بصیرت از دیدگاه قرآن و حدیث

بصیرت از دیدگاه قرآن و حدیث

در قرآن كریم، مشتقات «بصر» 148بار و واژه «بصیرت» دوبار تكرار شده است. به طور كلی واژه «بصر» درمتون اسلامی، گاه درباره بینایی ظاهری و حس، و گاه درباره بینایی باطنی و عقلی به كار می رود.

به تعبیر دیگر، مردم از نظر بینش به دو دسته تقسیم می شوند:

دسته اول: دیده عقل آنها نزدیك بین است. آینده خود و جهان را نمی بینند و ادراكات آنها در محسوسات خلاصه می شود، و به تعبیر زیبای قرآن:

« یعلمون ظاهراً من الحیوه الدنیا و هم عن الاخره هم غافلون» از زندگی دنیا، ظاهری را می شناسند حال آنكه از آخرت غافلند. (روم – 7)

این دسته، هر چند به ظاهر بینا هستند، ولی در فرهنگ قرآن و حدیث، كور محسوب می شوند. در همین رابطه امام علی (ع) در یكی از سخنرانی های خود در مدینه به این نكته مهم، این گونه اشاره می كند: ما كل ذی قلب بلبیب، ولا كل ذی سمع بسمیع، ولاكل ناظر بنظیر. نه هر كه دلی دارد، به خردمندی داننده است، و نه هر كه گوشی دارد نیك شنونده است، و نه هر كه دیده ای دارد بیننده است.

دسته دوم :جامع نگر و واقع نگرند، هم نزدیك را خوب می بینند و هم دور را. ادراكات آنها، در محسوسات خلاصه نمی شود، هم خانه دنیا را می بینند و هم خانه آخرت را. در فرهنگ قرآن و حدیث، این دسته از مردم، بصیر و بینا نامیده می شوند.

برپایه روایتی، امام علی (ع) این دو دسته از مردم را این گونه معرفی نموده است:

«همانا دنیا» واپسین دیدرس انسان كور (دل) است و در فراسوی آن، چیزی نمی بیند، اما بصیر و بینشور، نگاهش از دنیا فراتر می رود و می داند كه سرای (حقیقی) در ورای این دنیا است.

پس بصیر از دنیا دل و دیده بر می گیرد و كور (دل) به آن می نگرد. بینشور و بصیر از آن توشه بر می گیرد و كور (دل) برای آن توشه فراهم می آورد» (نهج البلاغه،خطبه 133)

بنابر این، بصیرت و بینایی حقیقی در فرهنگ قرآن و حدیث، به معنای جامع نگری و آینده نگری علمی و عملی است و كسانی «بصیر» نامیده می شوند كه در پرتو بینش صحیح، در جهت تامین منافع مادی و معنوی، و دنیا و آخرت خود، حركت كنند.

همتایان مفهومی واژه بصیرت:

در قرآن و روایات اسلامی، واژه هایی وجود دارند كه می توان گفت معادل واژه بصیرت اند و یا به آن بسیار نزدیك هستند.

1- یقظه :

یكی از واژه های معادل بصیرت «یقظه» است. در این باره از علی (ع) نقل شده كه فرمود:

الیقظه استبصار (غررالحكم، ص 176)، یقظه (بیداری) بصیرت یافتن است.

در روایتی دیگر از علی (ع) در معرفی اهل بصیرت آمده است:

فاستصجو ابنور یقظه: فی الابصار والا سماع والا فئده. پس بدین سبب، چشم ها و گوش ها و دل هایشان از نور بیداری روشن گردید.

2- نور :

همتای دیگر بصیرت نور است.

یا ایهاالذین امنوا اتقواالله و امنوا بر سوله یؤتكم كفلین من رحمته و یجعل لكم نوراًتشمون به ای كسانی كه ایمان آورده اید، از خدا پروا دارید و به پیامبر او بگروید تا از رحمت خویش، شما را دو بهره عطا كند و برای شما نوری قرار دهد كه به (بركت) آن، راه سپرید. (حدید – 82)

3- فرقان :

یكی دیگر از واژه های بسیار نزدیك به مفهوم بصیرت، واژه «فرقان» است:

یا ایهاالذین امنوا ان تتقواالله یجعل لكم فرقاناً.

ای كسانی كه ایمان آورده اید! اگر از خدا پروا كنید، برای شما فرقانی (نیروی جدا كننده حق از باطل) قرار می دهد. (انفال -92)

همچنین در بسیاری از روایات، واژه های دیگری همچون: عقل ، معرفت ، علم و حكمت ، نیز در معنای بصیرت به كار رفته اند.