شخصیت حضرت علی بن محمد الباقر(ع) به سبب سیره تبلیغی ایشان، در میان امامزادگان دارای جایگاهی والا است که با مطالعه آن می‌توان به درسهای آموزنده‌ای برای جامعه علمی و فرهنگى، به ویژه حوزه‌های علمیه دست یافت.
بزرگمردی که بنا به درخواست مردم کاشان از محضر نورانی امام محمد باقر(ع) به این شهر مهاجرت کرد و هدایت و رهبری آنها را بر عهده گرفت و مأمن وملجأ مردم این منطقه و شهرهای اطراف، مثل قم شد. این امامزاده بزرگوار با ارتباط گرم و روحانی با قشرهای مختلف مردم و سفرهای کوتاه مدت به مناطق مختلف کاشان و دیدار با مردم آن سامان، و احیای نماز جمعه در کاشان توانست در مدت ۳ سال به هدایت مردمان آن سامان بپردازد. وی در پایان این دوران با شهادت خویش درستی حرکتش را به اثبات رسانید.
صاحب ریاض العلماء می‌نویسد: «سید اجل سید علی بن مولانا امام باقر(ع) از بزرگان و اکابر فرزندان امام باقر(ع) است و بیان عظمت شأنش نیازی به کلام طولانی ندارد. قبرش در حوالی کاشان و معروف به «مشهد بارکرس» است.
تولد
حضرت علی بن محمد الباقر(ع) از خاندان عصمت و طهارت و فرزند گرامی و بلند مرتبه امام باقر(ع) است. شیخ عباس قمى; درباره فرزندان امام پنجم شیعیان می‌نگارد:
بدان که اولاد آن حضرت، بنابر آنچه شیخ مفید و طبرسی و دیگران ذکر کرده‌اند،از پسر و دختر، هفت نفرند: ابو عبدالله جعفر بن محمد(ع) و عبدالله که از اُم فروه بنت قاسم بن محمد بن ابی بکر بودند و ابراهیم و عبیدالله که از ام‌حکیم بوده و هر دو در ایام حیات پدر بزرگوارشان وفات کردند. و علی و زینب و ام‌سلمه که از ام ولد بودند؛ هر چند که در بعضی کتب دیگر ام‌سلمه را از مادری دیگر دانسته‌اند.»[۱]
اولاد حضرت علی بن محمد باقر(ع)
صاحب کتاب بغیه الحائر، در بیان مختصری از حال اولاد آن حضرت می‌نویسد: «شأن و حال اولاد این بزرگوار نیز مانند بقیّه احفاد امام باقر(ع) است که با اهمال و فراموشی تاریخ و مورخین از یاد رفتند؛ ولیکن علی رغم این مطلب از لابه‌لای کلمات و از میان اقوال پراکنده مورخین، ثابت شده است و هیچ شکی در این نیست که این بزرگوار، دارای نسل است؛ با اینکه به خاطر دلایل و اسبابی احوال اولادش مخفی شده است.»[۲]
البته مصعب زبیری می‌نویسد: «علی بن محمد (باقر)۷ دختری به نام فاطمه داشت که مادرش ام‌ولد بود و موسی بن جعفر بن محمد باقر(ع) با این دختر ازدواج کرد.»[۳] صاحب غایه‌الاختصار نیز همین مطلب را نقل نموده است.[۴]
فرزند بزرگوار دیگری نیز از ایشان بوده است که احمد بن علی بن باقر(ع) نام داشت. قبر ایشان در اصفهان در باغاتی قرار دارد که سر راه محله خواجو است.[۵]
توصیف علما
صاحب کتاب مشاهد العتره الطاهره در بیان امامزادگان کاشان آورده است: «در کاشان، آرامگاه علی بن امام محمد باقر بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب(ع) قرار دارد. خوانساری در روضات الجنات و قاضی نورالله شوشتری در مجالس المؤمنین و سید جعفر بحرالعلوم[۶] و حاج شیخ عباس قمى[۷] و شیخ عبدالجلیل قزوینی رازى[۸] نقل کرده‌اند که علی بن امام باقر(ع) در ناحیه کاشان در روستایی به نام «وبار کرسب» در آرامگاهی آباد، مدفون است و مجد الدین آن را تجدید عمارت و به بهترین صورت تزیین و املاکی را بر آن وقف کرد. شیخ مفید در ارشاد، مصعب زبیری در انساب قریش و ابوطالب اسماعیل مروزی در انساب الطالبیّه نیز این را نقل کرده‌اند.»[۹]
صاحب ریاض العلماء می‌نویسد: «سید اجل سید علی بن مولانا امام باقر(ع) از بزرگان و اکابر فرزندان امام باقر(ع) است و بیان عظمت شأنش نیازی به کلام طولانی ندارد. قبرش در حوالی کاشان و معروف به «مشهد بارکرس» است. گنبد رفیع و عظیمی دارد و جماعتی از علمای شیعه نیز در شأن او فضایلی گفته و درباره کرامات او و مشهدش حکایاتی دارند.»[۱۰]
در مقام ممتاز سلطان علی بن محمد باقر(ع) و مدفن و اعقاب وی تردیدی وجود ندارد و از نظر علمای انساب نیز وى، از یاران و اصحاب امام جعفر صادق(ع) بوده است و اعتراف وی به حق امام زمان خود اثبات می‌شود.
در مقام، شأن و عظمت حضرت سلطان علی بن محمد باقر(ع) همین بس که ائمه اطهار: محل دفن او را هنگام بروز بلایا و سختیها به عنوان مهد امنیت معرفی و در روایتی آن را با قم هم‌ردیف ساخته‌اند: «فَعَلَیْکُمْ بِقُمَّ وَ حَوَالَیْهَا وَ الْاَردهار؛[۱۱] بر شما باد توجه به قم و اطراف آن و اردهال»؛ چنانکه امام رضا(ع) ضمن گفتگویی با میهماندار خواهرش، فاطمه معصومه۳ در قم، به نام موسی بن خزرج، از وی می‌پرسد: «اردهال رامی‌شناسى؟» عرض می‌کند: «مرا در آنجا دو مزرعه ملکی است.» امام در این موقع سه بار می‌فرماید:«نِعْمَ الْمَوْضِعُ الاردهار؛ خوب موضعی است اردهار» و ادامه می‌دهد: «فالزم به و تمسک به؛ پس التزام و تمسک به آن پیدا کن.»[۱۲]
درخواست مبلغ و راهنما
جمعی از شیعیان و دوستان اهل بیت عصمت و طهارت۷ که در کاشان (چهل هزاران = چهل حصاران) بودند،با اهالی فین، انجمنی تشکیل دادند. آنان به این نتیجه رسیدند که چون از خدمت امام زمان۴ دورند، عریضه‌ای خدمت امام بفرستند تا یک نفر از آقازادگان خود را برای راهنمایی و تربیت و تعلیم احکام اسلام و پیشوایی به جانب آنان گسیل فرماید.[۱۳]
آنان عریضه‌ای نوشتند، و همراه عامر بن ناصر و هدایایى، خدمت حضرت باقر(ع) به مدینه طیّبه ارسال داشتند. عامر، نامه را به امام(ع) رسانید و آن حضرت پس از قرائت نامه فرمود: «ای عامر! دوستان، یک نفر را برای پیشوایی و هدایت خواسته‌اند؛ دلم گواهی نمی‌دهد که یکی را به آن ولایت بفرستم و دل از او بردارم؛ اما به خاطرم می‌رسد با خدای تعالی مشورت کنم، اگر از خداوند عالم اشارتی باشد، اجازت می‌دهم به همراهت یکی روانه شود.»
تصمیم امام باقر(ع)
حضرت امام محمد باقر(ع)، جدّش پیغمبر۹ را در خواب دید که فرمود: «ای فرزند! دوستان ما قاصدی به طلب پیشوایى، نزد تو فرستاده‌اند. باید خواسته نماینده آنان را اجابت کنی و دست ردّ به سینه آنان نگذاری تا در روز قیامت ایراد و مؤاخذه بر تو نباشد. نور دیده‌ام سلطان علی را همراه او روانه کن که مردم آن سامان، وی را زیارت کنند، و از هدایت او بهره‌مند شوند، و به آرزوهای خود برسند.»
آن حضرت از خواب بیدار شد و فرزندان خود را جمع کرد و فرمود: «ای نور دیدگانم! جدّ بزرگوارم در خواب به من امر فرمود که نور دیده‌ام، سلطان علی را به فین و چهل حصاران و نواحی آن بفرستم تا مردم آنجا را به طریقه جدّم راهنمایی کند؛ امّا می‌دانم دیگر او را نخواهم دید و از بوستان وصلش گلی نخواهم چید. به هر حال توقف جایز نیست. وسایل مسافرت را برایش آماده کنید.» امام جعفر صادق(ع) امر فرمود تا اسباب سفر برادر را مهیّا کردند. حضرت سلطان علی با والد بزرگوارش وداع کرد و از مدینه بیرون آمد.[۱۴]
نزول اجلال در کاشان
مردم کاشان با شنیدن تشریف فرمایی حضرت، خوشحال شده، از کوچک‌و بزرگ، زن و مرد تقریباً شش هزار نفر به عزم استقبال، پیاده و سواره به آن سوی شتافتند. آنان شب را خارج از بارکرس، آسوده خوابیدند و وقتی صبح شد به قصد زیارت آن حضرت به سوی خابه روان شدند؛ اما برای اهالی آن محل ترس و وحشت روی داد و جمعیت را راه ندادند. وقتی چشم جلال الدین در خابه بر سعید بن قوام الدین و محمد بهروز افتاد، جمعیت را راه دادند. حضرت امامزاده به سبب آب و هوای خوب آن قریه، گویا یک ماه را در آنجا اقامت کردند، پس از یک ماه به سوی فین و کاشان حرکت کردند و وارد آن دیار شدند. آن حضرت، بیش‌تر اوقات در مسجد جامع کاشان به عبادت می‌پرداختند و شیعیان نماز جمعه را به ایشان اقتدا می‌کردند و کرامات بسیاری از آن حضرت بروز کرد.[۱۵]
وی پس از مدتی به طرف خابه حرکت کرد؛ ولی هر جمعه برای اقامه نماز جمعه به کاشان بازمی‌گشت و دوباره برای استراحت به خابه می‌رفت.[۱۶]
یک سال بدین منوال گذشت و حضرت در این مدت با فرستادن نامه به پدر بزرگوار و برادرش آنان را از چگونگی حالات خود باخبر می‌کرد تا اینکه در سال ۱۱۴ هجری قمری هشام بن عبدالملک ملعون حضرت باقر(ع) را مسموم کرد و آن حضرت به شهادت رسید که حضرت امام جعفر صادق(ع) نیز در نامه‌ای به برادر گرامی‌اش، خبر شهادت آن امام همام را رسانید.[۱۷]
دیدار از مردم مناطق مختلف
از ویژگیهای حضرت علی بن محمد باقر(ع) این بود که برای رسیدگی و حل مشکلات دینی مردم در بعضی از مناطق، طبق خواسته آنها به سویشان می‌شتافت. در این باره نقل شده است که زرین کفش (زرین نعل) حاکم منطقه، وقتی به خدمت حضرت رسید، عرض کرد: «بعضی از مساکین و عاجزین قریه بارکرس که قادر بر مسافرت به خابه نیستند، تقاضا دارند که امام زاده به نور قدوم مبارک، بارکرس را منور ساخته تا پیران و زمینگیران از پند و اندرزهای شفابخش شما جانی تازه و قوتی بی‌اندازه گیرند، و مردم فین و کاشان نیز به ملاحظه نزدیکی راه و طی مسافت، بیش‌تر به نماز حاضر شوند. مردم نیز با او همصدا گشته، همین درخواست را کردند و قدر و رأی عامر ناصر را از یاد بردند و همگی سعی و اهتمام کردند که حضرت را از آن قریه به بارکس حرکت دهند، و هر چه خواجه جلال الدین و خواجه ملک شاه سرو صدا کردند که حضرت به آن محل مسافرت نکند، مؤثر واقع نشد.
در نتیجه حضرت متوجه بارکرس شده و در دامنه حَیَل (کوهی) که نزدیک سرچشمه بارکرس بود، سکونت گزید و خیمه‌ها بر پا کردند، و مردم همه روزه به خدمتش می‌رسیدند.»[۱۸]
البته این روش و منش آن حضرت در توجه به مناطق محروم و مسکینان و سفرهای فرهنگى، می‌تواند سرمشق خوبی برای کاروان علم و تبلیغ باشد.
گزارش فعالیّت
والیِ وقتِ این نواحى، ارزق ابرح بود که به قولی ایالت قم و به قولی دار السلطنه قزوین تحت حکومتش بود. حارث، ملقب به زرین کفش که اهل بارکرس بود و از جانب وی حکومت اردهال و قم و بارکرس را داشت با خود اندیشید که مبادا گرویدن مردم به حضرت سلطان علی و اجتماع آنان به گوش ارزق ابرح برسد و ناراحت شود و ریاست این نواحی را از وی بگیرد، و او را به قتل برساند؛ در نتیجه وی به والی نوشت که سلطان علی بن امام محمد باقر(ع) ۳ سال است به این نواحی آمده است و مردم بسیاری به او گرویده و مطیعش شده‌اند؛ ولی جمعیت ما اندک است و تاب مقاومت در مقابل آنان را نداریم، هر دستوری دهى، رفتار کنیم.
چون نامه به والی رسید، بسیار ناراحت شد و ارقم شامی را که در کشتن امامزادگان معروف بود همراه شصت هزار نفر و همراه زبیر نراقی به کمک زرین کفش فرستاد تا در سرکوب این امامزاده بزرگوار به یاری او بیایند.[۱۹]
حماسه عاشورایی اردهال
نیروهای ارقم شامی و زبیر مزاقی به همراهی نیروهای زرین کفش، شبانه و بدون سر و صدا وارد منطقه شدند و راههای خروجی را مسدود کردند. در این حال، جناب عبدالکریم بارکرسی آشپز و خادم حضرت سلطان علی از ماجرا خبردار شد و پابرهنه، نزد آن حضرت شتافت و ایشان را از ماجرا باخبر کرد. در نتیجه، حضرت نیز بی‌درنگ، خود را آماده رزم کرد و عبدالکریم نیز به سمت حوابق رفت تا آنها را باخبر کند. آنها نیز همراه خواجه جلال الدین و خواجه ملک شاه، همراه دویست نفر به کمک حضرت آمدند و نامه‌ای به سوی فین و کاشان فرستادند که قاصد به دست یاران زرین کفش کشته شد و سرش را برای خواجه جلال الدین فرستادند. این دویست نفر با لشکر زرین کفش مقابله کردند، و در مقابل، مردم قلّه‌الجبال به ترغیب زرین کفش به لشکرش پیوستند. در این درگیرى، خواجه نصیر، فرزند خواجه جلال الدین کشته شد. با شدت گرفتن درگیرى، بقیه بزرگان نیز به شهادت رسیدند و حضرت نیز پس از استفاده از چوبه تیر، که بنا به روایتی ۸۰ چوبه داشت، با شمیر به مبارزه برخاست و پس از جنگهای تن‌به‌تن، ضعف بر ایشان مستولی شد و از اسب فرو افتاد و خون از پیشانی‌اش جاری شد. در چنین حالى، لشکر ارقم به محل مبارزه آمده و مردم خابه و معدود افراد باقی‌مانده در کنار حضرت، فرار کردند و ارقم به بالین حضرت(ع) آمد و سرِ مطهرش را جدا کرد.
از ویژگیهای حضرت علی بن محمد باقر(ع) این بود که برای رسیدگی و حل مشکلات دینی مردم در بعضی از مناطق، طبق خواسته آنها به سویشان می‌شتافت.
وقتی مردم فین و کاشان از ماجرا باخبر شدند، گریان و نالان به محل مبارزه رفتند و حضرت و سایر شهدا را دفن کردند و با لشکر زرین کفش نیز به مبارزه پرداختند و آنها را به انواع عذابها و شکنجه‌ها معذّب کردند و حتی خانه‌ها و باغات طرفداران زرین کفش را ویران ساختند.[۲۰]
وصایای حضرت
وقتی حضرت در لحظه‌های آخر عمرشان، چشم گشودند، خود را در کنار خواجه ملک شاه دیدند و فرمودند: «ای دوست موافق! وصیتی چند دارم، باید به وصایای من عمل کنى:
۱٫ برادرم و نور دیده‌ام (سلطان محمود) از ترس دشمنان در خانه عبدالکریم بارکرسی پنهان شده است. کوشش کن او را به مردم چهل حصاران و فین رسانی که به وی آسیب نرسد.
۲٫ نامه‌ای به حضرت برادرم امام جعفر صادق(ع) عرضه کن و تمام وقایع و شرح غربت و مظلومی مرا بده و ذکر کن که مردم با من چه‌ها کردند و نگذاشتند، یک دفعه دیگر به خدمتت برسم.
۳٫ سلام مرا به دوستان فین و چهل حصاران برسان و بگو قبر مرا در همان محلی قرار دهند که به شما نشان داده‌ام و تخلف نورزند.[۲۱]
کرامات حضرت
یکی از کراماتی که درباره حضرت علی بن محمد باقر(ع) نقل شده است‌به شرح ذیل است: «فرد مورد وثوقی که از بیماری مهلک سودا رنج می‌برد نقل می‌کند که مشرف به زیارت آن حضرت شده و حاجت خواستم، شبی حضرت به خوابم آمده و نوید بهبودی به من داد. چند روزی از این ماجرا نگذشت که بهبودی کامل یافتم.
یکی از اهالی کاشان نیز نقل می‌کند، در حالی که همه دکترها جوابم کردند و بیماری‌ام را سرطان خون تشخیص داده بودند، به یاد کرامات و الطاف آن حضرت افتاده و راهی اردهال شدم شب را در آنجا ماندم، و حاجت خواستم و این کار چندین بار تکرار شد، تا اینکه شبی حضرت را در خواب دیدم. به من فرمودند: فلانی به نماز اهمیت بیش‌تر بده، و از ما ناامید مشو. در حالی که بدنم می‌لرزید، از خواب بیدار شدم و پس از چندی که برای آزمایش خون رفتم، هیچ عیب و نقصی در خودم نیافتم.»[۲۲]
حضرت امام محمد باقر(ع)، جدّش پیغمبر۹ را در خواب دید که فرمود: «ای فرزند! دوستان ما قاصدی به طلب پیشوایى، نزد تو فرستاده‌اند. باید خواسته نماینده آنان را اجابت کنی و دست ردّ به سینه آنان نگذاری تا در روز قیامت ایراد و مؤاخذه بر تو نباشد. نور دیده‌ام سلطان علی را همراه او روانه کن که مردم آن سامان، وی را زیارت کنند، و از هدایت او بهره‌مند شوند، و به آرزوهای خود برسند.»
سرداب اعجاب انگیز
در ایران صفای حرم مطهر سلطان على، سمت راست، پله‌های سردابی وجود دارد که تقریباً ۶ متر طول و ۳ متر عرض و ۵/۳ متر ارتفاع دارد. درباره این سرداب و تابوتهای داخل آن، سخنان زیادی گفته‌اند.
از جمله نقل شده است که «در سال ۱۳۱۳ شمسی اعتضاد الدوله، حکمران قم به مشهد اردهال (که از توابع قم بود)، آمد و فرمان داد تا روی سرداب را بشکافند. شخصاً داخل سرداب شده و حدود یکصد تابوت را مشاهده کرد که در هر یک جسدی سالم و از هم متلاشی نشده، در حالی که لباس زندگی به تن داشتند و روی گونه‌های بعضی خون خشکیده نمودار بود، قرار داشت، او ایشان را از یاران سلطان علی(ع) می‌شمارد.»[۲۳]
«در سال ۱۳۴۱ شمسی حضرت آیت الله سید شهاب‌الدین مرعشی نجفى; به قصد تأمین موتور برق به مشهد تشریف آوردند، نیمه شبی گوشه‌ای از سطح ایوان صفه صفا را شکافتند، تا دریچه‌ای به سرداب باز کنند. پس از تهویه مصنوعی هوای داخل سرداب، بدواً یکی از جوانان محل، پیشقدم شده و به وسیله چراغ زنبوری با کمک دیگران داخل سرداب می‌شود، پس از کسب اطمینان از عدم وجود خطر، معظم له وارد محوطه سرداب می‌شوند.
به طوری که ایشان نقل فرمودند: در سمت شرقی سراب، متجاوز از یکصد تابوت به اندازه‌های مختلف و رنگهای متفاوت در سه ردیف، روی یکدیگر گذاشته شده است که قسمتی از تخته‌های سرِ چند تابوت شکسته است و درون هر تابوت جسدی در لباس زندگى، صورت باز و موهای ژولیده نمودار است که با مختصر چیزی که به آنها اصابت کند، مانند پودر بر روی هم فرو می‌ریزد و متلاشی می‌شود، در عقب سرداب زیر دارالحفاظ لوحه‌ای از سنگ نصب و روی آن نام سید رکن الدین مسعود و تاریخ ۹۵۴ حجازی شده است.»[۲۴]
قالی شویان
سالهاست که مراسم قالی‌شویان (در نزدیک‌ترین جمعه به روز ۱۷ مهرماه هر سال) به یاد شهادت حضرت سلطان علی بن محمد الباقر(ع) با شور و غوغای وصف‌ناپذیر، همراه عزاداری و نوحه خوانی در مشهد اردهال برگزار می‌شود.
ممکن است قالب اصلی این مراسم، اندکی تغییر یافته باشد؛ ولی یکی از رسوم سنتی و مذهبی است که سابقه کهنی دارد. اصل این مراسم و انجام صحیح آن نه تنها با رسوم مذهبی منافاتی ندارد، که در راستای آن نیز هست.
به هر حال در این روز، یاد آن حضرت زنده نگاه داشته می‌شود. چند روز قبل از آن (به ویژه شبی که فردای آن مراسم برقرار خواهد شد) سیل جمعیت، از پیر و جوان، وزن و مرد، به این محل هجوم می‌آورند.
صبح این روز، مردم زیادی از فین، چوب به دست، بر سر چشمه آبی در کنار حرم (یعنی در محل شستن قالی) گرد هم می‌آیند و با شعار «یا حسین»، «یا حسین» به طرف مرقد مطهر حضرت سلطان علی بن محمد باقر(ع) حرکت می‌کنند. آنان در صحن صفا، همراه سایر مردم و با حضور چندین تن از علما و شخصیتهای مذهبى، مراسم را با تلاوت آیاتی چند از قرآن مجید آغاز می‌کنند. سپس مردم به نوحه‌خوانی و عزاداری می‌پردازند و پس از دقایقی چند، «فینی»های چوب به دست، یکی از قالیهای داخل حرم را برای شستن از خادمان امامزاده تحویل می‌گیرند. سپس قالی را لوله می‌کنند و بر دوش می‌کشند و با حمایت چوبهای خود، آن را از صحن صفا خارج و در حالی که عَلَم و کُتَل‌هایی در جلو حمل می‌کنند، حسین، حسین‌گویان، قالی را به طرف چشمه آبی می‌برند که در ۸۰۰ متری امامزاده (حرم) روان است. بردن این قالى، سَمبُل جریان حرکت دادن جنازه مطهر امامزاده است و پس از دقایقی عزادارى، مراسم پایان می‌پذیرد. همچنین در این مراسم بسیار باشکوه که دیدنش، هر انسانی را شوق زده و گریان می‌کند، هزاران تن از مردم، در حالی که بر سر و روی خود می‌زنند با شعارهای گوناگون، چوب به دستان فینی را همراهی می‌کنند.[۲۵]
درس تاریخى
این آموزه تاریخى،رهاورد ارزشمندی را برای مدیران عرصه تبلیغ و مسئولان حوزه‌های علمیه و نیز برای مردم مسلمان دارد.
مردم باید بیاموزند که برای تحکیم پایه‌های اعتقادی خویش و جاری ساختن دین در عرصه‌های مختلف زندگى، نیازمند ارتباط با عالمان دینی هستند. این روش و منش در سیره سلف، بسیار پررنگ بوده است. استاد حسن‌زاده آملی حفظه الله تعالی‌‌در یکی از گفتارهای درسی خویش می‌فرمود که مردم نور، در عصر مرحوم آیت الله ملا هادی سبزوارى; قصد تشرف به مشهد مقدس داشتند، به همین سبب، ابتدا به تهران می‌آیند و از آیت الله شیخ عبدالنبی نورى; که در حوزه علمیه تهران مشغول تحصیل علوم دینی بودند درخواست می‌کنند تا برای راهنمایی آنها، همراهشان به مشهد مقدس برود که آن مرد الهى، پذیرفت. از منفعتهای آن سفر، این بود که مردم علاوه بر یک زیارت با معرفت، همراه آیت الله نوری به دیدار مرحوم ملاهادی سبزواری نیز رفتند و از محضر نورانی آن عالم ربانی استفاده بردند. از طرف دیگر، مدیران عرصه تبلیغ و بزرگان حوزه، نیز باید با رجوع به سیره‌نورانی سلف صالح و با توجه به خواسته‌های مردم و موقعیتهای جغرافیایى، مبلغانی را برای راهنمایی مردم، چه کوتاه‌مدت و چه بلندمدت، اعزام کنند تا آنکه ان‌شاءالله مسجدی و روستایی بدون روحانی و مبلغ وجود نداشته باشد.
پی نوشت ها:
[۱]. منتهی الآمال، مطبوعات حسینی، تهران، ۱۳۸۷ ش (دو جلد در یک مجلد) ج۲، ص۷۹٫
[۲]. شهید اردهال، سید محمد مهدی رضا توفیق، پیام مهدی۴، قم، چاپ اول، ۱۳۷۶، ص۳۵٫
[۳]. المشاهد العتره الطاهره، مؤسسه البلاغ، بیروت، چاپ اول، ۱۴۰۸ ق، ص ۲۷۰٫
[۴]. منتهی الامال، ج۲، ص۷۹٫
[۵]. مجموعه تاریخی مذهبی مشهد اردهال، هیأت امناء سلطان علی بن محمد باقر(ع)، ایران، ص۳۶٫
[۶]. تحفه‌العالم، عبداللطیف جزائرى، حیدر آباد دکن، ج۲، ص۱۰٫
[۷]. الکنی والالقاب، مؤسسه الوفاء، بیروت، ۱۴۰۳ ق، ج۲، ص۵٫
[۸]. کتاب الردّ علی النقض، ص۱۷۰، به نقل از: نور باقر، ص۳۰٫
[۹]. المشاهد العتره‌الطاهره، ص۲۰۷٫
[۱۰]. بغیه الحائر فی احوال اولاد الامام باقر(ع)، سید حسین حسینی ازباطی، به نقل از: شهید اردهال، سید محمد مهدی رضا توفیق، ص۱۶٫
[۱۱]. نور باقر، به نقل از: تاریخ قم، سید علی محسنى، مؤسسه انتشارات مشهور، قم، اول، ۱۳۸۳ ش، ص۲۷۰٫
[۱۲]. همان.
[۱۳]. مجموعه تاریخى، مذهبی مشهد اردهال، حسین فرّخ یار، هیئت امناء سلطان علی بن محمد باقر(ع)، چاپ اول، ۱۳۶۹ ش، ص۳۷٫
[۱۴]. نور باقر، ص۵۴٫
[۱۵]. همان، ص۵۷٫
[۱۶]. همان.
[۱۷]. شهید اردهال، ص۴۰٫
[۱۸]. مجموعه تاریخى، مذهبی مشهد اردهال، ص۴۳ ۴۲٫
[۱۹]. شهید اردهال، ص۴۲٫
[۲۰]. همان، ص۳۷ ۴۴ و ر.ک: میرزا عباس فیض، گنجینه آثار قم، ۱۳۵۰ش.
[۲۱]. مجموعه‌تاریخى، مذهبی مشهد اردهال، ص۵۷٫
[۲۲]. مجموعه تاریخى، مذهبی مشهد اردهال، ص۱۶۶٫
[۲۳]. شهید اردهال، ص۴۶، به نقل از گنجینه‌های آثار قم و رساله ملا عبدالرسول مدنی کاشانى;.
[۲۴]. نور باقر، ص۹۳٫
[۲۵]. شهید اردهال، ص۴۷ ۴۹٫