مولد ابی جعفر علیه السلام ، ج 1، ص 390.
4 ـ همان.
5 ـ مؤمنون/ 14.
6 ـ ینابیع المودّه، ج 3، باب 76 ـ فی بیان الأئمة الاثنا عشر ـ ص 284.
7 ـ بحارالانوار، ج 46، ص 335.
8 ـ همان.
9 ـ نساء/ 114.
10 ـ همان/ 5.
11 ـ مائده/ 101.
12 ـ اختیار معرفة الرجال (کشّی)، صص 163 و 167.
13 ـ سفینة البحار، حرف حاء.
14 ـ بحارالانوار، ج 46، ص 259؛ مناقب، ج 3، ص 317.
15 ـ الصّواعق المحرقة، ص 201.
16 ـ حلیة الاولیاء، ج 3، ص 186؛ ارشاد مفید، ص 280، به نقل از بحارالانوار، ج 46، ص 286 و تذکرة الخواصّ، ص 337 و البدایة والنّهایة «ابن کثیر»، ج 9، ص 311، به نقل از سیره ی پیشوایان، ص 308.
17 ـ البیان و التّبیین، ج 1، ص 84، نقل از بحارالانوار، ج 46، ص 289.
18 ـ بحارالانوار، ج 46، ص 357.
19 ـ همان، ص 258.
20 ـ تفسیر فخر رازی، ج 32، ص 124.