پس از آنكه نظريّه پردازان عدالت تمامى صحابه استناد به آيات و روايات موجود را براى اثبات ادّعاى خود خالى از اشكال نديدند ، براى اثبات نظر خود به ادلّه ديگرى استناد نمودهاند . در واقع آنها مىخواهند با اتّكاء و اتّكال[1] به آن ادلّه فضيلت ، كرامت و عدالتِ صحابه را ثابت كنند . اهل سنّت بر اين باورند كه صحابه پس از رسول اللّه صلىاللهعليهوآلهوسلم ، زعامت و امامت دينى جامعه را به عهده گرفتند و با فتوحات اسلامى دين اسلام را در اقصى نقاط عالم منتشر ساختند . اين خود كارى سترگ ، قابل تحسين و ستايش است . اگر اين خدمت شايان توجّه صحابه و زمامداران اسلامى نمىبود امروزه شاهد جمعيّت ميلياردى مسلمين نبوديم . اگر خدمات و زحمات صحابه صدر اسلام نمىبود امروزه بخش عمدهاى از جهان درآتش كفر و شرك مىسوخت ؛ بنابر اينبايد تلاشهاى آنان را ارج نهيم . اهل سنّت در نهايت از استدلال خود اينگونه نتيجهگيرى مىكنند كه كسانى كه دست به چنين خدمت ارزشمندى زدند نه تنها قابل تحسين و ستايشاند بلكه بايد لغزشها و گناهان كوچك و جزئى آنان را به ديده اغماض نگريست و از آن چشم پوشيد . به عبارت ديگر ، تاريخ گواه است كه فتوحات اسلامى و پيشروى مسلمانان در نقاط مختلف دنيا و گسترش اسلام به بيرون از مرزهاى جزيرة العرب در زمان خليفه دوم و سوم روى داد ؛ بنابر اين مسلمانان موظّف هستند در قبال اين خدمت بزرگ و كار عظيم تاريخى ـ گسترش اسلام ـ فاعلين ، مباشرين و مجاهدينى كه در اين راه جان فشانى كردند را تقديسو تكريم كنند و در نهايت آنان را عادل بدانند .
نقد استدلال اهل سنّت:
1 ـ عملى صالح و كوله بارى از گناه ؛
استدلال فوق به ظاهر قوى و غير قابل رد مىباشد و از جاذبه خوبى برخوردار است . اين استدلال بر خلاف استدلال به آيات و روايات براى همگان قابل فهم و درك مىباشد . علاوه بر اينكه با لفّاظى و رنگ و لعاب دادن به استدلال فوق مىتوان حتّى شيعيان متعصّب را نسبت به خدمات و زحمات صحابه قانع كرد . اين استدلال به خاطر قابل فهم بودن و جاذبه آن به طور وسيعى مورد استفاده و استناد وهّابيّون قرار گرفته است . به همين دليل بايد آن را با دقّت و تأمّل بيشترى مورد بررسى قرار دهيم . از طرف ديگر پاسخ نيز بايد به اندازه اشكال و حتّى بيشتر از آن جاذبه داشته باشد ؛ لذا نقد خود را با طرح پرسشى آغاز مىكنيم .
اگر انسانى در طول حيات خود مرتكب هزاران گناه و زشتى شده باشد و كارنامه سياهى از خود به جا گذاشته باشد امّا در كنار همه اعمال ناشايست خود ، يك عمل صالح و نيك انجام داده باشد . آيا عقل مىپذيرد كه به خاطر همين يك عمل صالح خلافكارىها وزشتىهاى آن فرد پوشيده شود ؟ آيا مىتوانيم به صرف انجام يك عمل صالح ، زندگى سراسر زشتى و گناه فردى را در نظر نگيريم و حكم به صحّت ، سلامت و عدالت وى دهيم ؟! يا اگر محصلّى در دوران تحصيل خود ، دانش آموزى كم كار و تنبل باشد امّا در پايان موفّق شود كه نمره خوبى از يك درس بگيرد ، آيا همين نمره ملاك با هوش بودن و درس خوان بودن وى است ؟
روشن و واضح است كه صرف انجام يك عمل صالح از فردى كه زندگى او با گناه عجين شده باشد ، براى اثبات سلامت و عدالت او كافى نخواهد بود . لذا چندان مشكل نيست تا به اين نتيجه برسيم كه بنابر اين فرض كه كشور گشايى و فتوحات اسلامى كارى صالح و شايسته باشد امّا اين كار هنگامى پذيرفتنى است و فاعلين آنها قابل تقدير و تحسين مىباشند كه در طول حيات خود از اوامر و دستورات الهى سرپيچى نكرده باشند . حال آنكه خداوند متعال بارها در قرآن كريم، صحابه را به خاطر اعمال ناشايستشان مورد ملامت ومذمّت قرار داده است.
نظريّه پردازان عدالت صحابه ، بايد ملامتها و مذمّتهاى قرآن مجيد درمورد صحابه را بپذيرند ؛ چون در غير اين صورت ، قرآن مجيد را رمى به خلاف كرده و صحّت آن را مورد ترديد قرار دادهاند . به عنوان نمونه ، در جنگ بدر برخى از صحابه مىخواستند مشركان را به اسارت بگيرند و در برابر آزادى آنان فديه بگيرند . خداوند متعال در قرآن مجيد به صراحت آنان را مورد مذمّت قرار مىدهد و مىفرمايد : «مَا كَانَ لِنَبِيٍّ أَن يَكُونَ لَهُ أَسْرَى حَتَّى يُثْخِنَ فِي الأَرْضِ تُرِيدُونَ عَرَضَالدُّنْيَا وَاللّهُ يُرِيدُ الآخِرَةَ وَاللّهُ عَزِيزٌ حَكِيمٌ * لَّوْلاَ كِتَابٌ مِّنَ اللّهِ سَبَقَ لَمَسَّكُمْ فِيمَا أَخَذْتُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ»[2] .
هيچ پيامبرى حق ندارد اسيرانى از دشمن بگيرد تا كاملاً بر آنها پيروزگردد و جاى پاى خود را در زمين محكم كند . شما متاع ناپايدار دنيا رامىخواهيد (و مايليد اسيران بيشترى بگيريد و در برابر گرفتن فديهآزاد كنيد .) ولى خداوند ، سراى ديگر را براى شما مىخواهد وخداوند قادر و حكيم است *اگر فرمان سابق خدا نبود (كه بدون ابلاغ ، هيچ امّتى را كيفر ندهد) به خاطر چيزى [اسيرانى] كه گرفتيدمجازاتى بزرگ به شما مىرسيد .
آرى ! صحابه به اصطلاح عادل با نافرمانى خود مستحقّ عذاب الهى شدند ، امّا وجود مبارك رسول اللّه صلىاللهعليهوآلهوسلم مانع نزول عذاب بر آنان بود ؛ چرا كه خداوند سبحان مىفرمايد : «وَمَا كَانَ اللّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَأَنتَ فِيهِمْ»[3] .ولى (اى پيامبر !) تا تو در ميان آنها هستى ، خداوند آنها را مجازات نخواهد كرد .
بنابر اين ، صرف اينكه گروهى از صحابه در ركاب رسول اللّه صلىاللهعليهوآلهوسلم بودند و در جنگ پيروز شدند ، موجب نمىگردد كه اعمال زشت گذشته و نافرمانىهاى بعدى آنان ، فراموش شود و آنان به انسانهايى صالح و عادل تبديل شوند به عبارت ديگر ، هيچ تلازمى بين دور يك عمل صالح و حسن از يك شخص و صلاحيّت ، وارستگى و شايستگى او نسبت به تمام شئون زندگى وجود ندارد . در يك كلام ، صرف جنگيدن و پيروز شدن در ركاب رسول اللّه صلىاللهعليهوآلهوسلم ، اثبات عدالت نمىكند و پشتوانه و امتيازى براى به دست گرفتن خلافت و امامت مسلمين نمىباشد .
2 ـ قصد قربت ، شرط پذيرش جهاد ؛
اكنون مناسب است مسأله فتوحات و كشورگشايىهاى صدر اسلام را از منظرى ديگر بررسى نماييم . بدين منظور نياز به بيان دو مقدّمه داريم .
الف : نيّت ، يا همان قصد تقرّب به درگاه الهى ، در عبادات حائز اهميّت است . بدين معنا كه عمل عبادىِ بدون قصد قربت ، مورد قبول خداوند سبحان قرار نمىگيرد . نماز ، روزه ، زكات و حجّ از جمله اعمال عبادى مىباشند كه قصد قربت در صحّت آنها دخيل است . نمازى كه براى ريا خوانده شود ، باطل است و بايد دوباره خوانده شود . همچنين ، روزه ، زكات و حجّ اگر به قصد قربت انجام نشود ، باطل است و بايد آن را تكرار كرد . جهاد نيز از جمله اعمال عبادى مىباشد كه بدون قصد قربت نزد خداوند متعال پشيزى ارزش ندارد .
ب : در فقه اسلامى دو نوع جهاد پيش بينى شده است ؛
1 ـ جهاد ابتدايى . 2 ـ جهاد تدافعى .
جهاد ابتدايى ، نياز به فرمان رسول خدا صلىاللهعليهوآلهوسلم و يا امام معصوم عليهالسلام دارد و فقط با دستور آنان ، مسلمانان حق دارند كفّار و مشركين را مورد حمله قرار دهند . امّا جهاد تدافعى ، نياز به فرمان رسول اللّه صلىاللهعليهوآلهوسلم و يا امام معصوم عليهالسلامندارد ؛ زيرا هر گاه سرزمينهاى مسلمانان مورد تهاجم دشمنان قرار گيرد بر مسلمانان واجب است كه از سرزمين و نواميس خود دفاع كنند[4] .
پس از بيان دو مقدّمه فوق روشن مىشود كه ، در هر دو نوع از جهاد ، قصد قربت لازم است ، و جهاد بدون قصد قربت ، چيزى جز ماجراجويى ، خونريزى و ارضاء شهوات نفسانى نيست . خداوند سبحان در مورد قصد تقرّب در جهاد ابتدايى مىفرمايد : «وَقَاتِلُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ»[5] . و در راه خدا پيكار كنيد ، و بدانيد خداوند ، شنوا و دانا است .
همچنين در مورد قصد تقرّب در جهاد دفاعى در قرآن مجيد آمده است :«وَقَاتِلُواْ فِي سَبِيلِ اللّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلاَ تَعْتَدُواْ إِنَّ اللّهَ لاَ يُحِبِّ الْمُعْتَدِينَ»[6] . و در راه خدا ، با كسانى كه با شما مىجنگند نبرد كنيد ؛ و از حدّ تجاوزنكنيد ، كه خدا تعدّى كنندگان را دوست نمىدارد .
بنابر اين مجاهد بايد ، با قصد تقرّب به درگاه الهى جهاد كند . اگر كسى به قصد دريافت غنيمت و يا ريا جهاد كند و در ميدان جنگ كشته شود ، شهيد راه خدا محسوب نمىشود[7] . بنابر اين به نصّ صريح قرآن مجيد ، قيد في سبيل اللّه شرط قبولى جهاد مىباشد .
انگيزههاى مهمّ جهاد ؛
مطلب ديگرى كه از آيات قرآن مجيد استفاده مىشود ، اين است كه ، جهاد با كشورگشايى و قتل و غارت مردم بىگناه تفاوت دارد . خداوند متعال به صراحت مىفرمايد هدف و انگيزه جهاد ، قتل و غارت مردم نمىباشد .
«وَإِذَا تَوَلَّى سَعَى فِي الأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيِهَا وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللّهُ لاَيُحِبُّ الفَسَادَ»[8] . و چون دست يابد مىكوشد كه در اين سرزمين فتنه و فساد برپا كند وزراعت و دام را نابود كند ، و خداوند فساد را دوست ندارد .
هدف از جهاد ، تسليم فتنه گران ، عبوديّت الهى و حكومت احكام الهى در جهان است . در مكتب الهى پيامبر صلىاللهعليهوآلهوسلم جهادى كه براى باز گرداندن مردم به فطرت الهى مىباشد ، ارزش دارد .
«فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفاً فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا لاَ تَبْدِيلَ لِخَلْقِاللَّهِ ذَلِكَ الدِّينُ الْقَيِّمُ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يَعْلَمُونَ»[9] . پس روى خود را متوجّه آيين خالص پروردگار كن . اين فطرتى است كه خداوند ، انسانها را بر آن آفريده ؛ دگرگونى در آفرينش الهى نيست . اين است آيين استوار ، ولى اكثر مردم نمىدانند .
در اين رابطه ، بررسى و دقّت در دعوت پيامبر صلىاللهعليهوآلهوسلم بسيار آموزنده مىباشد . رسول اللّه صلىاللهعليهوآلهوسلم در آغاز رسالت ، با صلح و صفا مردم را به اسلام دعوت كردند . در مراحل بعدى و در آن زمان كه حضرت صاحب قدرت بودند هم فقط هنگامى كه سركشى و پيمان شكنى كفّار را مىديدند ، اقدام به لشكر كشى و جنگ كردند . ولى در لشكر كشىها هم نهايت دقّت را در حفظ جان انسانها مىكردند تا جايى كه بدون خون ريزى مكّه را فتح كردند.
مردم بايد با ميل و رغبت اسلام بياورند نه اينكه با جبر و اكراه مردم را مسلمان كنيم . خداوند سبحان مىفرمايد : «إِذَا جَاء نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ * وَرَأَيْتَ النَّاسَ يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللَّهِأَفْوَاجاً»[10] . هنگامى كه يارى خدا و پيروزى فرا رسد * و ببينى مردم گروه گروه وارد دين خدا مىشوند . جنگهاى ابتدايى نيز براى برداشتن موانع بود تا نداى آزادى بخش توحيد به گوش همه برسد . به همين دليل ، امروزه گذشته از اينكه مردم به امام معصوم عليهالسلام دسترسى ندارند و با وجود ابزار و وسايل ارتباط جمعى كه اين امكان را به ما مىدهد صداى تشيّع را به گوش جهانيان برسانيم ، جهاد ابتدايى معنا ندارد . دين مبارك اسلام نيامده است كه خون مردم را بريزد و نسل بشريّت را از بين ببرد و سرمايههاى عمومى مردم را نابود كند . مردم را نخست بايد با جاذبههاى نيرومند دين آشنا كرد . از سوى ديگر فطرت انسانها به گونهاى است كه مجذوب دين مىشوند . امّا اگر گروهى پذيراى حق نشدند و براى رسيدن صداى حق به ديگران آغاز به مانع تراشى كردند آنگاه بايد با آنان به مبارزه برخاست . خداوند سبحان مىفرمايد : «قَاتِلُواْ الَّذِينَ لاَ يُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَلاَ بِالْيَوْمِ الآخِرِ وَلاَ يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللّهُ وَرَسُولُهُ وَلاَ يَدِينُونَ دِينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذِينَ أُوتُواْ الْكِتَابَ»[11] . با كسانى از اهل كتاب كه نه به خدا ، و نه به روز جزا ايمان دارند ، و نه آن چه را خدا و رسولش تحريم كرده حرام مىشمارند ، و نه آيين حق را مىپذيرند ، پيكار كنيد .
حاصل سخن آنكه در جنگهاى ابتدايى و دفاعى بايد نيّتى خالص داشته باشيم . به علاوه آن كه هدايت بندگان خدا ، نشر مبانى اسلام و برداشتن موانع انتشار هدايت ، اهداف نهايى ، جهاد مىباشد . در جهاد اسلامى ، انگيزهاى به نام كشور گشايى ، توسعه دايره حاكميّت ، جمع آورى ثروت و مكنت و به بردگى كشيدن زنان و مردان وجود ندارد . هدف اساسى جهاد در اسلام ، هدايت بندگان خدا و حاكميّت مبانى اسلام است . در اين زمينه خداوند متعال مىفرمايد : «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ إِذَا ضَرَبْتُمْ فِي سَبِيلِ اللّهِ فَتَبَيَّنُواْ وَلاَ تَقُولُواْ لِمَنْ أَلْقَىإِلَيْكُمُ السَّلاَمَ لَسْتَ مُؤْمِناً تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا فَعِندَ اللّهِ مَغَانِمُ كَثِيرَةٌكَذَلِكَ كُنتُم مِّن قَبْلُ فَمَنَّ اللّهُ عَلَيْكُمْ فَتَبَيَّنُواْ إِنَّ اللّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيراً»[12].اى كسانى كه ايمان آوردهايد ! هنگامى كه در راه خدا گام مىزنيد وبراى سفرى براى جهاد مىرويد ، تحقيق كنيد ، و به خاطر اينكه سرمايه نا پايدار دنيا و غنايمى به دست آوريد ، به كسى كه اظهار صلحو اسلام مىكند نگوييد : مسلمان نيستى ، زيرا غنيمتهاى فراوانى براىشما نزد خدا است . شما قبلاً چنين بوديد ، و خداوند بر شما منّت نهادو هدايت شديد ، پس تحقيق كنيد ، خداوند به آن چه انجام مىدهيد ، آگاه است .
بنا به تصريح آيه فوق ، اگر مجاهدان در راه خود به گروهى برخورد كردند كه آن گروه اظهار اسلام كردند ، ريختن خون آنان حرام مىباشد . آيا صحابه اين دستور صريح قرآن مجيد را عمل كردند ؟
پس از ارتحال رسول اللّه صلىاللهعليهوآلهوسلم ، عدّهاى از طوايف جزيرة العرب ، اميرالمؤمنين عليهالسلام را خليفه و جانشين رسول اللّه صلىاللهعليهوآلهوسلم مىدانستند و به همين دليل با ابوبكر بيعت نكردند و به نماينده او زكات خود را ندادند . خالد ابن وليد ، به بهانه تمرّد اين طايفه[13] على رغم اظهار اسلام آنان ، آن طايفه از جمله رئيس طايفه؛ مالك ابن نويره را به قتل رساند و همان شب با همسر وى همبستر شد[14].
حاكمان فاسد ؛
در گذشته كسب ثروت ، انگيزه عمده جنگها بود و در حال حاضر نيز اين انگيزه تغيير نكرده است و كشورهاى استعمارگر براى به دست آوردن ثروت به كشورهاى ديگر حمله مىكنند . خداوند سبحان از گروهى نام مىبرد كه از دستورات پيامبر صلىاللهعليهوآلهوسلم سرپيچى مىكنند . كسانى كه طاقت و تحمّل شنيدن نصايح ديگران را ندارند و خود را بر حق مىدانند و اگر بر جايى حكمرانى كنند نتيجهاى جز از بين بردن سرمايههاى مردم به بار نمىآورند .«وَمِنَ النَّاسِ مَن يُعْجِبُكَ قَوْلُهُ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَيُشْهِدُ اللّهَ عَلَى مَا فِي قَلْبِهِ وَهُوَ أَلَدُّ الْخِصَامِ * وَإِذَا تَوَلَّى سَعَى فِي الأَرْضِ لِيُفْسِدَ فِيِهَا وَيُهْلِكَ الْحَرْثَ وَالنَّسْلَ وَاللّهُ لاَ يُحِبُّ الفَسَادَ * وَإِذَا قِيلَ لَهُ اتَّقِ اللّهَ أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالإِثْمِ فَحَسْبُهُ جَهَنَّمُ وَلَبِئْسَ الْمِهَادُ»[15] . و از مردمان كسانى هستند كه سخنانشان درباره زندگى دنيا تو را بهشگفتى مىاندازد ، و خداوند را بر آن چه در دل دارند گواه مىگيرند وحال آن كه بسيار كينه توز مىباشند *و چون دست يابد مىكوشد كهدر اين سرزمين فتنه و فساد بر پا كند و زراعت و دام را نابود كند وخداوند فساد را دوست ندارد * و چون به او گفته شد از خداوند پرواكن ، لجاجت و تعصّب آنها را به گناه مىكشاند ، آتش دوزخ براى آنان كافى است ، و چه بد جايگاهى است .
امروزه نيز با اينكه حكومتِ حاكمان محدود و موقّت شده است، امّا باز هم حاكمانى يافت مىشوند كه به محض حكمرانى ، منابع و سرمايههاى كشور را نابود مىكنند ، آبروى مؤمنان را مىريزند ، سرمايههاى بشرى را به باد فنا مىدهند و در برابر نصايح دلسوزان ، بى تفاوت مىباشند .
نشانههاى مهمّ بيماردلان در سوره محمّد صلىاللهعليهوآلهوسلم ؛
در سوره مبارك محمّد صلىاللهعليهوآلهوسلم بسيارى از نشانههاى بيماردلان ذكر شده است كه تأمّل و دقّت در آن آيات بسيار راه گشا مىباشد . خداوند متعال در آن سوره مىفرمايد : «وَيَقُولُ الَّذِينَ آمَنُوا لَوْلاَ نُزِّلَتْ سُورَةٌ فَإِذَا أُنزِلَتْ سُورَةٌ مُّحْكَمَةٌ وَذُكِرَفِيهَا الْقِتَالُ رَأَيْتَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ يَنظُرُونَ إِلَيْكَ نَظَرَ الْمَغْشِيِّ عَلَيْهِ
مِنَ الْمَوْتِ فَأَوْلَى لَهُمْ * طَاعَةٌ وَقَوْلٌ مَّعْرُوفٌ فَإِذَا عَزَمَ الْأَمْرُ فَلَوْ صَدَقُوا اللَّهَ لَكَانَ خَيْراً لَّهُمْ * فَهَلْ عَسَيْتُمْ إِن تَوَلَّيْتُمْ أَن تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ وَتُقَطِّعُوا أَرْحَامَكُمْ * أُوْلَئِكَ الَّذِينَ لَعَنَهُمُ اللَّهُ فَأَصَمَّهُمْ وَأَعْمَى أَبْصَارَهُمْ * أَفَلاَيَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا * إِنَّ الَّذِينَ ارْتَدُّوا عَلَى أَدْبَارِهِم مِّن بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمُ الْهُدَى الشَّيْطَانُ سَوَّلَ لَهُمْ وَأَمْلَى لَهُمْ * ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَالُوالِلَّذِينَ كَرِهُوا مَا نَزَّلَ اللَّهُ سَنُطِيعُكُمْ فِي بَعْضِ الْأَمْرِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ إِسْرَارَهُمْ فَكَيْفَ إِذَا تَوَفَّتْهُمْ الْمَلاَئِكَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَأَدْبَارَهُمْ * ذَلِكَ بِأَنَّهُماتَّبَعُوا مَا أَسْخَطَ اللَّهَ وَكَرِهُوا رِضْوَانَهُ فَأَحْبَطَ أَعْمَالَهُمْ * أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِم مَّرَضٌ أَن لَّن يُخْرِجَ اللَّهُ أَضْغَانَهُمْ * وَلَوْ نَشَاء لَأَرَيْنَاكَهُمْفَلَعَرَفْتَهُم بِسِيمَاهُمْ وَلَتَعْرِفَنَّهُمْ فِي لَحْنِ الْقَوْلِ وَاللَّهُ يَعْلَمُ أَعْمَالَكُمْ»[16] .
كسانى كه ايمان آوردهاند مىگويند : چرا سورهاى نازل نمىشود كه درآن فرمان جهاد باشد ؟ امّا هنگامى كه سوره واضح و روشنى نازل مىگردد كه در آن سخنى از جنگ است ، منافقان بيماردل را مىبينى كههمچون كسى كه در آستانه مرگ قرار گرفته به تو نگاه مىكنند ؛ پس مرگ و نابودى براى آنان سزاوارتر است ! * (ولى) اطاعت و سخنسنجيده براى آنان بهتر است ؛ و اگر هنگامى كه فرمان جهاد قطعى مىشود به خدا راست گويند و از درِ صدق و صفا در آيند براى آنهابهتر مىباشد . * اگر از اين دستورها رويگردان شويد ، جز اين انتظار مىرود كه در زمين فساد و قطع پيوند خويشاوندى كنيد ؟! * آنهاكسانى هستند كه خداوند از رحمت خويش دورشان ساخته ،
گوشهايشان را كر و چشمهايشان را كور كرده است . * آيا آنها در قرآنتدبّر نمىكنند ، يا بر دلهايشان قفل نهاده شده است ؟! * كسانى كه بعداز روشن شدن هدايت براى آنها ، پشت به حق كردند ، شيطان اعمالزشتشان را در نظرشان زينت داده و آنان را با آرزوهاى طولانى فريفته است . *اين بخاطر آن است كه آنان به كسانى كه نزول وحى الهى راكراهت داشتند گفتند : ما در بعضى از امور از شما پيروى مىكنيم . در حالى كه خداوند پنهانكارى آنان را مىداند . * حال آنها چگونه خواهد بود هنگامى كه فرشتگان مرگ بر صورت و پشت آنان مىزنند(و جانشان را مىگيرند ؟! * اين به خاطر آن است كه آنها از آنچه خداوند را به خشم مىآورد پيروى كردند ، و آنچه را موجب
خشنودى اوست كراهت داشتند ؛ از اين رو (خداوند) اعمالشان رانابود كرد . * آيا كسانى كه در دلهايشان بيمارى است گمان كردند خدا كينه هايشان را آشكار نمىكند ؟! * و اگر ما بخواهيم آنها را به تو نشانمىدهيم تا آنان را با قيافه هايشان بشناسى ، هر چند مىتوانى آنها را ازطرز سخنانشان بشناسى ؛ و خداوند اعمال شما را مىداند .
ثروت اندرزى صحابه مجاهد ؛
اكنون وقت آن رسيده است كسانى كه پس از رسول اللّه صلىاللهعليهوآلهوسلم زحمت كشيدند ! و اسلام را در پرتو فتوحاتشان به جهانيان معرّفى كردهاند را ، بهتر بشناسيم و دريابيم آيا هدف آنان از كشور گشايى ، قصد تقرّب به درگاه الهى بود يا زراندوزى و جاهطلبى ؟ علاّمه امينى قدسسره مؤلّف كتاب گران سنگ الغدير در اين زمينه تحقيق دقيقى انجام دادهاند . در منابع اهل سنّت در مورد ثروت و دارايى عبداللّه ابن زبير آمده است :
« خلّف إحدى عشرة دارا بالمدينة ودارين بالبصرة ودارا بالكوفة ودارابمصر ، وكان له أربع نسوة فأصاب كلَّ إمرأة بعد رفع الثلث ألف ألف ومائتا ألف … أنّ جميع ماله حسبما فرض : تسعة وخمسون ألف ألفوثمانمائة ألف »[17] .
عبداللّه ابن زبير به جا گذاشت يازده خانه در مدينه ، دو خانه در بصره ،يك خانه در كوفه و مصر ، و چهار زن داشت و پس از كنار گذاشتن يك سوم مالش به هر يك از همسرانش دو ميليون و دويست هزار ،داد . بنابر اين طبق محاسبه تمام اموال او پنجاه و نه مليون و هشتصدهزار مىباشد .
همچنين در مورد وى آمده است : « خلّف ألف فرس وألف عبدِ وألف أمة وخططا »[18] . هزار اسب، هزار بنده، هزار كنيز وسرزمينهاى فراوانى به جا گذاشت، در مورد دارايى طلحة ابن عبيداللّه التيمي در منابع اهل سنّت آمده است : « كانت غلّته من العراق كلّ يوم ألف دينار وقيل أكثر من ذلك »[19] . در آمد طلحه از زمين هايش در عراق روزانه بيش از هزار دينار بود وگفته مىشود بيش از اين نيز بود . « قتل طلحة وفي يد خازنه ألفان ألف درهم ومائتا ألف درهم »[20] . طلحه كشته شد در حالى كه در دست خزانه دار او دو ميليون ودويست هزار درهم بود .
در مورد عبدالرّحمن ابن عوف آمده است : « ترك عبدالرّحمن ألف بعير وثلاثة آلاف شاة ومائة فرس وكان يزرع بالجرف على عشرين ناضجا »[21] .
عبدالرحمن به جا گذاشت ، هزار شتر ، و سه هزار گوسفند و صد اسب و بيست چاه كه چراگاه او را آبيارى مىكرد . همچنين در مورد او آمده است : « وكان فيما خلّفه ذهب قطّع بالفؤوس حتّى مجلت أيدي الرجال منه وتركأربع نسوة فأصاب كلّ إمرأة ثمانون ألفا »[22] .آن قدر شمش طلا به جا گذاشت كه با تبر آن را خرد كردند به گونهاىكه دست كارگران از خرد كردن آنها ورم كرد و چهار زن داشت و به هركدام هشتاد هزار دينار رسيد .
امّا در مورد دارايى و ثروت سعد ابن ابي وقّاص آمده است : « ترك سعد يوم مات مائتي ألف وخمسين ألف درهم ومات في قصره بالعقيق »[23] . سعد هنگام مرگ دويست و پنجاه هزار درهم داشت و در قصرى كه ازعقيق ساخته بود مرد .بخشى از دارايى عثمان (خليفه سوم) هنگام مرگ عبارت بود از :« كان لعثمان عند خازنه يوم قتل ثلاثون ألف ألف درهم و خمسمائة ألفدرهم »[24] . هنگامى كه عثمان به قتل رسيد در دست كليد دار او سى ميليون وپانصد هزار درهم بود . همچنين در مورد عثمان آمده است كه ، علاوه بر اموال فراوان هزار بنده نيزداشت[25] . حال نگاهى اجمالى به برخى از هداياى عثمان به نزديكان و وستانش مىافكنيم[26] . مروان 000/500 دينار ، ابن أبي سرح[27] 000/100 دينار ، طلحة000/200 دينار ، يعلى بن اميّة 000/500 دينار ، زيد بن ثابت 000/100 دينار ، طلحة 000/32200 درهم ، عبداللّه 000/900 درهم ، زبير 000/59800 درهم. ابوذر رحمهالله باديدن اينحجم گسترده از فساد مالى تاب نياورد وفرياد برآوردكه:« بشرّ الكانزين بعذاب أليم ويتلو قول اللّه عزّوجلّ : «وَالَّذِينَ يَكْنِزُونَالذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلاَ يُنفِقُونَهَا فِي سَبِيلِ اللّهِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِيمٍ»[28] ؛ به زراندوزان بشارت عذابى دردناك بده و آيه ذيل را از قرآن مىخواند : و كسانى كه طلا و نقره را گنجينه مىسازند ودر راه خدا
انفاق نمىكنند ، به مجازات دردناكى بشارت ده .
هنگامى كه به او گفتند : به خليفه اعتراض نكن در پاسخ گفت : « فواللّه لإن اُرضي اللّه بسخط عثمان أحبّ إليّ وخير لي من أن اُسخط اللّه برضاه »[29] . به خدا سوگند اگر خداوند را با به خشم آوردن عثمان خشنود سازم ، براى من دوست داشتنىتر و بهتر است تا اينكه خدا را با خشنودى عثمان به خشم آورم .
كسانى كه باعث و بانى فتوحات اسلامى بودند و كشور گشايىها در عصر و دوران آنان انجام گرفت ، اين چنين ثروت و سرمايهاى اندوختند ، در حالى كه اكثر مردم در نهايت فقر و تنگ دستى مىزيستند . در عصرى كه مسلمانان درهم و دينارى نداشتند تا با آن گرسنگى خود و فرزندانشان را علاج كنند ، آنها ميليونها درهم و دينار داشتند و كاخهايى از سنگهاى گرانبها مىساختند و جامههايى از بهترين پارچهها به تن مىكردند . آيا فتوحات اسلامى ، خدمت به اسلام بود يا جمع آورى ثروت و مكنت ؟
پی نوشتها:
[1] ـ اتّكال : اعتماد كردند . فرهنگ معين
[2] ـ سوره انفال ، آيات 68 و 67 .
[3] ـ سوره انفال ، آيه 33 .
[4] ـ كتاب الخلاف ، جلد 5 صفحه 517 و جواهر الكلام ، جلد 21 صفحه 16 ـ 11 ، از منابع اهل سنّت : سراج الوهّاج ، صفحه 540 .
[5] ـ سوره بقره ، آيه 246 .
[6] ـ سوره بقره ، آيه 190 .
[7] ـ روزى رسول اللّه صلىاللهعليهوآلهوسلم به فردى اشاره كردند و فرمودند : اين شخص اهل جهنّم است . پس از چندى جهادى روى داد و يكى از مسلمانان آن فرد را ديد كه با مشركى مىجنگد . آن مسلمان به فكر فرو رفت كه چرا رسول اللّه صلىاللهعليهوآلهوسلم فرمودند : اين فرد جهنّمى است ، لذا نزد او رفت و گفت : خوب مىجنگى . آن فرد در پاسخ گفت : آن مشرك مركب خوبى دارد و براى به دست آوردن آن مىجنگم . امّا در نهايت آن فرد نتوانست مركب را به دست آورد و در ميدان جنگ ، جان باخت و به «قتيل الحمار» معروف شد . جامع السعادات، جلد3 صفحه 89 .
[8] ـ سوره بقره ، آيه 205 .
[9] ـ سوره روم ، آيه 30 .
[10] ـ سوره نصر ، آيات 2 و 1 .
[11] ـ سوره توبه ، آيه 29 .
[12] ـ سوره نساء ، آيه 94 .
[13] ـ از سوى حكومت به اين قوم لقب « ردّه » داده شد ، يعنى كسانى كه پس از رسول اللّه صلىاللهعليهوآلهوسلم از اسلام برگشتند .
[14] ـ از منابع اهل سنّت : البداية والنهاية ، جلد 6 صفحه 354 .
[15] ـ سوره بقره ، آيات 206 ـ 204 .
[16] ـ سوره محمّد صلىاللهعليهوآلهوسلم ، آيات 30 ـ 20 .
[17] ـ الغدير ، جلد 8 صفحه 282 ، از منابع اهل سنّت : صحيح بخارى ، جلد 6 صفحه 163 .
[18] ـ الغدير ، جلد 8 صفحه 283 ، از منابع اهل سنّت : مروج الذهب ، جلد 1 صفحه 434 .
[19] ـ الغدير ، جلد 8 صفحه 283 ، از منابع اهل سنّت : مروج الذهب ، جلد 1 صفحه 433 .
[20] ـ الغدير ، جلد 8 صفحه 283 ، از منابع اهل ست : تهذيب الكمال ، جلد 12 صفحه 423 .
[21] ـ الغدير ، جلد 8 صفحه 284 ، از منابع اهل سنّت : الطبقات الكبرى ، جلد 3 صفحه 136 .
[22] ـ الغدير ، جلد 8 صفحه 384 ، از منابع اهل سنّت : الطبقات الكبرى ، جلد 3 صفحه 136 .
[23] ـ الغدير ، جلد 8 صفحه 284 ، از منابع اهل سنّت : الطبقات الكبرى ، جلد 3 صفحه 105 .
[24] ـ الغدير ، جلد 8 صفحه 285 ، از منابع اهل سنّت : الطبقات الكبرى ، جلد 3 صفحه 76 .
[25] ـ الغدير ، جلد 8 صفحه 285 ، از منابع اهل سنّت : دول الاسلام ، جلد 1 صفحه 12 .