از جمله مواردی که در قرآن مجید به آن اهمیت فراوانی داده شده است; دعا و نیایش و ارتباط با خداوند متعال است . برخی از مواردی که در آیات قرآن درباره دعا و نیایش آمده است، عبارتند از:
۱ . قرآن به دعا و نیایش دستور داده، از بندگان می خواهد تا از این برکت عظیم که منشا رسیدن به تمامی فیوضات الهی و خیر دنیا و آخرت است غفلت نکنند .
خداوند متعال در قرآن کریم چنین می فرماید:
وقال ربکم ادعونی استجب لکم (۱۱۰) ;
پروردگارتان فرمود: مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم .
۲ . قرآن، دعا را از نشانه های صالحان ذکر فرموده است:
انهم کانوا یسارعون فی الخیرات ویدعوننا رغبا ورهبا (۱۱۱) ;
آنان در کارهای نیک شتاب می نمودند و ما را از روی رغبت و بیم می خواندند .
۳ . قرآن، دعا و نیایش را امری فطری و ضروری دانسته و تنها راه نجات از گرفتاریها و مشکلات را نیایش پروردگار معرفی می کند:
واذا مس الانسان الضر دعانا لجنبه او قاعدا او قائما فلما کشفنا عنه ضره مر کان لم یدعنا الی ضر مسه (۱۱۲) ;
و چون انسان را آسیبی رسد، ما را به پهلو خوابیده یا نشسته یا ایستاده می خواند و چون گرفتاریش را برطرف کنیم، چنان می رود که گویی ما را برای گرفتاری که به او رسیده، نخوانده است .
علاوه بر آیات قرآن، روایات فراوانی نیز درباره اهمیت دعا و نیایش در کتابهای روایی به چشم می خورد .
به عنوان نمونه، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دعا را همان عبادت دانسته می فرماید:
الدعاء هو العبادة (۱۱۳) ; دعا همان عبادت است .
همچنین آن حضرت می فرماید: الدعاء مخ العبادة ولایهلک مع الدعاء احد (۱۱۴) ; دعا مغز عبادت است و با دعا احدی هلاک نخواهد شد .
از علی علیه السلام نقل شده که فرمود: الدعاء مفاتیح النجاح ومقالید الفلاح (۱۱۵) ; دعا کلیدهای نجات [و کامیابی] و گنجینه های رستگاری است .
بیا تا برآریم دستی زدل
که نتوان درآورد فردا زگل
بر آرد تهی دستهای نیاز
ز رحمت نگردد تهیدست باز
قضا خلعتی نامدارش دهد
قدر، میوه ای در کنارش نهد
مپندار از آن در که هرگز ببست
که نومید گردد برآورده دست
همه طاعت آرند و مسکین نیاز
بیا تا به درگاه مسکین نواز
چو شاخ برهنه برآریم دست
که بی برگ از این بیش نتوان نشست (۱۱۶)
شرایط اجابت دعا
۱ . شناخت پروردگار:
گروهی به محضر امام صادق علیه السلام شرفیاب شدند و سؤال کردند: ما دعا می کنیم ولی اثری از اجابت نمی بینیم . حضرتش فرمودند: لانکم تدعون من لا تعرفونه (۱۱۷) ; زیرا شما کسی را می خوانید که نمی شناسید .
۲ . کسب حلال:
در این باره رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله فرمودند:
من احب ان یستجاب دعاؤه فلیطیب مطعمه ومکسبه (۱۱۸) ;
هر کس دوست دارد دعایش مستجاب شود، آنچه را می خورد و کسب می کند، پاکیزه نماید .
۳ . حضور قلب:
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: لا یقبل الله عزوجل دعاء قلب ساه (۱۱۹) ;
خدای عزوجل دعای برخاسته از قلب غافل را مستجاب نکند .
۴ . واقعی بودن نیاز:
در بسیاری از مواقع، انسان چیزی را با پافشاری و با تمام وجودش از خداوند می خواهد در حالی که به سود و نیاز واقعی او نیست .
در این زمینه امیرمؤمنان علی علیه السلام فرموده است:
رب امر حرص الانسان علیه، فلما ادرکه ود ان لم یکن ادرکه (۱۲۰) ;
بسیار است که انسان بر کاری حریص است و همین که آن را یافت، دوست دارد که [ای کاش] آن را نمی یافت .
۵ . همراه بودن دعا با عمل:
از دیگر شرایط استجابت دعا، همراه بودن آن با کار و تلاش است .
علی علیه السلام در این باره می فرماید: الداعی بلا عمل کالرامی بلا وتر (۱۲۱) ;
دعا کننده بدون عمل [و تلاش]، مانند تیرانداز بدون زه است .
زمانهای دعا
در روایات اسلامی علاوه بر اینکه توصیه شده، هرگاه نسیم رحمت الهی وزیدن گرفت و انسان احساس کرد میل به سخن گفتن با خدا پیدا کرده، دعا کند، زمانهایی نیز به عنوان وقتهای مناسب تر برای دعا سفارش شده است; از جمله آنها می توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱ . بعد از اقامه فریضه نماز:
امام صادق علیه السلام فرمودند: ان الله فرض علیکم الصلاة فی احب الاوقات الیه فاسالوا الیه حوائجکم عقیب فرائضکم (۱۲۲) ;
همانا پروردگار، نماز را در محبوب ترین وقتها نزد خود واجب کرد; پس، حاجتهای خود را پس از [اقامه] نمازهایتان طلب کنید .
۲ . شب و روز جمعه:
از امام صادق علیه السلام روایت است که وقتی فرزندان یعقوب از پدر خواستند تا برای آنها استغفار کند، فرمود: سوف استغفر لکم ربی حضرت فرمود: این طلب استغفار را تا سحرگاه شب جمعه به تاخیر انداخت (۱۲۳) .
۳ . از سحر تا طلوع آفتاب:
امام باقر علیه السلام درباره اهمیت دعا در این فاصله چنین می فرماید:
ان الله عزوجل یحب من عباده المؤمنین کل [عبد] دعاء فعلیکم بالدعاء فی السحر الی طلوع الشمس; فانها ساعة تفتح فیها ابواب السماء وتقسم فیها الارزاق وتقضی فیها الحوائج العظام (۱۲۴) ;
خداوند متعال از بین بندگان مؤمنش آنان را که بسیار دعا کنند، دوست می دارد; پس بر شما باد به دعا در سحر تا طلوع آفتاب; زیرا در این ساعات درهای آسمان باز می شود، رزق و روزی میان بندگان تقسیم می گردد و حاجتهای بزرگ برآورده می شود .
۴ . ماه رمضان:
از امیرمؤمنان علی علیه السلام نقل شده است که فرمودند:
علیکم – فی شهر رمضان – بکثرة الاستغفار والدعاء; فاما الدعاء فیدفع البلاء عنکم واما الاستغفار فتمحی به ذنوبکم (۱۲۵) ;
در ماه رمضان بسیار از خداوند آمرزش بخواهید و بسیار دعا کنید، زیرا دعا بلا را از شما دفع می کند و آمرزش خواهی [از خداوند] مایه نابودی گناهان است .
دعاهای مستجاب
از روایات استفاده می شود که برخی از دعاها از بقیه به اجابت نزدیک تر است .
امام صادق علیه السلام فرمودند:
ثلاث دعوات لا یحجبن عن الله تعالی: دعاء الوالد لولده اذا بره ودعوته علیه اذا عقه، ودعاء المظلوم علی ظالمه، ودعاؤه لمن انتصر له منه، ورجل مؤمن دعا لاخ له مؤمن واساه فینا، و دعاؤه علیه اذا لم یواسه مع القدرة علیه واضطرار اخیه الیه (۱۲۶) ;
سه دعاست که از خدای تعالی پوشیده نمی ماند، [و مستجاب می شود]: دعای پدر در حق فرزندش هرگاه نسبت به او نیکوکار [و فرمانبردار] باشد و نفرین پدر در حق او هرگاه وی را بیازارد [و نافرمانی کند] ; نفرین ستمدیده در حق ستمگر و دعای ستمدیده در حق کسی که انتقام او را از ستمگر گرفته باشد; دعای مرد مؤمن در حق برادر مؤمن خود که به خاطر ما او را کمک مالی کرده باشد و نفرین او در حق برادرش که به وی محتاج شده و او می توانسته است نیازش را برطرف سازد و نکرده است .
از جمله دعاهای مستجاب، دعای کودکانی است که به گناه آلوده نشده باشند .
رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: دعاء اطفال امتی مستجاب مالم یقارفوا الذنوب (۱۲۷) ;
دعای کودکان امت من مستجاب است، مادامی که به گناه آلوده نشوند
۱۱۰) مؤمن/۶۰ .
۱۱۱) انبیاء/۹۰ .
۱۱۲) یونس/۱۲ .
۱۱۳) بحار الانوار، ج ۹۳، ص ۳۰۰، روایت ۳۷ .
۱۱۴) همان، روایت ۳۷ .
۱۱۵) بحار، ج ۹۳، ص ۳۴۱ .
۱۱۶) بوستان سعدی .
۱۱۷) بحار الانوار، ج ۹۳، ص ۳۶۸ .
۱۱۸) همان، ۹۳، ص ۳۷۳ .
۱۱۹) من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۳۶۷ .
۱۲۰) ترجمه عدة الداعی، ص ۸ .
۱۲۱) بحار الانوار، ج ۷۸، ص ۶۰ .
۱۲۲) همان، ج ۸۵، ص ۳۲۴ .
۱۲۳) ترجمه عدة الداعی، ص ۳۰ .
۱۲۴) اصول کافی، ج ۲، ص ۴۷۸ .
۱۲۵) وسائل الشیعه، ج ۷، ص ۳۲۰ .
۱۲۶) امالی طوسی، ص ۲۸۰، ح ۵۴۱ .
۱۲۷) بحار الانوار، ج ۹۰، ص ۳۵۷