معامله وتجارت در قران کریم:
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ
وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفِينَ (1/مطففین) الَّذِينَ إِذَا اكْتالُوا عَلَى النَّاسِ يَسْتَوْفُونَ (2) وَ إِذا كالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ يُخْسِرُونَ (3) أَ لا يَظُنُّ أُولئِكَ أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ (4)
لِيَوْمٍ عَظِيمٍ (5) يَوْمَ يَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعالَمِينَ (6)
ترجمه:
بنام خداوند بخشنده مهربان 1- واى بر كمفروشان.
2- آنها كه وقتى براى خود كيل مىكنند حق خود را به طور كامل مىگيرند.
3- اما هنگامى كه مىخواهند براى ديگران كيل يا وزن كنند كم مىگذارند! 4- آيا آنها باور ندارند كه برانگيخته مىشوند.
5- در روزى بزرگ.
6- روزى كه مردم در پيشگاه رب العالمين مىايستند.
تفسير نمونه، ج26، ص: 243
شان نزول:
” ابن عباس” مىگويد: هنگامى كه پيغمبر اكرم ص وارد مدينه شد بسيارى از مردم سخت آلوده كمفروشى بودند، خداوند اين آيات را نازل كرد و آنها پذيرفتند: و بعد از آن كمفروشى را ترك كردند.
در حديث ديگرى آمده است كه بسيارى از اهل مدينه تاجر بودند و در كار خود كمفروشى مىكردند، و بسيارى از معاملات آنها معاملات حرام بود، اين آيات نازل شد و پيامبر ص آنها را براى اهل مدينه تلاوت فرمود سپس افزود خمس بخمس:” پنج چيز در برابر پنج چيز است”! عرض كردند اى رسول خدا: كدام پنج در مقابل كدام پنج است؟! فرمود:
ما نقض قوم العهد الا سلط اللَّه عليهم عدوهم! و ما حكموا بغير ما انزل اللَّه الا فشا فيهم الفقر! و ما ظهرت فيهم الفاحشة الا فشا فيهم الموت! و لا طففوا الكيل الا منعوا النبات و اخذوا بالسنين! و لا منعوا الزكات الا حبس عنهم المطر!:
هيچ قومى عهدشكنى نكردند مگر اينكه خداوند دشمنانشان را بر آنها مسلط ساخت.
و هيچ جمعيتى به غير حكم الهى حكم نكردند مگر اينكه فقر در ميان آنها زياد شد.
تفسير نمونه، ج26، ص: 244
و در ميان هيچ ملتى فحشاء ظاهر نشد مگر اينكه مرگ و مير در ميان آنها فراوان گشت! هيچ گروهى كمفروشى نكردند مگر اينكه زراعت آنها از بين رفت وقحطى آنها را فرو گرفت! و هيچ قومى زكات را منع نكردند مگر اينكه باران از آنها قطع شد”! «1» مرحوم” طبرسى” نيز در” مجمع البيان” در شان نزول اين آيات نقل كرده است كه مردى در مدينه بود بنام” ابو جهينه” كه دو پيمانه كوچك و بزرگ داشت به هنگام خريدن از پيمانه بزرگ استفاده مىكرد و به هنگام فروش از پيمانه كوچك (اين سوره نازل شد و به او و امثالش هشدار داد) «2».
تفسير: واى بر كمفروشان!
در اين آيات قبل از هر چيز كمفروشان را مورد تهديد شديدى قرار داده، مىفرمايد” واى بر كمفروشان”! (وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفِينَ).
اين در حقيقت اعلان جنگى است از ناحيه خداوند به اين افراد ظالم و ستمگر و كثيف كه حق مردم را به طرز ناجوانمردانهاى پايمال مىكنند.
” مطففين” از ماده” تطفيف” در اصل از” طف” گرفته شده كه به معنى كنارههاى چيزى است، و اينكه سر زمين” كربلا” را وادى طف مىگويند به خاطر اين است كه در ساحل فرات واقع شده، سپس به هر چيز كمى واژه” طفيف” اطلاق شده است، همچنين به پيمانهاى كه پر نباشد يعنى محتوايش به كنارهاى آن رسيده اما مملو نشده است نيز همين معنى اطلاق مىشود، و بعد اين واژه در كم
__________________________________________________
(1)” تفسير فخر رازى” جلد 31 صفحه 88- همين مضمون را” ابو الفتوح” و” مراغى” در تفسيرشان آوردهاند.
(2)” مجمع البيان” جلد 10 صفحه 452.
تفسير نمونه، ج26، ص: 245
فروشى به هر شكل و به هر صورت استعمال شده.
” ويل” در اينجا به معنى” شر” يا” غم و اندوه” يا” هلاكت” يا” عذاب دردناك” و يا” وادى سخت و سوزانى در دوزخ” است، و معمولا اين واژه به هنگام نفرين و بيان زشتى چيزى به كار مىرود، و يا اينكه تعبيرى است كوتاه اما مفاهيم زيادى را تداعى مىكند.
قابل توجه اينكه در روايتى از امام صادق ع آمده كه خداوند” ويل” را درباره هيچكس در قرآن قرار نداده مگر اينكه او را كافر نام نهاده همانگونه كه مىفرمايد: فَوَيْلٌ لِلَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ مَشْهَدِ يَوْمٍ عَظِيمٍ:” واى بر كافران از مشاهده روز بزرگ” «1» از اين روايت استفاده مىشود كه كمفروشى بوى كفر مىدهد! سپس به شرح كار” مطففين” و كمفروشان پرداخته مىفرمايد:” آنها كسانى هستند كه وقتى مىخواهند براى خود كيل كنند حق خود را به طور كامل مىگيرند” (الَّذِينَ إِذَا اكْتالُوا عَلَى النَّاسِ يَسْتَوْفُونَ) «2».
” اما هنگامى كه مىخواهند براى ديگران كيل يا وزن كنند كم مىگذارند” (وَ إِذا كالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ يُخْسِرُونَ).
جمعى از مفسران از آيات فوق چنين استفاده كردهاند كه منظور از” مطفف”
__________________________________________________
(1)” اصول كافى” مطابق نقل” نور الثقلين” جلد 5 صفحه 527.
(2) تعبير به” على الناس” در اينجا اشاره به آن است كه حقى بر مردم دارند و در تقدير” اذا كالوا ما على الناس” بوده، و اصولا” كال عليه” در جايى گفته مىشود كه هدف از كيل گرفتن حقى است و اما” كاله” و همچنين” كال له” مربوط به جايى است كه منظور از كيل پرداختن حق ديگرى باشد (دقت كنيد).
تفسير نمونه، ج26، ص: 246
كسى است كه به هنگام خريد بيش از حق خود مىگيرد، و به هنگام فروش كمتر از حق مىدهد، لذا خداوند به خاطر هر دو جهت” ويل” را بر آنها نهاده.
ولى اين اشتباه است، زيرا تعبير” يستوفون” مفهومش اين است كه حق خود را به طور كامل مىگيرند، و چيزى كه دلالت بر اضافه بر حق كند در اين عبارت نيست، و اينكه مىبينيم خداوند آنها را مذمت كرده در مقايسه اين دو حالت با يكديگر است كه به هنگام خريد حق را به طور كامل مىگيرند، و به هنگام فروش ناقص مىدهند، درست مثل اين است كه در مقام مذمت كسى مىگوئيم:” هر گاه طلبى از كسى داشته باشد سر موعد آن را مىگيرد، اما اگر بدهكار باشد ماهها تاخير مىاندازد” با اينكه گرفتن طلب در رأس موعد كار بدى نيست، كار بد در مقايسه اين دو با يكديگر است.
قابل توجه اينكه: در مورد گرفتن حق تنها سخن از” كيل” است ولى در مورد پرداختن سخن از” كيل” و” وزن” هر دو به ميان آمده، اين تفاوت تعبير ممكن است به يكى از دو دليل زير باشد:
نخست اينكه خريداران عمده در زمانهاى گذشته بيشتر از” كيل” استفاده مىكردند، زيرا ترازوهاى بزرگى كه بتواند وزنهاى زياد را بسنجد وجود نداشت، اما پيمانههاى بزرگ به آسانى يافت مىشد (در باب” كر” نيز گفتهاند كه اين واژه در اصل نام پيمانه بزرگى بوده است).
ولى به هنگام فروش هم عمدهفروشى داشتند (با كيل) و هم خردهفروشى (با وزن).
ديگر اينكه براى گرفتن حق استفاده از پيمانه مناسبتر است، چرا كه تقلب در آن مشكلتر مىباشد، ولى براى كمفروشى استفاده از وزن معمولتر است چرا كه امكان تقلب در آن بيشتر مىباشد.
اين نكته نيز قابل توجه است كه آيات فوق گرچه تنها از كمفروشى در مورد
تفسير نمونه، ج26، ص: 247
كيل و وزن سخن مىگويد، ولى بدون شك مفهوم آيه وسيع است و هر گونه كمفروشى را هر چند در معدودات (چيزهايى را كه با عدد مىفروشند) نيز شامل مىشود.
بلكه بعيد نيست با استفاده از الغاى خصوصيت، كم گذاردن در خدمات را نيز فرا گيرد، فى المثل اگر كارگر و كارمندى چيزى از وقت خود بدزدد در رديف” مطففين” و كمفروشانى است كه آيات اين سوره سخت آنها را نكوهش كرده است.
بعضى مىخواهند براى آيه توسعه بيشترى قائل شوند و هر گونه تجاوز از حدود الهى و كم و كسر گذاشتن در روابط اجتماعى و اخلاقى را مشمول آن بدانند، گرچه استفاده اين معنى از الفاظ آيه روشن نيست، ولى بىتناسب هم نمىباشد.
و لذا از” عبد اللَّه بن مسعود” صحابى معروف نقل شده كه گفت:” نماز نيز قابل پيمانه است! كسى كه كيل آن را به طور كامل ادا كند خداوند پاداش او را كامل مىدهد، و هر كس از آن كم بگذارد درباره او همان جارى مىشود كه خداوند درباره” مطففين (كمفروشان) فرموده «1».
سپس آنها را با اين جمله استفهام توبيخى مورد تهديد قرار مىدهد:” آيا آنها باور ندارند كه برانگيخته مىشوند”؟! (أَ لا يَظُنُّ أُولئِكَ أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ).
” در روزى بزرگ” (لِيَوْمٍ عَظِيمٍ).
روزى كه عذاب و حساب و خبر او و هول و وحشتش همه عظيم است.
__________________________________________________
(1)” مجمع البيان” جلد 10 صفحه 452.
تفسير نمونه، ج26، ص: 248
روزى كه مردم از قبرها برمىخيزند، و در پيشگاه رب العالمين حاضر مىشوند” (يَوْمَ يَقُومُ النَّاسُ لِرَبِّ الْعالَمِينَ).
يعنى اگر آنها قيامت را باور مىداشتند و مىدانستند حساب و كتابى در كار است، و تمام اعمالشان براى محاكمه در آن دادگاه بزرگ ثبت مىشود، و هر كس به اندازه سر سوزنى كار نيك و بد كرده، نتيجه آن را در آن روز عظيم مىبيند، هرگز چنين ظلم و ستم نمىكردند، و حقوق افراد را پايمال نمىساختند.
بسيارى از مفسران” يظن” را كه از ماده” ظن” است در اينجا به معنى” يقين” مىدانند، و نظير اين تعبير در قرآن مجيد وجود دارد، مانند آيه 249 سوره بقره قالَ الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا اللَّهِ كَمْ مِنْ فِئَةٍ قَلِيلَةٍ غَلَبَتْ فِئَةً كَثِيرَةً بِإِذْنِ اللَّهِ:” آنها كه مىدانستند خدا را ملاقات خواهند كرد (و به روز قيامت ايمان داشتند) گفتند چه بسيار گروه كوچكى كه به فرمان خدا بر گروه عظيمى پيروز شدند” (توجه داشته باشيد اين آيه درباره گروهى از بنى اسرائيل است كه ايمان و استقامت خود را در مراحل مختلف نشان داده بودند).
شاهد گوياى اين سخن حديثى است كه از امير مؤمنان على ع نقل شده كه در تفسير آيه: أَ لا يَظُنُّ أُولئِكَ أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ لِيَوْمٍ عَظِيمٍ فرمود:
” مفهومش اين است: ا ليس يوقنون انهم مبعوثون؟” آيا يقين ندارند كه آنها برانگيخته مىشوند”؟! «1».
و نيز از همان حضرت ع نقل شده است كه فرمود:” ظن بر دو گونه است: ظن ترديد، و ظن يقين، آنچه در قرآن درباره معاد آمده است ظن يقين است، و آنچه درباره دنيا آمده است ظن شك”! «2».
اين احتمال نيز از سوى جمعى داده شده است كه ظن در اينجا به همان
__________________________________________________
(1) تفسير برهان جلد 4 صفحه 38. […..]
(2) نور الثقلين جلد 5 صفحه 528.
تفسير نمونه، ج26، ص: 249
معنى معروف امروز يعنى گمان بوده باشد، اشاره به اينكه توجه به قيامت آن چنان در روح و جان انسان اثر مىگذارد كه حتى اگر كسى گمان به آن داشته باشد و احتمال وجود چنين روزى را بدهد بايد از انجام كارهاى خلاف خوددارى كند، تا چه رسد به اينكه يقين داشته باشد، و اين همان چيزى است كه در ميان دانشمندان به عنوان” دفع ضرر مظنون” يا” دفع ضرر محتمل” معروف شده است، و مفهوم اين سخن آن خواهد بود كه اين گنهكاران بىپروا و بىباك نه تنها يقين به قيامت ندارند بلكه گمان آن را نيز ندارند (ولى تفسير اول با دلائلى كه گفته شد مقدم است).
مهم اين است كه واژه” ظن” به گفته” راغب” در” مفردات” در اصل اسم براى آن حالتى است كه از وجود قرائنى در فكر انسان حاصل مىشود اگر نشانهها قوى باشد علم و يقين مىآورد، و اگر نشانهها ضعيف باشد از حد گمان بالاتر نمىرود « مفردات ماده ظن».
بنا بر اين واژه مزبور بر خلاف آنچه امروز در ميان ما معروف است مفهوم گستردهاى دارد كه هم” علم” و هم” گمان” را شامل مىشود، و گاه در اين، و گاه در آن به كار مىرود.
نكته: كمفروشى از عوامل فساد در ارض.
در آيات قرآن مجيد كرارا از كمفروشى نكوهش شده، گاه در داستان شعيب ع در آنجا كه قوم را مخاطب ساخته، مىگويد: أَوْفُوا الْكَيْلَ وَ لا تَكُونُوا مِنَ الْمُخْسِرِينَ وَ زِنُوا بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقِيمِ وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْياءَهُمْ وَ لا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ:” حق پيمانه را ادا كنيد، و ديگران را به خسارت ميفكنيد، با ترازوى صحيح وزن كنيد، و حق مردم را كم نگذاريد، و در زمين فساد نكنيد” (شعراء 181- 183).
و به اين ترتيب كمفروشى و ترك عدالت به هنگام پيمانه و وزن را در رديف فساد در زمين شمرده است، و اين خود دليلى به ابعاد مفاسد اجتماعى اين اين كار است.
تفسير نمونه، ج26، ص: 250
و نيز در آيه 7 و 8 سوره الرحمن رعايت عدالت در وزن را همرديف عدالت در نظام آفرينش در عالم جهان هستى گذارده، مىفرمايد: وَ السَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْمِيزانَ أَلَّا تَطْغَوْا فِي الْمِيزانِ:” خداوند آسمان را برافراشت و ميزان و حساب در همه چيز گذاشت تا شما در وزن و حساب طغيان نكنيد” اشاره به اينكه مساله رعايت عدل در سنجش مساله كوچك و كم اهميتى نيست، بلكه در حقيقت جزئى از اصل عدالت و نظم كلى حاكم بر سراسر عالم هستى است.
و به همين دليل پيشوايان بزرگ اسلام به اين مساله اهميت فراوانى مىدادند، تا آنجا كه در روايت معروف اصبغ بن نباته آمده است كه مىگويد:
از على ع شنيدم كه بر فراز منبر مىفرمود:
يا معشر التجار! الفقه ثم المتجر:
” اى گروه تجار! اول فقه بياموزيد، و سپس تجارت كنيد” و اين سخن را امام ع سه بار تكرار فرمود … و در پايان اين كلام فرمود:
التاجر فاجر، و الفاجر فى النار، الا من اخذ الحق و اعطى الحق:
” تاجر فاجر است و فاجر در دوزخ است مگر آنها كه به مقدار حق خويش از مردم بگيرند و حق مردم را بپردازند” «1».
و در حديث ديگرى از امام باقر ع نقل شده است:” هنگامى كه امير مؤمنان على ع در كوفه بود همه روز صبح در بازارهاى كوفه مىآمد و بازار به بازار مىگشت و تازيانهاى (براى مجازات متخلفان) بر دوش داشت در وسط
__________________________________________________
(1) كافى جلد 5 باب آداب التجارة حديث 1.
تفسير نمونه، ج26، ص: 251
هر بازار مىايستاد و صدا مىزد:” اى گروه تجار! از خدا بترسيد”! هنگامى كه بانگ على ع را مىشنيدند هر چه در دست داشتند بر زمين گذاشته و با تمام دل به سخنانش گوش فرامىدادند، سپس مىفرمود:
قدموا الاستخارة و تبركوا بالسهولة، و اقتربوا من المبتاعين، و تزينوا بالحلم، و تناهوا عن اليمين، و جانبوا الكذب، و تجافوا عن الظلم و انصفوا المظلومين، و لا تقربوا الربا، و اوفوا الكيل و الميزان، و لا تبخسوا الناس اشيائهم، و لا تعثوا فى الارض مفسدين:
” از خداوند خير بخواهيد، و با آسان گرفتن كار بر مردم بركت بجوئيد، و به خريداران نزديك شويد، حلم را زينت خود قرار دهيد، از سوگند بپرهيزيد، از دروغ اجتناب كنيد، از ظلم خوددارى نمائيد، و حق مظلومان را بگيريد، به ربا نزديك نشويد، پيمانه و وزن را به طور كامل وفا كنيد، و از اشياء مردم كم نگذاريد، و در زمين فساد نكنيد”! و به اين ترتيب در بازارهاى كوفه گردش مىكرد، سپس به دار الاماره باز مىگشت و براى دادخواهى مردم مىنشست «1».
و نيز همانگونه كه در شان نزول آيات نيز آمده پيغمبر اكرم ص مىفرمايد:
” هر گروهى كمفروشى كنند خداوند زراعت آنها را از آنها مىگيرد، و گرفتار قحطى مىشوند!” از مجموع آنچه در بالا گفته شد استفاده مىشود كه يكى از عوامل مهم نابودى و عذاب بعضى از اقوام گذشته مساله كمفروشى بوده است كه موجب به هم خوردن نظام اقتصادى آنها، و نزول عذاب الهى شده.
حتى در روايات اسلامى در آداب تجارت آمده است كه مؤمنان بهتر است به هنگام پيمانه و وزن كمى بيشتر بدهند، و به هنگام گرفتن حق خود كمى
__________________________________________________
(1)” كافى” باب آداب التجاره حديث 3 (با كمى اختصار).
تفسير نمونه، ج26، ص: 252
كمتر بگيرند (درست بر عكس كار كسانى كه در آيات فوق به آنها اشاره شده است كه حق خود را به طور كامل مىگيرند و حق ديگران را به طور ناقص مىپردازند) «1».
از سوى ديگر همانگونه كه در تفسير آيه فوق اشاره كرديم مساله كم- فروشى به عقيده بعضى معنى وسيعى دارد كه هر گونه كم و كسر گذاردن در كار و انجام وظائف فردى و اجتماعى و الهى را شامل مىشود.
__________________________________________________
(1) به جلد 12″ وسائل الشيعه” ابواب التجارة باب 7 صفحه 290 مراجعه شود.
بيان آيات
اين سوره با تهديد اهل تطفيف و كمفروشى در كيل و وزن آغاز شده و كمفروشان را تهديد مىكند به اينكه در يوم عظيم كه روز قيامت است براى جزا مبعوث مىشوند، و اين مطلب را با تفصيل جريانى كه در آن روز بر سر فجار و ابرار مىآيد خاتمه مىدهد.
و آيات اول اين سوره كه سخن از مطففين دارد از نظر سياق با آيات مدنى، و آيات آخرش با سياق سورههاى مكى مناسبتر است.
” وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفِينَ” كلمه” تطفيف” به معناى نقص در كيل و وزن است كه خداى تعالى از آن نهى كرده، و آن را افساد در زمين خوانده، و از شعيب حكايت كرده كه به قوم خود گفت:” وَ يا ترجمه الميزان، ج20، ص: 379
قَوْمِ أَوْفُوا الْمِكْيالَ وَ الْمِيزانَ بِالْقِسْطِ وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْياءَهُمْ وَ لا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ”
«1»، و ما در تفسير همين آيه در سوره هود بحث كرديم كه چرا كمفروشى، افساد در زمين است.
[چند وجه در باره اينكه در توصيف” مطففين” به” الَّذِينَ إِذَا اكْتالُوا عَلَى النَّاسِ يَسْتَوْفُونَ …” خريدن به وزن گفته نشده]
” الَّذِينَ إِذَا اكْتالُوا عَلَى النَّاسِ يَسْتَوْفُونَ وَ إِذا كالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ يُخْسِرُونَ” مصدر” اكتيال” كه فعل” اكتالوا” از آن مشتق است، وقتى با حرف” من” متعدى مىشود به معناى كيل گرفتن از مردم (و يا به عبارتى، خريدن كالا با كيل تمام است)، و اگر با حرف” على” متعدى شود به معناى ضرر. (و يا دادن جنس به مردم به كيل ناقص) است «2».
و اما كلمه” كيل” كه مصدر فعل” كالوا” است به معناى كيل دادن به مردم است، (كه خود من ترازو دارم) وقتى گفته مىشود.” كاله الطعام و وزنه” معنايش اين است كه كالاى مردم را وزن وكيل كرد، چيزى كه هست از ميان همه طوائف عرب، اهل حجاز براى رساندن اين معنا مىگويند:” كاله الطعام و وزنه” و ساير طوائف عرب مىگويند:” كال له الطعام و وزن له- طعام و كالا را براى او كيل وزن كرد”. و قرآن كريم به طورى كه مجمع البيان «3» گفته به لغت اهل حجاز نازل شده، و كلمه” استيفاء” كه فعل” يستوفون” مشتق از آن است به معناى گرفتن حق بطور تمام و كامل است، و كلمه” اخسار” به معناى افكندن ديگران در خسارت است.
و معناى آيه اين است كه: وقتى از مردم، كالايى مىگيرند حق خود را به تمام و كمال دريافت مىكنند، ولى وقتى مىخواهند كالايى به مردم بدهند به كيل يا وزن ناقص مىدهند، و مردم را به خسران و ضرر مىاندازند.
پس مضمون مجموع دو آيه يك مذمت است، و آن اين است كه مطففين حق را براى خود رعايت مىكنند، ولى براى ديگران رعايت نمىكنند. و به عبارتى ديگر حق را براى ديگران آن طور كه براى خود رعايت مىكنند رعايت نمىنمايند، و اين خود باعث تباهى اجتماع انسانى است كه اساس آن بر تعادل حقوق متقابل است، و اگر اين تعادل از بين برود و فاسد شود همه چيز فاسد مىشود.
__________________________________________________
(1) اى مردم من، به كيل و وزن وفا كنيد، و عدالت را در ميزان رعايت كنيد، و اموال مردم را به بخس مخوريد، و در زمين افساد و طغيان مورزيد. سوره هود، آيه 84.
(2) كه در هر دو صورت ترازودار ديگرى است، در صورت اول كه خريدارم، مىخواهم كيل مرا چرب بكشد، و در صورت دوم كه فروشندهام مىخواهم خشك بكشد.” مترجم”.
(3) مجمع البيان، ج 10، ص 451.
ترجمه الميزان، ج20، ص: 380
در آيه شريفه در مقابل كيل، وزن را آورد، ولى در مقابل اكتيال” اءتزان” را نياورد، بعضى «1» در سبب آن گفتهاند: براى اين بوده كه مطففين، معاملهگرانى بودند كه اغلب حبوبات و سبزيجات و متاعهاى ديگر را كلى مىخريدند و خرده خرده به تدريج مىفروختند، و عادت در بيشتر اين اجناس اين است كه با كيل سنجيده شود نه به وزن، بدين جهت تنها اكتيال را ذكر كرد، و از اءتزان نام نبرد چون اساس آيه بر غالب است.
بعضى «2» ديگر گفتهاند اگر نامى از” اءتزان” نياورد براى اين بود كه كيل و وزن هر دو وسيله خريد و فروش است، آوردن يكى از آنها دلالت بر ديگرى هم دارد.
ولى اين توجيه درست نيست، براى اينكه اين حرف در كلمه” كيل” هم مىآيد چرا در برابر كيل وزن را ذكر كرد، ولى در برابر اكتيال اءتزان را ذكر نكرد؟ پس اين وجه خالى از تحكم نيست.
بعضى «3» ديگر گفتهاند: اين دو آيه عادت و رسم كسانى را حكايت مىكند كه سوره درباره آنان نازل شده، مردمى كه تنها با كيل مىخريدند، ولى در هنگام فروش بعضى كالاها را كيل و بعضى را وزن مىكردند.
اين وجه نيز ادعايى بدون دليل است.
بعضى «4» ديگر در توجيه ذكر اكتيال و عدم ذكر اءتزان وجوهى ديگر آوردهاند كه خالى از ضعف نيست.
[احتمال بر انگيخته شدن بعد از مرگ براى اجتناب از محرمات كافى است]
” أَ لا يَظُنُّ أُولئِكَ أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ لِيَوْمٍ عَظِيمٍ” استفهام در اين آيه انكارى، و براى برانگيختن تعجب شنونده است، و كلمه” ظن” در آن به همان معناى معروف است. و كلمه” اولئك” اشاره به مطففين است، و اگر براى اشاره به آنان اين كلمه را كه مخصوص اشاره به دور است برگزيد، براى اين بود كه بفهماند كمفروشان از رحمت خدا دورند. و منظور از” يوم عظيم”، روز قيامت است كه در آن به عملشان كيفر داده مىشوند.
و اگر اكتفاء كرد به ظن و گمان به مساله قيامت و حساب، با اينكه اعتقاد به معاد بايد علمى و يقينى باشد، براى اشاره به اين حقيقت است كه در اجتناب از كمفروشى احتمال خطر و ضرر آخرتى هم كافى است، اگر كسى يقين به قيامت نداشته
__________________________________________________
(1) روح المعانى، ج 30، ص 70.
(2 و 3 و 4) روح المعانى، ج 30، ص 70. […..]
ترجمه الميزان، ج20، ص: 381
باشد، و تنها احتمال آن را بدهد همين احتمال كه ممكن است قيامت راست باشد، و خداى تعالى در آن روز عظيم مردم را بدانچه كردهاند مؤاخذه كند، كافى است كه او را از كمفروشى باز بدارد.
[سوره التوبة (9): آيات 34 تا 35]
يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ كَثِيراً مِنَ الْأَحْبارِ وَ الرُّهْبانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوالَ النَّاسِ بِالْباطِلِ وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ الَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا يُنْفِقُونَها فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِيمٍ (34) يَوْمَ يُحْمى عَلَيْها فِي نارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوى بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ هذا ما كَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ فَذُوقُوا ما كُنْتُمْ تَكْنِزُونَ (35)
ترجمه:
34- اى كسانى كه ايمان آوردهايد بسيارى از علما (ى اهل كتاب) و راهبان، اموال مردم را به باطل مىخورند و (آنان را) از راه خدا باز مىدارند، و آنها را كه طلا و نقره را گنجينه (و ذخيره و پنهان) مىسازند، و در راه خدا انفاق نمىكنند، به مجازات دردناك بشارت ده.
35- در آن روز كه آنها را در آتش جهنم گرم و سوزان كرده و با آن صورتها و پهلوها و پشتهايشان را داغ مىكنند (و به آنها مىگويند) كه اين همان چيز است كه براى خود گنجينه ساختيد پس بچشيد چيزى را كه براى خود اندوختيد!.
تفسير نمونه، ج7، ص: 390
تفسير:
كنز ممنوع است
در آيات گذشته سخن از اعمال شرك آميز يهود و نصارى بود كه براى دانشمندان خود يك نوع الوهيت قائل بودند، آيه مورد بحث مىگويد: آنها نه تنها مقام الوهيت را ندارند بلكه صلاحيت رهبرى خلق را نيز دارا نيستند، بهترين گواه اين سخن خلافكاريهاى گوناگون آنها بود.
در اينجا روى سخن را به مسلمانان كرده، مىگويد:
” اى كسانى كه ايمان آوردهايد بسيارى از علماى اهل كتاب و راهبان، اموال مردم را به باطل مىخورند، و خلق را از راه خالق باز مىدارند” (يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنَّ كَثِيراً مِنَ الْأَحْبارِ وَ الرُّهْبانِ لَيَأْكُلُونَ أَمْوالَ النَّاسِ بِالْباطِلِ وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ).
جالب اينكه همانگونه كه سيره قرآن است در اينجا حكم را روى همه افراد دانشمندان يهود و راهبان نبرده بلكه با تعبير” كثيرا” در حقيقت اقليت صالح را استثناء كرده است، و اينگونه دقت در ساير آيات قرآن نيز ديده مىشود كه در سابق به آن اشاره كردهايم.
اما اينكه آنها چگونه اموال مردم را بيهوده و بدون مجوز و به تعبير قرآن از طريق” باطل” مىخورند در آيات ديگر كم و بيش به آن اشاره شده و قسمتى هم در تواريخ آمده است.
يكى اينكه: حقايق تعليمات آئين مسيح ع و موسى ع را كتمان مىكردند تا مردم به آئين جديد (آئين اسلام) نگروند، منافع آنها به خطر نيفتد و هدايايشان قطع نشود، چنان كه در آيات 41 و 79 و 174 سوره بقره به آن اشاره شده است.
تفسير نمونه، ج7، ص: 391
و ديگر اينكه: با گرفتن” رشوه” از مردم حق را باطل و باطل را حق مىكردند و به نفع زورمندان و اقويا حكم باطل مىدادند، چنان كه در آيه 41 سوره” مائده” به آن اشاره شده است.
يكى ديگر از طرق نامشروع در آمدشان اين بود كه به نام” بهشت فروشى” و يا” گناه بخشى” مبالغ هنگفتى از مردم مىگرفتند و بهشت و آمرزش را كه منحصرا در اختيار خداوند است به مردم مىفروختند كه در تاريخ مسيحيت سر و صداى زيادى بپا كرده و بحثها و جدالهايى برانگيخته است!.
و اما جلوگيرى كردنشان از راه خدا روشن است زيرا آيات الهى را تحريف مىكردند و يا به خاطر حفظ منافع خويش مكتوم مىداشتند، بلكه هر كس را مخالف مقام و منافع خود مىديدند متهم مىساختند، و با تشكيل” محكمههاى تفتيش مذهبى” آنها را به بدترين وجهى محاكمه و به شديدترين وضعى محكوم و مجازات مىكردند.
و اگر به راستى آنها اقدام به چنين كارى نكرده بودند و پيروان خويش را قربانى مطامع و هوسهاى خود نمىساختند امروز گروههاى زيادترى آئين حق يعنى اسلام را از جان و دل پذيرفته بودند، بنا بر اين به جرئت مىتوان گفت: گناه ميليونها انسان كه در ظلمت كفر باقى ماندهاند به گردن آنها است!.
هم اكنون نيز دستگاه كليسا و يهود براى دگرگون ساختن افكار عمومى مردم جهان در باره اسلام به چه كارهايى كه دست نمىزنند و چه تهمتهاى عجيب و وحشتناكى كه نسبت به پيامبر ص روا نمىدارند.
اين موضوع به قدرى دامنهدار است كه جمعى از علماى روشنفكر مسيحى صريحا به آن اعتراف كردهاند كه روش سنتى كليسا در مبارزه ناجوانمردانه با اسلام يكى از علل بيخبر ماندن غربيها از اين آئين پاك است. تفسير نمونه، ج7، ص: 392
سپس قرآن به تناسب بحث دنيا پرستى پيشوايان يهود و نصارى به ذكر يك قانون كلى در مورد ثروتاندوزان پرداخته، مىگويد:” كسانى كه طلا و نقره را جمعآورى و پنهان مىكنند و در راه خدا انفاق نمىنمايند آنها را به عذاب دردناكى بشارت ده” (وَ الَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لا يُنْفِقُونَها فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِيمٍ).
” يكنزون” از ماده” كنز” بر وزن و به معنى” گنج” است كه در اصل به معنى جمع و جور كردن اجزاء چيزى گفته مىشود لذا شتر پر گوشت را” كناز اللحم” مىنامند سپس به جمعآورى و نگهدارى و پنهان نمودن اموال و يا اشياء گران قيمت اطلاق گرديده است.
بنا بر اين در مفهوم آن جمعآورى و نگاهدارى و گاهى پنهان كردن نيز افتاده است.
” ذهب” به معنى” طلا” و” فضه” به معنى” نقره” است. بعضى از دانشمندان لغت (طبق نقل طبرسى در مجمع البيان) در باره اين دو لغت تعبير جالبى كردهاند و گفتهاند: اينكه به” طلا”” ذهب” گفته مىشود براى آن است كه به زودى از دست مىرود و بقايى ندارد (ماده” ذهاب” در لغت به معنى رفتن است) و اينكه به” نقره”” فضه” گفته مىشود به خاطر آن است كه به زودى پراكنده و متفرق مىگردد (” انفضاض” در لغت به معنى پراكندگى است) و براى پى بردن به چگونگى حال اينگونه ثروتها همين نامگذارى آنها كافى است!.
از آن روز كه جامعههاى انسانى شكل گرفت مسئله مبادله فرآوردههاى مختلف در ميان انسانها رواج داشت، هر كس ما زاد احتياجات خود را از فراوردههاى كشاورزى و دامى و غير آن در معرض فروش قرار مىداد، ولى در آغاز مبادلهها همواره به صورت مبادله جنس به جنس بود، زيرا پول اختراع نشده بود، و از آنجا كه مبادله جنس به جنس مشكلات فراوانى ايجاد مىكرد، زيرا چه بسا افراد تفسير نمونه، ج7، ص: 393
ما زاد نياز خود را مىخواستند بفروشند ولى چيز ديگرى در آن حال مورد نيازشان نبود كه با آن بخرند اما مايل بودند آن را به چيزى تبديل كنند كه هر گاه بخواهند بتوانند با آن اجناس مورد نظر خويش را فراهم سازند، از اينجا مسئله اختراع” پول” مطرح شد.
پيدايش” نقره” و از آن مهمتر” طلا” به اين فكر تحقق بخشيد و اين دو فلز به ترتيب پول ارزان قيمت و گرانقيمت را تشكيل دادند و به وسيله آنها گردش معاملات رونق بيشتر و چشمگيرترى پيدا كرد.
بنا بر اين فلسفه اصلى پول همان گردش كاملتر و سريعتر چرخهاى مبادلات اقتصادى است، و آنها كه پول را به صورت” گنجينه” پنهان مىكنند نه تنها موجب ركود اقتصادى و زيان به منافع جامعه مىشوند بلكه عمل آنها درست بر ضد فلسفه پيدايش پول است.
آيه فوق صريحا ثروتاندوزى و گنجينهسازى اموال را تحريم كرده است و به مسلمانان دستور مىدهد كه اموال خويش را در راه خدا، و در طريق بهره گيرى بندگان خدا به كار اندازند، و از اندوختن و ذخيره كردن و خارج ساختن آنها از گردش معاملات به شدت بپرهيزند، در غير اين صورت بايد منتظر عذاب دردناكى باشند.
اين عذاب دردناك تنها كيفر شديد روز رستاخيز نيست بلكه مجازاتهاى سخت اين دنيا را كه بر اثر بهم خوردن موازنه اقتصادى و پيدايش اختلافات طبقاتى دامان فقير و غنى را مىگيرد نيز شامل مىشود.
اگر در گذشته مردم دنيا به اهميت اين دستور اسلامى درست آشنا نبودند امروز ما به خوبى مىتوانيم به آن پى ببريم، زيرا نابسامانيهايى كه دامن بشر را، بر اثر ثروتاندوزى گروهى خود خواه و بيخبر، گرفته و به شكل آشوبها و جنگها و خونريزيها ظاهر مىشود بر هيچكس پوشيده نيست.
تفسير نمونه، ج7، ص: 394
جمع ثروت تا چه اندازه” كنز” محسوب مىشود؟
در ميان مفسران در مورد آيه فوق گفتگو است كه آيا هر گونه گرد آورى ثروت اضافه بر نيازمنديهاى زندگى” كنز” محسوب مىشود، و طبق آيه فوق حرام است؟
يا اين كه اين حكم مربوط به آغاز اسلام و قبل از نزول حكم زكات بوده و سپس با نزول حكم زكات بر داشته شده؟
و يا اين كه اصولا آنچه واجب است پرداختن زكات سالانه است و نه غير آن، بنا بر اين هر گاه انسان اموالى را جمعآورى كند و هر سال مرتبا ماليات اسلامى آن يعنى زكات را بپردازد مشمول آيه فوق نخواهد بود.
در بسيارى از روايات كه در منابع شيعه و اهل تسنن وارد شده تفسير سوم به چشم مىخورد مثلا در حديثى از پيامبر ص چنين مىخوانيم:
” اى مال اديت زكاته فليس بكنز
“:” هر مال كه زكات آن را بپردازى كنز نيست” «1».
و نيز مىخوانيم: هنگامى كه آيه فوق نازل شد كار بر مسلمانان مشكل گرديد و گفتند با اين حكم هيچيك از ما نمىتواند چيزى براى فرزندان خود ذخيره كند و آينده آنها را تامين نمايد … سرانجام از پيامبر سؤال كردند، پيغمبر ص فرمود:”
ان اللَّه لم يفرض الزكاة الا ليطيب بها ما بقى من اموالكم و انما فرض المواريث من اموال تبقى بعدكم
“:” خداوند زكات را واجب نكرده است مگر به خاطر اين كه باقيمانده اموال شما براى شما پاك و پاكيزه باشد، لذا قانون ارث را در باره اموالى كه بعد از شما مىماند قرار داده است” «2» يعنى اگر گردآورى مال به كلى ممنوع بود قانون ارث موضوع نداشت.
__________________________________________________
(1) و (2)” المنار” جلد 10 صفحه 404.
تفسير نمونه، ج7، ص: 395
در كتاب” امالى”” شيخ” از پيامبر نيز همين مضمون نقل شده است كه” هر كس زكات مال خود را بپردازد باقيمانده آن كنز نيست «1».
ولى روايات ديگرى در منابع اسلامى مشاهده مىكنيم كه مضمون آن با تفسير فوق ظاهرا و در بدو نظر سازگار نيست، از جمله حديثى است كه در” مجمع البيان” از على ع نقل شده كه فرمود:”
ما زاد على اربعة آلاف فهو كنز ادى زكاته او لم يودها و ما دونها فهى نفقة فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابٍ أَلِيمٍ
“” هر چه از چهار هزار (درهم)- كه ظاهرا اشاره به مخارج يك سال است- بيشتر باشد” كنز” است خواه زكاتش را بپردازند يا نه، و آنچه كمتر از آن باشد نفقه و هزينه زندگى محسوب مىشود، بنا بر اين ثروتاندوزان را به عذاب دردناك بشارت ده” «2».
و در كتاب” كافى” از” معاذ بن كثير” چنين نقل شده كه مىگويد از امام صادق ع شنيدم مىگفت:” شيعيان ما فعلا آزادند كه از آنچه در دست دارند در راه خير انفاق كنند (و باقيمانده براى آنها حلال است) اما هنگامى كه” قائم” ما قيام كند تمام كنزها و ثروتهاى اندوخته را تحريم خواهد كرد تا همه را نزد او آرند و از آن در برابر دشمنان كمك گيرد و اين مفهوم كلام خداست كه در كتابش فرموده” وَ الَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ …” «3».
در شرح حال” ابو ذر” نيز كرارا و در بسيارى از كتب اين مطلب نقل شده است كه او آيه فوق را در برابر معاويه در شام هر صبح و شام مىخواند و با صداى بلند فرياد مىزد:” بشر اهل الكنوز بكى فى الجباه و كى بالجنوب و كى بالظهور ابدا حتى يتردد الحر فى اجوافهم”:” به گنجاندوزان بشارت ده
__________________________________________________
(1)” نور الثقلين” جلد 2 صفحه 213.
(2)” مجمع البيان” ذيل آيه و” نور الثقلين” جلد 2 صفحه 213.
(3)” نور الثقلين” جلد 2 صفحه 213.
تفسير نمونه، ج7، ص: 396
كه هم پيشانى آنها را با اين اموال داغ مىكنند و هم پهلوها و هم پشتهايشان را تا سوزش گرما، در درون وجود آنها به حركت در آيد”! «1».
و نيز استدلال” ابو ذر” در برابر” عثمان” به آيه فوق نشان مىدهد كه او معتقد بوده است كه آيه مخصوص مانعان زكات نيست، بلكه غير آنها را نيز شامل مىشود.
از بررسى مجموع احاديث فوق به ضميمه خود آيه مىتوان چنين نتيجه گرفت كه در شرائط عادى و معمولى يعنى در مواقعى كه جامعه در وضع ناگوار و خطرناكى نيست و مردم از زندگانى عادى بهرهمندند پرداختن زكات كافى است و باقيمانده كنز محسوب نمىشود (البته بايد توجه داشت كه اصولا با رعايت موازين و مقررات اسلامى در درآمدها، اموال به صورت فوق العاده متراكم نمىشود، زيرا اسلام آن قدر قيد و شرط براى آن قائل شده است كه تحصيل چنين مالى غالبا غير ممكن است).
و اما در مواقع فوق العاده و هنگامى كه حفظ مصالح جامعه اسلامى ايجاب كند حكومت اسلامى مىتواند محدوديتى براى جمعآورى اموال قائل شود (آن چنان كه در روايت على ع خوانديم) و يا به كلى همه اندوختهها و ذخيرههاى مردم را براى حفظ موجوديت جامعه اسلامى مطالبه كند (آن چنان كه در روايت امام صادق ع در باره زمان قيام قائم آمده است كه با توجه به ذكر علت در آن روايت ساير زمانها را نيز شامل مىشود زيرا مىفرمايد: (
فيستعين به على عدوه
). ولى تكرار مىكنيم كه اين موضوع تنها در اختيار حكومت اسلامى است و او است كه مىتواند چنين تصميمى را در مواقع لزوم بگيرد (دقت كنيد).
و اما داستان” ابو ذر”، ممكن است ناظر به همين موضوع باشد كه در آن روز جامعه اسلامى آن چنان نياز شديدى داشت كه اندوختن ثروت در آن روز مخالف
__________________________________________________
(1)” نور الثقلين” جلد 2 صفحه 214 و تفسير برهان جلد 1 صفحه 122.
تفسير نمونه، ج7، ص: 397
منافع جامعه و حفظ موجوديت آن بود.
و يا اينكه نظر” ابو ذر” به اموال بيت المال بود كه در دست” عثمان” و” معاويه” قرار داشت، و مىدانيم اين گونه اموال را با وجود مستحق و نيازمند لحظهاى نمىتوان ذخيره كرد، بلكه بايد به صاحبانش داد و مسئله زكات در اينجا به هيچوجه مطرح نيست.
به خصوص همه تواريخ اسلامى اعم از شيعه و اهل سنت گواهى مىدهد كه عثمان اموال كلانى از بيت المال را به خويشاوندان خود داد، و معاويه از آن كاخى ساخت كه افسانه كاخهاى ساسانيان را زنده كرد و” ابو ذر” حق داشت كه در برابر آنها اين آيه را خاطرنشان سازد!.
ابو ذر و اشتراكيت
مىدانيم از ايرادهاى مهمى كه به خليفه سوم گرفته شده مسئله تبعيد خشونت آميز” ابو ذر” به سرزمين بد آب و هواى” ربذه” است كه منتهى به مرگ اين صحابى بزرگ و اين مجاهد فداكار راه اسلام گرديد همان كسى كه از پيامبر ص در باره او نقل كردهاند:” آسمان سايه نيفكند و زمين در روى خود حمل نكرد كسى را كه راستگوتر از ابو ذر باشد”.
اين را نيز مىدانيم كه اختلاف” ابو ذر” با” عثمان” بر سر تمناى مال و مقام نبود، چه اينكه او مردى از هر نظر پارسا و وارسته بود، بلكه سرچشمه اختلاف تنها ريختوپاش خليفه سوم از بيت المال و بذل و بخشش بى حساب او به اقوام و بستگانش بود.
” ابو ذر” در مسائل مالى مخصوصا آنجا كه به” بيت المال” مربوط مىشد بسيار سختگير بود و مىخواست همه مسلمانان روش پيامبر ص را در اين زمينه تعقيب كنند، اما مىدانيم در عصر خليفه سوم جريان امور طور ديگرى بود.
تفسير نمونه، ج7، ص: 398
به هر صورت هنگامى كه سخنان صريح و قاطع اين صحابى بزرگ بر خليفه سوم سخت آمد نخست او را به شام فرستاد اما” ابو ذر” اين بار صريحتر و قاطعتر در برابر اعمال” معاويه” بپاخاست تا آنجا كه” ابن عباس” مىگويد معاويه به عثمان نوشت اگر نيازى به شام دارى” ابو ذر” را باز گردان كه اگر در شام بماند اين منطقه از دست تو خواهد رفت.
” عثمان” نامهاى نوشت و” ابو ذر” را احضار كرد و طبق بعضى از تواريخ به” معاويه” دستور داد او را با ماموران خشن كه شب و روز او را به سوى” مدينه” راه ببرند و لحظهاى راحت نگذارند، بفرستد، به گونهاى كه” ابو ذر” به هنگام ورود به” مدينه” بيمار شد و چون حضور او در مدينه نيز قابل تحمل براى دستگاه خلافت نبود، وى را به” ربذه” فرستاد و در همانجا از دنيا رفت.
كسانى كه مىخواهند از خليفه سوم در اين باره دفاع كنند گاهى” ابو ذر” را متهم مىكنند كه او عقيده اشتراكى داشت و تمام اموال را مال خدا مىدانست و مالكيت شخصى را انكار مىكرد!!.
و اين تهمت بسيار عجيبى است، آيا با اينكه قرآن با صراحت تمام مالكيت شخصى را با شرائطى محترم شمرده، با اينكه” ابو ذر” از نزديكترين افراد به پيامبر ص بود و در دامان قرآن پرورش يافته بود، و در زير آسمان راستگوتر از او پيدا نمىشد، چگونه مىتوان چنين نسبتى را به او داد؟
بياباننشينهاى دور افتاده اين حكم اسلامى را مىدانستند، آيات مربوط به تجارت و ارث و مانند آن را شنيده بودند، آيا باوركردنى است كه نزديكترين شاگردان پيامبر از اين حكم بى خبر باشد؟
آيا جز اين است كه متعصبان لجوج براى تبرئه خليفه سوم و از آن عجيبتر براى تبرئه دستگاه معاويه چنين تهمتى را بر او بستهاند، و هنوز هم گروهى چشم و گوش بسته آن را تعقيب مىكنند؟! آرى ابو ذر با الهام از آيات قرآن مخصوصا آيه” كنز” معتقد بود، و صريحا اين عقيده خود را اظهار مىداشت، كه بيت المال اسلام نبايد به صورت ملك خصوصى اشخاص در آيد، و نبايد از اين اموال كه حق محرومان و نيازمندان در آن است و بايد در راه تقويت اسلام و مصالح مسلمين به كار افتد، حاتم بخشى كرد، و يا افسانه كاخهاى” كسرى” و” قيصر” را از نو زنده نمود.
تفسير نمونه، ج7، ص: 399
به علاوه” ابو ذر” عقيده داشت در آن روز كه گروهى از مسلمانان سخت در مضيقه هستند ثروتمندان جمعيت نيز به زندگى سادهترى قانع شوند و از اموال خود در راه خدا انفاق نمايند.
اگر ابو ذر گناهى داشته همين بوده است، ولى مورخان مزدور و بنى اميه و راويان چاپلوس و متملق و دينفروش براى دگرگون ساختن چهره اين مرد مجاهد چنين تهمتهاى ناروايى را به او بستهاند.
گناه ديگر” ابو ذر” اين بود كه عشق و علاقه خاصى به امير مومنان على ع داشت اين گناه نيز به تنهايى كافى بود كه دروغپردازان بنى اميه قدرت جهنمى خود را براى لكهدار ساختن حيثيت” ابو ذر” به كار گيرند، ولى دامان او آن چنان پاك بود و راستگويى و آگاهى او نسبت به مسائل اسلامى آن چنان روشن كه همه اين دروغپردازان را رسوا ساخت! از جمله دروغهاى عجيبى كه براى تبرئه خليفه سوم در اينجا به ابو ذر بستهاند اين است كه طبق نقل” ابن سعد” در” طبقات” مىگويند: جمعى از اهل كوفه به” ابو ذر” در همان زمان كه در” ربذه” بود گفتند: اين مرد (يعنى عثمان) اينهمه كارها را با تو كرد آيا حاضرى پرچمى برافرازى و ما در زير آن با او به نبرد برخيزيم؟” ابو ذر” گفت: نه، اگر عثمان مرا از مشرق به مغرب بفرستد مطيع فرمانش خواهم بود! «1».
اين دروغپردازان هيچ توجه نكردند كه اگر او چنين تسليم فرمان خليفه
__________________________________________________
(1) تفسير المنار جلد 10 صفحه 406. […..]
تفسير نمونه، ج7، ص: 400
بود اين قدر مزاحم او نمىشد كه حضورش در مدينه بار سنگينى بر خاطر خليفه باشد و به هيچ وجه نتواند او را تحمل كند.
و عجيبتر از آن سخنى است كه نويسنده” المنار” در ذيل همين آيه مورد بحث ضمن اشاره به جريان” ابو ذر” مىگويد كه داستان” ابو ذر” نشان مىدهد كه در عصر صحابه (مخصوصا عثمان) چه اندازه اظهار عقيده آزاد بود! و دانشمندان محترم بودند! و خلفاء محبت داشتند! تا آنجا كه” معاويه” جرئت نكرد به” ابو ذر” چيزى بگويد بلكه به بالاتر از خود يعنى خليفه نوشت و از او دستور خواست! به راستى تعصب چه كارها كه نمىكند آيا تبعيد به سرزمين گرم و خشك و سوزان” ربذه” سرزمين مرگ و آتش نمونه احترام به آزادى فكر و محبت به علماء بود؟ آيا سپردن اين صحابى بزرگ را به دست مرگ دليل بر حريت عقيده محسوب مىشد؟ آيا اگر معاويه از ترس سيل افكار عمومى به تنهايى نقشهاى براى ابو ذر نكشيد دليل بر اين است كه نسبت به او احترام مىگذاشت؟
و باز از عجائب اين داستان اين است كه مدافعان از خليفه مىگويند:
تبعيد ابو ذر به حكم قانون” تقديم دفع مفسده بر جلب مصلحت” صورت گرفت، زيرا گرچه بودن ابو ذر در مدينه مصالح بزرگى داشت و مردم از علم و دانش او بهره فراوان مىبردند ولى عثمان عقيده داشت كه ماندن او در مدينه به خاطر طرز تفكر انعطافناپذير و خشنى كه در باره اموال داشت سرچشمه مفاسدى خواهد شد و لذا از منافع وجود او چشم پوشيده و او را به خارج از مدينه فرستاد و چون هم ابو ذر مجتهد بود و هم عثمان، در اينجا ايرادى به عمل هيچكدام وارد نخواهد شد!. «1»
راستى ما نمىدانيم چه مفسدهاى بر وجود ابو ذر در مدينه مترتب مىشد؟
__________________________________________________
(1) المنار جلد 10 صفحه 407.
تفسير نمونه، ج7، ص: 401
آيا باز گرداندن مردم به سنت پيامبر ص مفسده است؟
چرا” ابو ذر به خليفه اول و دوم كه در امور مالى برنامههاى عثمان را نداشتند ايراد نكرد؟
آيا باز گرداندن مردم به برنامههاى مالى صدر اسلام منشا فساد بود؟
آيا تبعيد” ابو ذر” و بريدن زبان حقگوى او سرچشمه اصلاح شد؟
آيا ادامه كار عثمان مخصوصا در مسائل مالى به انفجارى عظيم كه خود او هم قربانى آن شد نيانجاميد؟
آيا اين مفسده بود و ترك آن مصلحت؟! ولى چه مىتوان كرد؟ هنگامى كه تعصب از در وارد مىشود منطق از در ديگر فرار مىكند.
به هر حال راه و رسم اين صحابى بزرگ بر هيچ محقق منصفى پوشيده نيست و نيز هيچ راه منطقى براى تبرئه خليفه سوم از آزارى كه به ابو ذر رسانيد وجود ندارد.
كيفر ثروتاندوزان!
در آيه بعد اشاره به يكى از مجازاتهاى اينگونه افراد در جهان ديگر مىكند و مىگويد:” روزى فرا خواهد رسيد كه اين سكهها را در آتش سوزان دوزخ داغ و گداخته مىكنند و پيشانى و پهلو و پشتشان را با آن داغ خواهند كرد” (يَوْمَ يُحْمى عَلَيْها فِي نارِ جَهَنَّمَ فَتُكْوى بِها جِباهُهُمْ وَ جُنُوبُهُمْ وَ ظُهُورُهُمْ).
و در همين حال فرشتگان عذاب به آنها مىگويند:” اين همان چيزى است كه براى خودتان اندوختيد و به صورت كنز در آورديد و در راه خدا به محرومان انفاق نكرديد” (هذا ما كَنَزْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ).
” اكنون بچشيد آنچه را براى خود اندوخته بوديد” و عواقب شوم آن را دريابيد
تفسير نمونه، ج7، ص: 402
(فَذُوقُوا ما كُنْتُمْ تَكْنِزُونَ).
اين آيه بار ديگر اين حقيقت را تاكيد مىكند كه اعمال انسانها از بين نمىروند و هم چنان باقى مىمانند و همانها هستند كه در جهان ديگر برابر انسان مجسم مىشوند و مايه سرور و شادى و يا رنج و عذاب او مىگردند.
در اينكه در آيه فوق چرا از ميان تمام اعضاء بدن تنها” پيشانى” و” پشت” و” پهلو” ذكر شده در ميان مفسران گفتگو است، ولى از ابو ذر چنين نقل شده است كه: او مىگفت: اين به خاطر آن است كه حرارت سوزان در فضايى كه در پشت اين سه نقطه قرار دارد نفوذ مىكند و تمام وجود آنها را فرا مىگيرد (حتى يتردد الحرفى اجوافهم) «1».
و نيز گفته شده اين به خاطر آن است كه با اين سه عضو در مقابل محرومان عكس العمل نشان مىدادند: گاهى صورت را در هم مىكشيدند، و زمانى به علامت بى اعتنايى از روبرو شدن با آنها خود دارى مىكردند و منحرف مىشدند و گاهى به آنان پشت مىنمودند لذا اين سه نقطه از بدن آنها را با اندوختههاى زر و سيمشان داغ مىكنند! در پايان اين بحث مناسب است به يك نكته ادبى كه در آيه موجود است نيز اشاره كنيم و آن اينكه در آيه مىخوانيم:” يَوْمَ يُحْمى عَلَيْها” يعنى در آن روز آتش به روى سكهها ريخته مىشود تا داغ و سوزان گردند، در حالى كه معمولا در اين گونه موارد كلمه” على” به كار برده نمىشود، بلكه فى المثل گفته مىشود:” يحمى الحديد” آهن را داغ مىكنند.
اين تغيير عبارت شايد به خاطر اين باشد كه اشاره به سوزندگى فوق العاده سكهها شود، چون اگر سكهاى را در آتش بيفكنند آن قدر داغ و سوزان نمىشود كه اگر آن را به زير آتش كنند و آتش به روى آن بريزند، قرآن نمىگويد
__________________________________________________
(1) نور الثقلين جلد 2 صفحه 214.
[سوره الأعراف (7): آيات 85
وَ إِلى مَدْيَنَ أَخاهُمْ شُعَيْباً قالَ يا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَكُمْ مِنْ إِلهٍ غَيْرُهُ قَدْ جاءَتْكُمْ بَيِّنَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ فَأَوْفُوا الْكَيْلَ وَ الْمِيزانَ وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْياءَهُمْ وَ لا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ (85)
ترجمه:
85- و به سوى مدين برادرشان شعيب را فرستاديم گفت اى قوم من خدا را بپرستيد كه جز او معبودى نداريد، دليل روشنى از طرف پروردگارتان براى شما آمده است، بنا بر اين حق پيمانه و وزن را ادا كنيد و از اموال مردم چيزى نكاهيد و در روى زمين بعد از آنكه (در پرتو ايمان و دعوت انبياء) اصلاح شده است فساد نكنيد، اين براى شما بهتر است اگر با ايمان هستيد.
تفسير: رسالت شعيب در مدين
در اين آيات پنجمين قسمت از سرگذشت اقوام پيشين و درگيرى انبياء بزرگ با آنان يعنى قوم شعيب مطرح شده است.
شعيب كه نسبش طبق تواريخ با چندين واسطه به” ابراهيم” مىرسد، مبعوث به سوى اهل مدين گرديد، مدين از شهرهاى شام بود و مردمى تجارت پيشه و مرفه داشت، كه در ميان آنها بتپرستى و همچنين تقلب و كمفروشى در معامله كاملا رائج بود.
شرح درگيرى اين پيامبر بزرگ با اهل مدين در سورههاى متعددى از قرآن مخصوصا سوره” هود” و” شعرا” آمده است، و ما به پيروى از قرآن مجيد در ذيل آيات سوره هود به خواست خدا در اين زمينه مشروحا بحث خواهيم كرد، در اينجا تنها فشرده قسمتى از اين ماجرا را طبق آيات فوق بيان مىكنيم.
در نخستين آيه، خداوند مىفرمايد:” ما به سوى مردم مدين، برادر آنها شعيب را فرستاديم” (وَ إِلى مَدْيَنَ أَخاهُمْ شُعَيْباً).
جمعى از مفسران مانند مرحوم طبرسى در مجمع البيان و فخر رازى در تفسير معروف خود نقل كردهاند كه” مدين” در اصل نام يكى از فرزندان ابراهيم خليل بود، و چون فرزندان و نوادههاى او در سرزمينى در طريق شام سكونت اختيار كردند به نام مدين ناميده شد.
تفسير نمونه، ج6، ص: 250
در اينكه چرا تعبير به” اخاهم” (برادرشان) شده است، در ذيل آيه 65 همين سوره توضيح داديم.
سپس اضافه مىكند كه شعيب دعوت خود را همانند پيامبران ديگر از مساله توحيد شروع كرد و” صدا زد اى قوم من! خداوند يگانه را بپرستيد كه هيچ معبودى جز او براى شما نيست” (قالَ يا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَكُمْ مِنْ إِلهٍ غَيْرُهُ).
و گفت اين حكم علاوه بر اينكه فرمان عقل است بوسيله” دلائل روشنى كه از طرف خداوند براى شما آمده” نيز اثبات شده است (قَدْ جاءَتْكُمْ بَيِّنَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ).
در اينكه اين بينه (دليل روشن) چگونه چيزى بوده است، در آيات فوق سخنى از آن به ميان نيامده، ولى ظاهر اين است كه اشاره به معجزات شعيب است.
پس از دعوت به توحيد، به مبارزه با مفاسد اجتماعى و اخلاقى و اقتصادى آنها برخاسته نخست آنان را كه آلوده كمفروشى و تقلب و تزوير در معامله بودند از اين كار باز مىدارد و مىگويد: اكنون كه راه خدا براى شما آشكار شده” حق پيمانه و وزن را ادا كنيد و از حقوق مردم چيزى كم نگذاريد” (فَأَوْفُوا الْكَيْلَ وَ الْمِيزانَ وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْياءَهُمْ) «1».
روشن است كه نفوذ هر گونه خيانت و تقلب در امر معاملات پايههاى اطمينان و اعتماد عمومى را كه بزرگترين پشتوانه اقتصادى ملتها است متزلزل و ويران مىسازد و ضايعات غير قابل جبرانى براى جامعه به بار مىآورد، به همين دليل يكى از موضوعات مهمى كه شعيب روى آن انگشت گذاشت همين موضوع بود.
__________________________________________________
(1) بخس به معنى كم گذاردن حقوق افراد و پائين آمدن از حد است، به گونهاى كه موجب ظلم و ستم گردد.
تفسير نمونه، ج6، ص: 251
سپس به يكى ديگر از كارهاى خلاف آنها اشاره كرده و مىگويد:” در روى زمين بعد از آنكه در پرتو ايمان و كوششهاى انبياء اصلاح شده است، فساد نكنيد” (وَ لا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ بَعْدَ إِصْلاحِها).
مسلم است كه از توليد فساد، اعم از فساد اخلاقى يا بىايمانى يا ناامنى، هيچكس بهرهاى نمىگيرد، لذا در آخر آيه اضافه مىكند،” اين به سود شما است اگر ايمان داشته باشيد” (ذلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ).
گويا اضافه كردن جمله إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ اشاره به اين است كه اين دستورات اجتماعى و اخلاقى هنگامى ريشهدار و ثمربخش خواهد بود كه از نور ايمان روشن گردد، اما اگر بدون پشتوانه ايمان باشد و تنها روى يك سلسله مصالح مادى تكيه كند، دوام و بقايى نخواهد داشت.
وَ أَوْفُوا الْكَيْلَ إِذا كِلْتُمْ وَ زِنُوا بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقِيمِ ذلِكَ خَيْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِيلاً (35/الاسراء)
[6- مبارزه با كم فروشى]
آخرين حكم در آخرين آيه مورد بحث در رابطه با عدالت در پيمانه و وزن و رعايت حقوق مردم و مبارزه با كمفروشى است مىفرمايد:” هنگامى كه با پيمانه چيزى را مىسنجيد حق آن را اداء كنيد” (وَ أَوْفُوا الْكَيْلَ إِذا كِلْتُمْ).
” و با ميزان و ترازوى صحيح و مستقيم وزن كنيد” (وَ زِنُوا بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقِيمِ).
” چرا كه اين كار به سود شما است، و عاقبت و سرانجامش از همه بهتر است” (ذلِكَ خَيْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْوِيلًا).
نكتهها: زيان كمفروشى
نخستين نكتهاى كه بايد در اينجا مورد توجه قرار گيرد اين است كه در قرآن مجيد كرارا روى مساله مبارزه با كمفروشى و تقلب در وزن و پيمانه تكيه و تاكيد شده است، در يك جا رعايت اين نظم را در رديف نظام آفرينش در پهنه جهان هستى گذارده مىگويد: وَ السَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْمِيزانَ أَلَّا تَطْغَوْا فِي الْمِيزانِ:
” خداوند آسمان را برافراشت و ميزان و حساب در همه چيز گذاشت، تا شما
__________________________________________________
(1) در زمينه اهميت وفاى به عهد و سوگند در جلد يازدهم تفسير نمونه ذيل آيه 91 تا 94 سوره نحل بحث مشروحى داشتيم.
تفسير نمونه، ج12، ص: 112
در وزن و حساب تعدى و طغيان نكنيد” (سوره رحمن آيه 7 و 8).
اشاره به اينكه مساله رعايت عدالت در كيل و وزن مساله كوچك و كم اهميتى نيست، بلكه جزئى از اصل عدالت و نظم است كه حاكم بر سراسر هستى است.
در جايى ديگر با لحنى شديد و تهديد آميز مىگويد: وَيْلٌ لِلْمُطَفِّفِينَ الَّذِينَ إِذَا اكْتالُوا عَلَى النَّاسِ يَسْتَوْفُونَ، وَ إِذا كالُوهُمْ أَوْ وَزَنُوهُمْ يُخْسِرُونَ، أَ لا يَظُنُّ أُولئِكَ أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ لِيَوْمٍ عَظِيمٍ:” واى بر كمفروشان! آنها كه به هنگام خريد، حق خود را بطور كامل مىگيرند، و به هنگام فروش از كيل و وزن كم مىگذارند، آيا آنها گمان نمىكنند كه در روز عظيمى برانگيخته خواهند شد، روز رستاخيز در دادگاه عدل خدا” (سوره مطففين آيات 1- 4).
حتى در حالات بعضى از پيامبران در قرآن مجيد مىخوانيم كه لبه تيز مبارزه آنها بعد از مساله شرك متوجه كمفروشى بود، و سرانجام آن قوم ستمگر اعتنايى نكردند و به عذاب شديد الهى گرفتار و نابود شدند (به جلد ششم تفسير نمونه صفحه 249 ذيل آيه 85 سوره اعراف پيرامون رسالت شعيب در مدين مراجعه فرمائيد).
اصولا حق و عدالت و نظم و حساب در همه چيز و همه جا يك اصل اساسى و حياتى است، و همانگونه كه گفتيم اصلى است كه بر كل عالم هستى حكومت مىكند، بنا بر اين هر گونه انحراف از اين اصل، خطرناك و بد عاقبت است، مخصوصا كمفروشى سرمايه اعتماد و اطمينان را كه ركن مهم مبادلات است از بين مىبرد، و نظام اقتصادى را به هم مىريزد.
بسيار جاى تاسف است كه گاه مىبينيم غير مسلمانان در رعايت اين اصل از بعضى از مسلمانان وظيفهناشناس، پيشقدمترند، و سعى مىكنند اجناسشان را درست با همان وزن و پيمانهاى كه روى آن نوشتهاند بى كم و كاست به بازارهاى جهان بفرستند و اعتماد ديگران را از اين راه جلب كنند.
تفسير نمونه، ج12، ص: 113
آرى آنها مىدانند كه اگر انسان اهل دنيا هم باشد راهش همين است كه در معامله خيانت نكند.
اين موضوع نيز قابل توجه است كه از نظر حقوقى كمفروشان ضامن و بدهكار در برابر خريداران هستند و لذا توبه آنها جز به اداى حقوقى را كه غصب كردهاند ممكن نيست، حتى اگر صاحبانش را نشناسند بايد معادل آن را به عنوان رد مظالم از طرف صاحبان اصلى به مستمندان بدهند.
2- نكته ديگر اينكه گاهى مساله كمفروشى تعميم داده مىشود به گونهاى كه هر نوع كمكارى و كوتاهى در انجام وظائف را شامل مىشود، به اين ترتيب كارگرى كه از كار خود كم مىگذارد، آموزگار و استادى كه درست درس نمىدهد كارمندى كه به موقع سر كار خود حاضر نمىشود و دلسوزى لازم را نمىكند، همه مشمول اين حكمند و در عواقب آن سهيمند.
البته الفاظ آياتى كه در بالا گفته شد مستقيما شامل اين تعميم نيست، بلكه يك توسعه عقلى است ولى تعبيرى كه در سوره” الرحمن” خوانديم: وَ السَّماءَ رَفَعَها وَ وَضَعَ الْمِيزانَ أَلَّا تَطْغَوْا فِي الْمِيزانِ اشارهاى به اين تعميم دارد.
3-” قسطاس” به كسر قاف و ضم آن (بر وزن مقياس و گاهى هم بر وزن قرآن نيز استعمال شده) به معنى ترازو است، بعضى آن را كلمهاى رومى، و بعضى عربى مىدانند، و گاهى گفته مىشود در اصل مركب از دو كلمه” قسط” به معنى عدل و” طاس” به معنى كفه ترازو است، و بعضى گفتهاند” قسطاس” ترازوى بزرگ است در حالى كه” ميزان” به ترازوهاى كوچك هم گفته مىشود «1».
به هر حال قسطاس مستقيم ترازوى صحيح و سالمى است كه عادلانه وزن كند، بى كم و كاست!.
__________________________________________________
(1) تفسير الميزان و تفسير فخر رازى و تفسير مجمع البيان ذيل آيه مورد بحث.
تفسير نمونه، ج12، ص: 114
جالب اينكه در روايتى از امام باقر ع در تفسير اين كلمه مىخوانيم:
هو الميزان الذى له لسان:
” قسطاس ترازويى است كه زبانه دارد” «1».
اشاره به اينكه ترازوهاى بدون زبانه حركات كفهها را به طور دقيق نشان نمىدهد، اما هنگامى كه ترازو زبانه داشته باشد كمترين حركات كفهها روى زبانه منعكس مىشود، و عدالت كاملا رعايت مىگردد.
__________________________________________________
(1) تفسير صافى ذيل آيه مورد بحث.
تفسير نمونه، ج12، ص: 115
[سوره الشعراء (26): آيات 176 تا 184]
كَذَّبَ أَصْحابُ الْأَيْكَةِ الْمُرْسَلِينَ (176) إِذْ قالَ لَهُمْ شُعَيْبٌ أَ لا تَتَّقُونَ (177) إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ (178) فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُونِ (179) وَ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِيَ إِلاَّ عَلى رَبِّ الْعالَمِينَ (180)
أَوْفُوا الْكَيْلَ وَ لا تَكُونُوا مِنَ الْمُخْسِرِينَ (181) وَ زِنُوا بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقِيمِ (182) وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْياءَهُمْ وَ لا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ (183) وَ اتَّقُوا الَّذِي خَلَقَكُمْ وَ الْجِبِلَّةَ الْأَوَّلِينَ (184)
تفسير نمونه، ج15، ص: 330
ترجمه:
176- اصحاب ايكه (شهرى نزديك مدين) رسولان (خدا) را تكذيب كردند.
177- هنگامى كه شعيب به آنها گفت، آيا تقوى پيشه نمىكنيد؟
178- من براى شما رسول امينى هستم.
179- تقوى الهى پيشه كنيد و مرا اطاعت نمائيد.
180- من در برابر اين دعوت پاداشى از شما نمىطلبم، اجر من تنها بر پروردگار عالميان است.
181- حق پيمانه را ادا كنيد (و كمفروشى نكنيد) و مردم را به خسارت نيفكنيد.
182- با ترازوى صحيح وزن كنيد.
183- و حق مردم را كم نگذاريد و در زمين فساد ننمائيد.
184- از كسى كه شما و اقوام پيشين را آفريد بپرهيزيد.
تفسير:” شعيب” و اصحاب” ايكه”
اين هفتمين و آخرين حلقه از داستانهاى پيامبران است كه در اين سوره آمده، و آن داستان پيامبر بزرگ خدا” شعيب” و قوم سركش او است.
اين پيامبر در سرزمين” مدين” (شهرى در جنوب شامات) و” ايكه” (بر وزن ليله) (آبادى معروفى نزديك مدين) زندگى داشت.
آيه 79 سوره حجر گواه بر اين است كه سرزمين” ايكه” در مسير راه مردم حجاز به سوى شام بوده است.
نخست مىگويد:” اصحاب ايكه رسولان خدا را تكذيب كردند” (كَذَّبَ أَصْحابُ الْأَيْكَةِ الْمُرْسَلِينَ).
نه تنها شعيب پيامبرى كه مبعوث بر آنها بود مورد تكذيب آنها قرار گرفت كه ديگر پيامبران هم از نظر وحدت دعوت، مورد تكذيب آنان بودند، و يا اصولا هيچ مذهبى از مذاهب آسمانى را پذيرا نشده بودند.
تفسير نمونه، ج15، ص: 331
” ايكه” در اصل به معنى محلى است كه درختان در هم پيچيده دارد كه در فارسى از آن به” بيشه” تعبير مىكنيم، سرزمينى كه نزديك” مدين” قرار داشت به خاطر داشتن آب و درختان زياد” ايكه” نام گرفت، قرائن نشان مىدهد كه آنها زندگى مرفه، و ثروت فراوان داشتند، و شايد به همين دليل غرق غرور و غفلت بودند! سپس به شرح اين اجمال پرداخته، مىگويد:” هنگامى كه شعيب به آنها گفت: آيا تقوا را پيشه نمىكنيد”؟ (إِذْ قالَ لَهُمْ شُعَيْبٌ أَ لا تَتَّقُونَ).
در حقيقت دعوت شعيب از همان نقطه شروع شد كه ساير پيامبران مىكردند دعوت به تقوى و پرهيزگارى كه ريشه و خمير مايه همه برنامههاى اصلاحى و دگرگونيهاى اخلاقى و اجتماعى است.
قابل توجه اينكه در اين داستان تعبير” اخوهم” كه در داستان صالح و هود و نوح و لوط آمده بود ديده نمىشود، شايد به خاطر اينكه شعيب اصلا اهل مدين بود و تنها با مردم آنجا خويشاوندى داشت نه با مردم” ايكه” لذا در سوره هود آيه 84 هنگامى كه فقط سخن از” مدين” مىگويد اين تعبير آمده است: وَ إِلى مَدْيَنَ أَخاهُمْ شُعَيْباً ولى چون در آيه مورد بحث سخن از اصحاب” ايكه” است و آنها با شعيب خويشاوندى نداشتند لذا اين تعبير ذكر نشده است.
سپس افزود:” من براى شما رسول امينى هستم” (إِنِّي لَكُمْ رَسُولٌ أَمِينٌ).
” تقوا را پيشه كنيد و از خدا بپرهيزيد و مرا اطاعت نمائيد” (كه اطاعتم اطاعت او است) (فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَطِيعُونِ).
تفسير نمونه، ج15، ص: 332
اين را نيز بدانيد كه” من در برابر اين دعوت از شما اجر و پاداشى نمىطلبم تنها اجر و مزد من بر پروردگار عالميان است” (وَ ما أَسْئَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِنْ أَجْرِيَ إِلَّا عَلى رَبِّ الْعالَمِينَ).
همان جملههاى متحد المال و كاملا حساب شده كه در آغاز دعوت ساير پيامبران آمده است: دعوت به تقوى، تاكيد بر سابقه امانت در ميان مردم، و تاكيد بر اين مساله كه اين دعوت الهى تنها انگيزه معنوى دارد و هيچ چشم داشت مادى از هيچكس در آن نيست، تا بهانهجويان و بدبينان آن را وسيله فرار خود قرار ندهند.
” شعيب” نيز مانند ساير پيامبرانى كه گوشهاى از تاريخشان در اين سوره قبلا آمده است بعد از دعوت كلى خود به تقوى و اطاعت فرمان خدا، در بخش دوم از تعليماتش روى انحرافات اخلاقى و اجتماعى آن محيط انگشت گذارد، و آن را به زير نقد كشيد، و از آنجا كه مهمترين انحراف اين قوم مرفه نابسامانيهاى اقتصادى، و ظلم فاحش و حق كشى و استثمار بود، بيش از همه روى اين مسائل تكيه كرد.
نخست مىگويد:” حق پيمانه را ادا كنيد” (كمفروشى ننمائيد).
(أَوْفُوا الْكَيْلَ).
” و مردم را به خسارت و زيان ميفكنيد” (وَ لا تَكُونُوا مِنَ الْمُخْسِرِينَ).
” با ترازوى مستقيم و صحيح، وزن كنيد” (وَ زِنُوا بِالْقِسْطاسِ الْمُسْتَقِيمِ) «1»
__________________________________________________
(1)” قسطاس” (بر وزن مقياس) به معنى ترازو است، بعضى آن را يك واژه رومى و بعضى عربى مىدانند، بعضى معتقدند كه قسطاس ترازوى بزرگ را مىگويند، و ميزان ترازوى كوچك و اينكه قسطاس ترازويى است كه زبانه دارد، و به همين دليل وزن را دقيقا نشان مىدهد.
تفسير نمونه، ج15، ص: 333
” حق مردم را كم نگذاريد، و بر اشياء و اجناس مردم، عيب ننهيد” (وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْياءَهُمْ).
و در روى زمين فساد مكنيد (وَ لا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ).
در اين سه آيه اخير، شعيب” پنج دستور” در عباراتى كوتاه و حساب شده به اين قوم گمراه مىدهد، بعضى از مفسران چنين تصور كردهاند كه اينها غالبا تاكيد يكديگر است در حالى كه دقت كافى نشان مىدهد اين پنج دستور در واقع اشاره به پنج مطلب اساسى و متفاوت است و يا به تعبير ديگر چهار دستور است و يك جمع بندى كلى.
براى روشن شدن اين تفاوت توجه به اين حقيقت لازم است كه قوم شعيب (مردم” ايكه” و” مدين”) در يك منطقه حساس تجارى بر سر راه كاروانهايى كه از حجاز به شام، و از شام به حجاز و مناطق ديگر رفت و آمد مىكردند قرار داشتند.
مىدانيم اين قافلهها در وسط راه، نيازهاى فراوانى پيدا مىكنند كه گاهى مردم شهرهايى كه در مسير قرار دارند از اين نيازها حد اكثر سوء استفاده را مىكنند، اجناس آنها را به كمترين قيمت مىخرند و اجناس خود را به گرانترين قيمت مىفروشند (توجه داشته باشيد كه در آن زمان بسيارى از معاملات به صورت معامله جنس با جنس انجام مىشد).
گاه بر اجناسى كه مىخرند هزار عيب مىگذارند، و جنسى را كه در مقابل آن مىفروشند صد گونه تعريف مىكنند، و هنگام وزن و پيمانه جنس خود را دقيقا مىسنجند و گاه كمفروشى مىكنند ولى جنس ديگران را با بى اعتنايى وزن مىنمايند و گاهى بيشتر از مقدار لازم برمىدارند، و چون طرف مقابل به هر حال محتاج و نيازمند است ناچار است به تمام اين مسائل تن در دهد! گذشته از كاروانهايى كه در مسير راه هستند اهل خود منطقه نيز آنها كه ضعيفتر و كمدرآمدترند و مجبورند جنس خود را با سرمايهداران گردن كلفت معامله كنند سرنوشتى بهتر از اين ندارند.
تفسير نمونه، ج15، ص: 334
قيمت متاع، اعم از جنسى را كه مىخرند و جنسى را كه مىفروشند به ميل آن ثروتمندان تعيين مىشود، پيمانه و وزن نيز در هر حال در اختيار آنها است و اين بينواى مستضعف بايد مانند” مردهاى در دست غسال” تسليم باشد!.
با توجه به آنچه گفتيم: به تعبيرات گوناگون آيات فوق باز مىگرديم:
در يك مورد آنها را دستور به ادا كردن حق پيمانه مىدهد، و در جاى ديگر توزين با ترازوى درست، و مىدانيم كه سنجش كالاها يا از طريق كيل است و يا وزن، مخصوصا روى هر يك از اين دو جداگانه انگشت مىگذارد، تا تاكيد بيشترى باشد بر اين دستور كه در هيچ موردى اقدام به كمفروشى نكنند.
تازه كمفروشى هم طرقى دارد، گاهى ترازو و پيمانه درست است ولى حق آن ادا نمىشود، و گاه ترازو خراب و پيمانه نادرست و قلابى است، و در آيات فوق به همه اينها اشاره شده است.
پس از روشن شدن اين دو تعبير به سراغ” لا تبخسوا” كه از ماده” بخس” گرفته شده است مىرويم، و آن در اصل به معنى كم گذاردن ظالمانه از حقوق مردم، و گاه به معنى تقلب و نيرنگى است كه منتهى به تضييع حقوق ديگران مىگردد، بنا بر اين جمله فوق داراى معنى وسيعى است كه هر گونه غش و تقلب و تزوير و خدعه در معامله، و هر گونه پايمال كردن حق ديگران را شامل مىشود.
و اما جمله” لا تَكُونُوا مِنَ الْمُخْسِرِينَ” با توجه به اينكه” مخسر” به معنى كسى است كه شخص يا چيزى را در معرض خسارت قرار مىدهد، آن نيز معنى وسيعى دارد كه علاوه بر كمفروشى، هر عاملى را كه سبب زيان و خسران طرف در معامله بشود در برمىگيرد.
تفسير نمونه، ج15، ص: 335
به اين ترتيب تمام سوء استفادهها و ظلم و خلافكارى در معامله و هر گونه تقلب و كوشش و تلاش زيانبار، چه در كميت و چه در كيفيت همه در دستورهاى فوق داخل است.
و از آنجا كه نابسامانيهاى اقتصادى سرچشمه از هم گسيختگى نظام اجتماعى مىشود، در پايان اين دستورات به عنوان يك جمع بندى مىگويد (وَ لا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ”:” در زمين فساد نكنيد، و جامعهها را به تباهى نكشانيد” و به هر گونه استثمار و بهرهكشى ظالمانه و تضييع حقوق ديگران پايان دهيد.
اينها نه تنها دستوراتى كارساز براى جامعه ثروتمند و ظالم عصر شعيب بود كه براى هر عصر و زمانى كارساز و كارگشا است و سبب عدالت اقتصادى مىشود.
سپس شعيب در آخرين دستورش در اين بخش از سخن بار ديگر آنها را به تقوى دعوت مىكند، و مىگويد:” از خدايى بپرهيزيد كه شما و اقوام پيشين را آفريد” (وَ اتَّقُوا الَّذِي خَلَقَكُمْ وَ الْجِبِلَّةَ الْأَوَّلِينَ).
شما تنها قوم و جمعيتى نيستيد كه روى اين زمين گام نهادهايد، قبل از شما پدرانتان و اقوام ديگر آمدند و رفتند، گذشته آنها، و آينده خويش را فراموش نكنيد.
” جبلة” از” جبل” به معنى كوه است، به جماعت زياد كه در عظمت همچون كوهند گفته شده، بعضى عدد آن را ده هزار ذكر كردهاند.
و نيز به طبيعت و فطرت انسان” جبلة” اطلاق شده چرا كه غير قابل تغيير است همچون كوه كه نمىتوان آن را جابجا كرده.
تفسير نمونه، ج15، ص: 336
تعبير فوق ممكن است اشاره به اين حقيقت نيز باشد كه آنچه من درباره ترك ظلم و فساد و اداى حقوق مردم و رعايت عدالت گفتم در درون فطرت انسانها از روز نخست بوده، و من براى احياى فطرت پاك شما آمدهام.
اما متاسفانه سخنان اين پيامبر دلسوز و بيدارگر در آنها مؤثر نيفتاد و پاسخ تلخ و زشت آنها را در برابر اين گفتار منطقى در آيات آينده خواهيم ديد.
تفسير نمونه، ج15، ص: 337
[سوره الشعراء (26): آيات 185 تا 191]
قالُوا إِنَّما أَنْتَ مِنَ الْمُسَحَّرِينَ (185) وَ ما أَنْتَ إِلاَّ بَشَرٌ مِثْلُنا وَ إِنْ نَظُنُّكَ لَمِنَ الْكاذِبِينَ (186) فَأَسْقِطْ عَلَيْنا كِسَفاً مِنَ السَّماءِ إِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِقِينَ (187) قالَ رَبِّي أَعْلَمُ بِما تَعْمَلُونَ (188) فَكَذَّبُوهُ فَأَخَذَهُمْ عَذابُ يَوْمِ الظُّلَّةِ إِنَّهُ كانَ عَذابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ (189)
إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً وَ ما كانَ أَكْثَرُهُمْ مُؤْمِنِينَ (190) وَ إِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ (191)
ترجمه:
185- گفتند تو فقط ديوانهاى! 186- (بعلاوه) تو تنها بشرى مثل ما هستى، تنها گمانى كه درباره تو داريم اينست كه دروغگو مىباشى! 187- اگر راست مىگويى، سنگهايى از آسمان بر سر ما فرو ريز! 188- (شعيب) گفت: پروردگار من به اعمالى كه شما انجام مىدهيد آگاهتر است.
تفسير نمونه، ج15، ص: 338
189- سرانجام او را تكذيب كردند و عذاب روز” ابر سايهافكن” آنها را فرو گرفت، كه اين عذاب روز بزرگى بود.
190- در اين ماجرا آيت و نشانهاى است ولى اكثر آنها ايمان نياوردند.
191- و پروردگار تو عزيز و رحيم است.
تفسير: سرنوشت اين قوم خيره سر!
جمعيت ظالم و ستمگر كه خود را در برابر حرفهاى منطقى شعيب بى دليل ديدند براى اينكه به خودكامگى خود ادامه دهند، سيل تهمت و دروغ را متوجه او ساختند.
نخست همان برچسب هميشگى را كه مجرمان و جباران به پيامبران مىزدند به او زدند و گفتند:” تو فقط ديوانهاى”! (قالُوا إِنَّما أَنْتَ مِنَ الْمُسَحَّرِينَ) «1».
تو اصلا يك حرف منطقى در سخنانت ديده نمىشود، و گمان مىكنى با اين سخنان مىتوانى ما را از آزادى عمل در اموالمان بازدارى؟!.
بعلاوه تو فقط بشرى هستى همچون ما، چه انتظارى دارى كه ما پيرو تو شويم، اصلا چه فضيلت و برترى بر ما دارى؟ (وَ ما أَنْتَ إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُنا).
” ما تنها گمانى كه درباره تو داريم اين است كه فرد دروغگويى هستى”! (وَ إِنْ نَظُنُّكَ لَمِنَ الْكاذِبِينَ).
بعد از گفتن اين سخنان ضد و نقيض كه گاهى او را دروغگو و انسانى فرصت
__________________________________________________
(1)” مسحر” چنان كه قبلا هم گفتهايم به معنى كسى است كه مكرر مورد” سحر” واقع شده و ساحران در عقل او نفوذ كرده و آن را از كار انداختهاند.
تفسير نمونه، ج15، ص: 339
طلب كه مىخواهد با اين وسيله بر آنها برترى جويد، و گاه او را مجنون خواندند، آخرين سخنشان اين بود كه بسيار خوب” اگر راست مىگويى سنگهاى آسمانى را بر سر ما فرو ريز” و ما را به همان بلائى كه به آن تهديدمان مىكنى مبتلا ساز تا بدانى ما از اين تهديدها نمىترسيم! (فَأَسْقِطْ عَلَيْنا كِسَفاً مِنَ السَّماءِ إِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِقِينَ).
” كسف” (بر وزن پدر) جمع كسفة (بر وزن قطعه) و به معنى قطعه است، و منظور از قطعههاى آسمان، قطعههاى سنگهايى است كه از آسمان فرود مىآيد.
و به اين ترتيب بى شرمى و وقاحت را به آخر رساندند و كفر و تكذيب را به بدترين صورتى نشان دادند.
” شعيب” در برابر اين سخنان ناموزون، و تعبيرات زشت و زننده، و تقاضاى عذاب الهى، تنها پاسخى كه داد اين بود” گفت پروردگار من به اعمالى كه شما انجام مىدهيد آگاهتر است” (قالَ رَبِّي أَعْلَمُ بِما تَعْمَلُونَ).
اشاره به اينكه اين امر از اختيار من بيرون است، و فرو باريدن سنگهاى آسمانى و عذابهاى ديگر به دست من سپرده نشده كه از من مىخواهيد، او اعمال شما را مىداند و از ميزان استحقاقتان با خبر است، هر زمان شما را مستحق مجازات ديد و انذارها و اندرزها سودى نداد و به قدر كافى اتمام حجت شد، عذاب را نازل كرده، و ريشه شما را قطع خواهد نمود.
اين تعبير و مانند آن كه در بعضى ديگر از داستانهاى انبياء به چشم مىخورد به خوبى نشان مىدهد كه آنها همه چيز را موكول به اذن و فرمان خدا مىكردند و هرگز ادعا نداشتند كه از خودشان چيزى دارند.
ولى به هر حال زمان پاكسازى صفحه زمين از اين آلودگان فرا رسيد،
تفسير نمونه، ج15، ص: 340
و چنان كه قرآن در آيه بعد مىگويد:” آنها شعيب را تكذيب كردند و به دنبال آن عذاب روز” ابر سايهافكن” آنها را فرو گرفت”! (فَكَذَّبُوهُ فَأَخَذَهُمْ عَذابُ يَوْمِ الظُّلَّةِ).
و” اين عذاب، عذاب روز بزرگى بود” (إِنَّهُ كانَ عَذابَ يَوْمٍ عَظِيمٍ).
” ظله” در اصل به معنى قطعه ابرى است كه سايه مىافكند، بسيارى از مفسرين در ذيل آيه چنين نقل كردهاند كه هفت روز، گرماى سوزانى سرزمين آنها را فرا گرفت، و مطلقا نسيمى نمىوزيد، ناگاه قطعه ابرى در آسمان ظاهر شد و نسيمى وزيدن گرفت، آنها از خانههاى خود بيرون ريختند و از شدت ناراحتى به سايه ابر پناه بردند.
در اين هنگام صاعقهاى مرگبار از ابر برخاست، صاعقهاى با صداى گوش خراش، و به دنبال آن آتش بر سر آنها فرو ريخت، و لرزهاى بر زمين افتاد، و همگى هلاك و نابود شدند.
مىدانيم” صاعقه” كه نتيجه مبادله الكتريسته نيرومند در ميان ابر و زمين است هم صداى وحشتناكى دارد، و هم جرقه آتشبار بزرگى، و گاهى با لرزه شديدى نيز در محل وقوع صاعقه همراه است، به اين ترتيب تعبيرات گوناگونى كه راجع به عذاب قوم شعيب در سورههاى مختلف قرآن آمده، همه به يك حقيقت بازمىگردد، در سوره اعراف آيه 91 تعبير به” رجفة” (زمين لرزه) و در سوره هود آيه 94 تعبير به” صيحة” (فرياد عظيم) و در آيات مورد بحث، تعبير به” عَذابُ يَوْمِ الظُّلَّةِ” آمده است.
هر چند بعضى از مفسرين مانند” قرطبى” و” فخر رازى” احتمال دادهاند كه اصحاب” ايكه” و” مدين” دو گروه بودند و هر كدام عذاب جداگانهاى داشتند، ولى با دقت در آيات مربوط به اين قسمت روشن مىشود كه اين احتمال چندان قابل ملاحظه نيست. تفسير نمونه، ج15، ص: 341
در پايان اين داستان همان را مىگويد كه در پايان شش داستان گذشته از انبياء بزرگ آمده بود:
مىفرمايد:” در سرگذشت مردم سرزمين” ايكه” و دعوت پر مهر پيامبرشان شعيب، و لجاجتها و سرسختيها و تكذيبهاى آنان، و سرانجام نابودى اين قوم ستمگر با صاعقه مرگبار، نشانه و درس عبرتى است” (إِنَّ فِي ذلِكَ لَآيَةً).
” اما اكثر آنها ايمان نياوردند” (وَ ما كانَ أَكْثَرُهُمْ مُؤْمِنِينَ).
با اين حال خداوند رحيم و مهربان به آنها مهلت كافى داد تا به خود آيند و خويشتن را اصلاح كنند، و هنگامى كه مستوجب عذاب شدند با قدرت قهاريش آنها را گرفت، آرى” پروردگار تو شكست ناپذير و رحيم است” (وَ إِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ).
نكتهها:
1- هماهنگى كامل در دعوت انبيا
در پايان سرگذشت اين هفت پيامبر بزرگ كه يك حلقه كامل را از نظر درسهاى تربيتى تشكيل مىدهد، توجه به اين نكته لازم است كه سرگذشت اين پيامبران در سورههاى ديگرى از قرآن نيز آمده است، ولى در هيچ موردى به اين شكل مطرح نشده كه آغاز دعوت همه آنها هماهنگ، و پايان همه آنها نيز هماهنگ بيان شده باشد.
در پنج قسمت از اين داستانها محتواى دعوت، تقوى است، و سپس روى امانت پيامبر و عدم مطالبه اجر و پاداش تكيه شده است.
و بعد از آن از مهمترين انحرافاتى كه در آن محيط رواج داشته با لحنى دوستانه و منطقى انتقاد شده.
تفسير نمونه، ج15، ص: 342
و بعد عكس العمل زشت و زننده اقوام منحرف مطرح گرديده، و سرانجام عذاب دردناك آنها كه در هر مورد به صورتى بوده نازل گرديده است.
و در پايان همه اين داستانهاى هفتگانه به آيت و عبرت بودن آن، و عدم ايمان اكثريت اين اقوام گمراه، اشاره شده است.
و باز در پايان همه اينها روى” قدرت” و” رحمت” خدا تكيه گرديده است.
اين هماهنگى قبل از هر چيز انعكاس” توحيد” را در دعوت انبياء نشان مىدهد، كه داراى برنامه واحدى بودند كه آغاز و پايانش يكى بود، همه معلمهاى كلاسهاى انسانسازى بودند، هر چند با گذشت زمان و پيشرفت جامعه انسانى محتواى اين كلاسها مىبايست تغيير يابد، اما اصول و اساس و نتيجه همه يكسان بود از اين گذشته تسلى خاطرى بود براى پيامبر و مؤمنان اندك نخستين، و براى مؤمنان در هر عصر و زمان كه از انبوه مخالفان و اكثريت قوم گمراه وحشتى به خود راه ندهند، و به نتيجه كار خود صد در صد اميدوار باشند.
و نيز هشدار و انذارى است براى جباران و ستمگران و گمراهان در هر عصر و زمان كه مجازات الهى را از خود دور نبينند، عذابهايى همچون زمين لرزه، صاعقه، طوفان مرگبار، آتشفشان، شكافتن زمين، باران سيلآسا كه انسانهاى امروز در برابر آن به همان اندازه ناتوانند كه انسانهاى گذشته!، چرا كه انسان امروز با تمام قدرت و پيشرفت صنعتيش هنوز در برابر طوفان و سيل و صاعقه و زمين لرزه سخت ضعيف و آسيبپذير و بيچاره است.
اينها همه به خاطر آن است كه هدف از داستانهاى قرآن رشد و تكامل انسانها است، هدف نور و روشنايى در جانها است و كنترل هوسهاى سركش، بالآخره هدف مبارزه با ظلم و ستم و انحراف است.
تفسير نمونه، ج15، ص: 343
2- آغاز دعوت همه تقوى بود
قابل توجه اينكه قسمت مهمى از همين داستانهاى انبياء در سوره هود و اعراف آمده اما در آغاز آنها معمولا دعوت به توحيد و يگانگى خدا است، و با جمله” يا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَكُمْ مِنْ إِلهٍ غَيْرُهُ”” اى قوم من خدا را بپرستيد كه جز او معبودى براى شما نيست” آغاز شده.
ولى در اين سوره (شعراء) همانگونه كه ملاحظه كرديد نخستين دعوت تقوا بود (أَ لا تَتَّقُونَ) اما در حقيقت هر دو به يك نتيجه بازمىگردد، زيرا تا حد اقل تقوا يعنى حقطلبى و حقجويى در انسان نباشد نه دعوت به توحيد در او مؤثر است، و نه چيز ديگر، لذا در آغاز سوره بقره خوانديم” ذلِكَ الْكِتابُ لا رَيْبَ فِيهِ هُدىً لِلْمُتَّقِينَ”:” اين كتاب آسمانى شك و ترديدى در آن نيست، و مايه هدايت پرهيزگاران است”.
البته تقوا مراتبى دارد و هر مرتبه پايهاى است براى مرتبه ديگر.
باز اين تفاوت در ميان سوره مورد بحث (سوره شعراء) و سوره” اعراف” و سوره” هود” ديده مىشود: در آنجا بيشتر روى مساله مبارزه با بتپرستى تكيه شده بود و مسائل ديگر تحت الشعاع بود، اما در اينجا روى انحرافهاى اخلاقى و اجتماعى مانند تفاخر و برترى جويى، اسراف و هوسبازى، انحرافات جنسى، استثمار و كمفروشى و تقلب تكيه شده، و اين نشان مىدهد كه تكرار اين سرگذشتها در قرآن حساب دقيقى دارد و در هر مورد هدفى را دنبال مىكند.
3- قابل توجه اينكه اقوامى كه در فرازهاى مختلف اين سوره از آنها ياد شده است علاوه بر انحراف از اصل توحيد به سوى شرك و بتپرستى كه قدر مشترك ميان همه آنها بود داراى انحرافات اخلاقى و اجتماعى خاصى بودند كه آنها را از هم جدا مىكرد: تفسير نمونه، ج15، ص: 344
بعضى اهل تفاخر و تكبر بودند (قوم هود).
بعضى اهل اسراف و عيش و نوش (قوم صالح).
بعضى داراى انحرافات جنسى (قوم لوط).
بعضى مالپرستى بيحساب كه آنها را به انواع تقلب در معاملات دعوت مىكرد داشتند (قوم شعيب).
و بعضى داراى غرور ثروت بودند (قوم نوح).
ولى مجازات همه آنها كم و بيش شباهت به يكديگر داشت، جمعى بوسيله صاعقه و زلزله نابود شدند (قوم شعيب و لوط و صالح و هود).
و بعضى بوسيله طوفان و سيلاب (قوم نوح).
در حقيقت زمينى كه مهد آسايش آنها بود مامور نابوديشان شد و” آب” و” هوا” كه حيات آنها را تامين مىكرد، فرمان مرگشان را پذيرا گشت، و چه عجيب است وضع انسان كه زندگيش در دل مرگ و مرگش در دل زندگى، قرار گرفته، و باز هم غافل است و مغرور.
تفسير نمونه، ج15، ص: 345
[سوره هود (11): آيات 84 تا 86]
وَ إِلى مَدْيَنَ أَخاهُمْ شُعَيْباً قالَ يا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَكُمْ مِنْ إِلهٍ غَيْرُهُ وَ لا تَنْقُصُوا الْمِكْيالَ وَ الْمِيزانَ إِنِّي أَراكُمْ بِخَيْرٍ وَ إِنِّي أَخافُ عَلَيْكُمْ عَذابَ يَوْمٍ مُحِيطٍ (84) وَ يا قَوْمِ أَوْفُوا الْمِكْيالَ وَ الْمِيزانَ بِالْقِسْطِ وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْياءَهُمْ وَ لا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ (85) بَقِيَّتُ اللَّهِ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ وَ ما أَنَا عَلَيْكُمْ بِحَفِيظٍ (86)
ترجمه:
84- و به سوى مدين برادرشان شعيب را فرستاديم، گفت اى قوم من!” اللَّه” را پرستش كنيد كه جز او معبود ديگرى براى شما نيست و پيمانه و وزن را كم نكنيد (و دست به كم فروشى نزنيد) من خير خواه شما هستم و من از عذاب روز فراگير بر شما بيمناكم!.
85- و اى قوم من!، پيمانه و وزن را با عدالت وفا كنيد و بر اشياء (و اجناس) مردم عيب مگذاريد و از حق آنان نكاهيد و در زمين فساد مكنيد.
86- سرمايه حلالى كه خداوند براى شما باقى گذارده برايتان بهتر است اگر ايمان داشته باشيد، و من پاسدار شما (و مامور بر اجبارتان به ايمان) نيستم.
تفسير: مدين سرزمين شعيب.
با پايان يافتن داستان عبرت انگيز قوم لوط نوبت به قوم” شعيب” و مردم” مدين” مىرسد همان جمعيتى كه راه توحيد را رها كردند و در سنگلاخ شرك و بتپرستى سرگردان شدند، نه تنها بت كه در هم و دينار و مال و ثروت خويش را مىپرستيدند، و به خاطر آن كسب و تجارت با رونق خويش را آلوده به تقلب و كم فروشى و خلافكاريهاى ديگر مىكردند.
تفسير نمونه، ج9، ص: 200
در آغاز مىگويد:” و به سوى مدين برادرشان شعيب را فرستاديم”:
(وَ إِلى مَدْيَنَ أَخاهُمْ شُعَيْباً) كلمه” اخاهم” (برادرشان) همانگونه كه سابقا هم اشاره كرديم به خاطر آن است كه نهايت محبت پيامبران را به قوم خود باز گو كند، نه فقط به خاطر اينكه از افراد قبيله و طائفه آنها بود بلكه علاوه بر آن خير خواه و دلسوز آنها همچون يك برادر بود.
” مدين” (بر وزن مريم) نام آبادى شعيب و قبيله او است، اين شهر در مشرق خليج عقبه قرار داشته و مردم آن از فرزندان اسماعيل بودند، و با مصر و لبنان و فلسطين تجارت داشتهاند.
امروز شهر مدين به نام” معان” ناميده مىشود ولى بعضى از جغرافيون نام مدين را بر مردمى اطلاق كردهاند كه ميان خليج عقبه تا كوه سينا مىزيستهاند.
در تورات نيز نام” مديان” آمده، اما به عنوان بعضى از قبائل (و البته اطلاق يك نام بر شهر و صاحبان شهر معمول است) «1».
اين پيامبر اين برادر دلسوز و مهربان همانگونه كه شيوه همه پيامبران در آغاز دعوت بود نخست آنها را به اساسىترين پايههاى مذهب يعنى” توحيد” دعوت كرد و” گفت: اى قوم! خداوند يگانه يكتا را بپرستيد كه جز او معبودى براى شما نيست” (قالَ يا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَكُمْ مِنْ إِلهٍ غَيْرُهُ).
چرا كه دعوت به توحيد دعوت به شكستن همه طاغوتها و همه سنتهاى جاهلى است، و هر گونه اصلاح اجتماعى و اخلاقى بدون آن ميسر نخواهد بود.
آن گاه به يكى از مفاسد اقتصادى كه از روح شرك و بت پرستى سرچشمه مىگيرد و در آن زمان در ميان اهل” مدين” سخت رائج بود اشاره كرده و گفت:
” به هنگام خريد و فروش پيمانه و وزن اشياء را كم نكنيد”
__________________________________________________
(1) اعلام قرآن صفحه 573.
تفسير نمونه، ج9، ص: 201
(وَ لا تَنْقُصُوا الْمِكْيالَ وَ الْمِيزانَ).
” مكيال” و” ميزان” به معنى پيمانه و ترازو است و كم كردن آنها به معنى كم فروشى و نپرداختن حقوق مردم است.
رواج اين دو كار در ميان آنها نشانهاى بود از نبودن نظم و حساب و ميزان و سنجش در كارهايشان، و نمونهاى بود از غارتگرى و استثمار و ظلم و ستم در جامعه ثروتمند آنها.
اين پيامبر بزرگ پس از اين دستور بلافاصله اشاره به دو علت براى آن مىكند:
نخست مىگويد:” قبول اين اندرز سبب مىشود كه درهاى خيرات به روى شما گشوده شود، پيشرفت امر تجارت، پائين آمدن سطح قيمتها، آرامش جامعه، خلاصه” من خير خواه شما هستم” و مطمئنم كه اين اندرز نيز سرچشمه خير و بركت براى جامعه شما خواهد بود. (إِنِّي أَراكُمْ بِخَيْرٍ).
اين احتمال نيز در تفسير اين جمله وجود دارد كه شعيب مىگويد:” من شما را داراى نعمت فراوان و خير كثيرى مىبينم” بنا بر اين دليلى ندارد كه تن به پستى در دهيد و حقوق مردم را ضايع كنيد و به جاى شكر نعمت كفران نمائيد.
ديگر اينكه، من از آن مىترسم كه اصرار بر شرك و كفران نعمت و كم فروشى، عذاب روز فراگير، همه شما را فرو گيرد” (وَ إِنِّي أَخافُ عَلَيْكُمْ عَذابَ يَوْمٍ مُحِيطٍ).
” محيط” در اينجا صفت براى” يوم” است، يعنى يك روز” فراگير” و البته فراگير بودن روز به معنى فراگير بودن مجازات آن روز است، و اين مىتواند اشاره به عذاب آخرت و همچنين مجازاتهاى فراگير دنيا باشد.
بنا بر اين هم شما نياز به اين گونه كارها نداريد و هم عذاب خدا در كمين شما است پس بايد هر چه زودتر وضع خويش را اصلاح كنيد.
تفسير نمونه، ج9، ص: 202
آيه بعد مجددا روى نظام اقتصادى آنها تاكيد مىكند و اگر قبلا شعيب قوم خود را از كم فروشى نهى كرده بود در اينجا دعوت به پرداختن حقوق مردم كرده، مىگويد:” اى قوم! پيمانه و وزن را با قسط و عدل وفا كنيد” (وَ يا قَوْمِ أَوْفُوا الْمِكْيالَ وَ الْمِيزانَ بِالْقِسْطِ).
و اين اصل يعنى اقامه قسط و عدل و دادن حق هر كس به او بايد بر سراسر جامعه شما حكومت كند.
سپس قدم از آن فراتر نهاده، مىگويد:” بر اشياء و اجناس مردم عيب مگذاريد، و چيزى از آنها را كم مكنيد” (وَ لا تَبْخَسُوا النَّاسَ أَشْياءَهُمْ).
” بخس” (بر وزن نحس) در اصل به معنى كم كردن به عنوان ظلم و ستم است.
و اينكه به زمينهايى كه بدون آبيارى زراعت مىشود” بخس” گفته ميشود به همين علت است كه آب آن كم است (تنها از باران استفاده مىكند) و يا آنكه محصول آن نسبت به زمينهاى آبى كمتر مىباشد.
و اگر به وسعت مفهوم اين جمله نظر بيفكنيم دعوتى است به رعايت همه حقوق فردى و اجتماعى براى همه اقوام و همه ملتها،” بخس حق” در هر محيط و هر عصر و زمان به شكلى ظهور مىكند، و حتى گاهى در شكل كمك بلا عوض! و تعاون و دادن وام! (همانگونه كه روش استثمار گران در عصر و زمان ما است).
در پايان آيه باز هم از اين فراتر رفته، مىگويد:” در روى زمين فساد مكنيد” (وَ لا تَعْثَوْا فِي الْأَرْضِ مُفْسِدِينَ).
فساد از طريق كم فروشى، فساد از طريق غصب حقوق مردم و تجاوز به حق ديگران، فساد به خاطر بر هم زدن ميزانها و مقياسهاى اجتماعى، فساد از طريق عيب گذاشتن بر اموال و اشخاص، و بالآخره فساد به خاطر تجاوز به حريم حيثيت و آبرو و ناموس و جان مردم!.
جمله” لا تَعْثَوْا” به معنى فساد نكنيد است بنا بر اين ذكر” مفسدين” بعد از آن به خاطر تاكيد هر چه بيشتر روى اين مساله است.
تفسير نمونه، ج9، ص: 203
دو آيه فوق اين واقعيت را به خوبى منعكس مىكند كه بعد از مساله اعتقاد به توحيد و ايدئولوژى صحيح، يك اقتصاد سالم از اهميت ويژهاى برخوردار است، و نيز نشان مىدهد كه بهمريختگى نظام اقتصادى سرچشمه فساد وسيع در جامعه خواهد بود.
سرانجام به آنها گوشزد كرد كه افزايش كميت ثروت- ثروتى كه از راه ظلم و ستم و استثمار ديگران بدست آيد- سبب بىنيازى شما نخواهد بود، بلكه” سرمايه حلالى كه براى شما باقى مىماند هر چند كم و اندك باشد اگر ايمان به خدا و دستورش داشته باشيد بهتر است” (بَقِيَّتُ اللَّهِ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ).
تعبير به” بقية اللَّه” يا به خاطر آن است كه سود حلال اندك چون به فرمان خدا است” بقية اللَّه” است.
و يا اينكه تحصيل حلال باعث دوام نعمت الهى و بقاى بركات مىشود.
و يا اينكه اشاره به پاداش و ثوابهاى معنوى است كه تا ابد باقى مىماند هر چند دنيا و تمام آنچه در آن است فانى شود، آيه 46 سوره كهف وَ الْباقِياتُ الصَّالِحاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَواباً وَ خَيْرٌ أَمَلًا نيز اشاره به همين است.
و تعبير به إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ (اگر ايمان داشته باشيد) اشاره به اين است كه اين واقعيت را تنها كسانى درك مىكنند كه ايمان به خدا و حكمت او و فلسفه فرمانهايش داشته باشند.
تفسير نمونه، ج9، ص: 204
در روايات متعددى مىخوانيم كه بقية اللَّه تفسير به وجود” مهدى ع” يا بعضى از امامان ديگر شده است، از جمله در كتاب اكمال الدين از امام باقرعلیه السلام چنين نقل شده:
اول ما ينطق به القائم عليه السلام حين خرج هذه الاية بَقِيَّتُ اللَّهِ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ، ثم يقول انا بقية اللَّه و حجته و خليفته عليكم فلا يسلم عليه مسلم الا قال السلام عليك يا بقية اللَّه فى ارضه
:” نخستين سخنى كه مهدى ع پس از قيام خود مىگويد اين آيه است” بَقِيَّتُ اللَّهِ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ” سپس مىگويد منم بقية اللَّه و حجت و خليفه او در ميان شما، سپس هيچكس بر او سلام نمىكند مگر اينكه مىگويد: السلام عليك يا بقية اللَّه فى ارضه” «1».
بارها گفتهايم آيات قرآن هر چند در مورد خاصى نازل شده باشد مفاهيم جامعى دارد كه مىتواند در اعصار و قرون بعد بر مصداقهاى كلىتر و وسيعتر، تطبيق شود.
درست است كه در آيه مورد بحث، مخاطب قوم شعيبند، و منظور از” بَقِيَّتُ اللَّهِ” سود و سرمايه حلال و يا پاداش الهى است، ولى هر موجود نافع كه از طرف خداوند براى بشر باقى مانده و مايه خير و سعادت او گردد،” بقية اللَّه” محسوب مىشود.
تمام پيامبران الهى و پيشوايان بزرگ” بقية اللَّه” اند.
تمام رهبران راستين كه پس از مبارزه با يك دشمن سر سخت براى يك قوم و ملت باقى ميمانند از اين نظر بقية اللَّه اند.
همچنين سربازان مبارزى كه پس از پيروزى از ميدان جنگ باز مىگردند آنها نيز بقية اللَّه اند.
و از آنجا كه مهدى موعود ع آخرين پيشوا و بزرگترين رهبر انقلابى پس از قيام پيامبر اسلام ص است يكى از روشنترين مصاديق” بقية اللَّه” مىباشد و از همه به اين لقب شايستهتر است، بخصوص كه تنها باقيمانده بعد از پيامبران
__________________________________________________
(1) به نقل تفسير صافى ذيل آيه فوق.
تفسير نمونه، ج9، ص: 205
و امامان است.
در پايان آيه مورد بحث از زبان شعيب مىخوانيم كه مىگويد: وظيفه من همين ابلاغ و انذار و هشدار بود كه گفتم” و من مسئول اعمال شما و موظف به اجبار كردنتان بر پذيرفتن اين راه نيستم” اين شما و اين راه و اين چاه! (وَ ما أَنَا عَلَيْكُمْ بِحَفِيظٍ).
[سوره هود (11): آيات 87 تا 90]
قالُوا يا شُعَيْبُ أَ صَلاتُكَ تَأْمُرُكَ أَنْ نَتْرُكَ ما يَعْبُدُ آباؤُنا أَوْ أَنْ نَفْعَلَ فِي أَمْوالِنا ما نَشؤُا إِنَّكَ لَأَنْتَ الْحَلِيمُ الرَّشِيدُ (87) قالَ يا قَوْمِ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ كُنْتُ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّي وَ رَزَقَنِي مِنْهُ رِزْقاً حَسَناً وَ ما أُرِيدُ أَنْ أُخالِفَكُمْ إِلى ما أَنْهاكُمْ عَنْهُ إِنْ أُرِيدُ إِلاَّ الْإِصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ وَ ما تَوْفِيقِي إِلاَّ بِاللَّهِ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ أُنِيبُ (88) وَ يا قَوْمِ لا يَجْرِمَنَّكُمْ شِقاقِي أَنْ يُصِيبَكُمْ مِثْلُ ما أَصابَ قَوْمَ نُوحٍ أَوْ قَوْمَ هُودٍ أَوْ قَوْمَ صالِحٍ وَ ما قَوْمُ لُوطٍ مِنْكُمْ بِبَعِيدٍ (89) وَ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ إِنَّ رَبِّي رَحِيمٌ وَدُودٌ (90)
ترجمه:
87- گفتند: اى شعيب آيا نمازت تو را دستور مىدهد كه ما آنچه را پدرانمان مىپرستيدند ترك گوئيم؟ و آنچه را ميخواهيم در اموالمان انجام ندهيم؟ تو مرد بردبار و رشيدى هستى؟.
88- گفت: اى قوم من! هر گاه من دليل آشكارى از پروردگارم داشته باشم و رزق خوبى بمن داده باشد (آيا مىتوانم بر خلاف فرمان او رفتار كنم؟) من هرگز نمىخواهم چيزى كه شما را از آن باز مىدارم خودم مرتكب شوم، من جز اصلاح تا آنجا كه توانايى دارم نمىخواهم، و توفيق من جز به خدا نيست، بر او توكل كردم و به سوى او باز گشتم.
تفسير نمونه، ج9، ص: 206
89- و اى قوم من! دشمنى و مخالفت با من سبب نشود كه شما بهمان سرنوشتى كه قوم نوح يا قوم هود يا قوم صالح گرفتار شدند گرفتار شويد، و قوم لوط از شما چندان دور نيست.
90- از پروردگار خود آمرزش بطلبيد و به سوى او باز گرديد كه پروردگارم مهربان و دوستدار (بندگان توبه كار) است.
تفسير: منطق بىاساس لجوجان.
اكنون ببينيم اين قوم لجوج در برابر اين نداى مصلح آسمانى چه عكس- العملى نشان داد.
آنها كه بتها را آثار نياكان و نشانه اصالت فرهنگ خويش مىپنداشتند و از كم فروشى و تقلب در معامله سود كلانى مىبردند، در برابر شعيب چنين گفتند:
اى شعيب! آيا اين نمازت به تو دستور مىدهد كه ما آنچه را” پدرانمان مىپرستيدند ترك گوئيم”؟! (قالُوا يا شُعَيْبُ أَ صَلاتُكَ تَأْمُرُكَ أَنْ نَتْرُكَ ما يَعْبُدُ آباؤُنا).
و يا آزادى خود را در اموال خويش از دست دهيم و نتوانيم به دلخواهمان در اموالمان تصرف كنيم”؟ (أَوْ أَنْ نَفْعَلَ فِي أَمْوالِنا ما نشاء).
” تو كه آدم بردبار. پر حوصله و فهميدهاى”، از تو چنين سخنانى بعيد است! (إِنَّكَ لَأَنْتَ الْحَلِيمُ الرَّشِيدُ).
در اينجا اين سؤال پيش مىآيد كه چرا آنها روى” نماز” شعيب تكيه كردند؟.
تفسير نمونه، ج9، ص: 207
بعضى از مفسران گفتهاند، اين به دليل آن بوده كه شعيب بسيار نماز مىخواند و به مردم مىگفت: نماز انسان را از كارهاى زشت و منكرات باز مىدارد، ولى جمعيت نادان كه رابطه ميان نماز و ترك منكرات را درك نمىكردند، از روى مسخره به او گفتند: آيا اين اوراد و حركات تو فرمان به تو مىدهد كه ما سنت نياكان و فرهنگ مذهبى خود را زير پا بگذاريم، و يا نسبت به اموالمان مسلوب الاختيار شويم؟!.
بعضى نيز احتمال دادهاند كه” صلاة” اشاره به آئين و مذهب است، زيرا آشكارترين سمبل دين نماز است.
بهر حال اگر آنها درست انديشه مىكردند، اين واقعيت را در مىيافتند كه نماز حس مسئوليت و تقوا و پرهيزكارى و خدا ترسى و حقشناسى را در انسان زنده مىكند، او را به ياد خدا و به ياد دادگاه عدل او مىاندازد، گرد و غبار خودپسندى و خودپرستى را از صفحه دل او مىشويد، و او را از جهان محدود و آلوده دنيا به جهان ما وراء طبيعت به عالم پاكيها و نيكيها متوجه مىسازد، و به همين دليل او را از شرك و بت پرستى و تقليد كوركورانه نياكان و از كمفروشى و انواع تقلب باز مىدارد.
سؤال ديگرى كه در اينجا پيش مىآيد اين است كه آيا آنها جمله إِنَّكَ لَأَنْتَ الْحَلِيمُ الرَّشِيدُ:” تو مرد عاقل و فهميده و بردبارى” را از روى واقعيت و ايمان مىگفتند و يا به عنوان مسخره و استهزاء؟.
مفسران هر دو احتمال را دادهاند، ولى با توجه به تعبير استهزاءآميزى كه در جمله قبل خوانديم (جمله أَ صَلاتُكَ تَأْمُرُكَ) چنين به نظر مىرسد كه اين جمله را از روى استهزاء گفتند، اشاره به اينكه آدم حليم و بردبار كسى است كه تا مطالعه كافى روى چيزى نكند و به صحت آن اطمينان پيدا ننمايد، اظهار نمىنمايد، و آدم رشيد و عاقل كسى است كه سنتهاى يك قوم را زير پا نگذارد، و آزادى عمل را از صاحبان اموال، سلب نكند، پس معلوم مىشود، نه مطالعه كافى دارى و نه عقل درست و نه انديشه عميق، چرا كه عقل درست و انديشه عميق ايجاب مىكند انسان دست از روش نياكان خود برندارد و آزادى عمل را از كسى سلب نكند!.
تفسير نمونه، ج9، ص: 208
اما شعيب در پاسخ آنها كه سخنانش را حمل بر سفاهت و دليل بر بيخردى گرفته بودند” گفت: اى قوم من! (اى گروهى كه شما از منيد و من هم از شما، و آنچه را براى خود دوست مىدارم براى شما هم مىخواهم) هر گاه خداوند دليل روشن و وحى و نبوت به من داده باشد و علاوه بر اين روزى پاكيزه و مال بقدر نياز بمن ببخشد، آيا در اين صورت، صحيح است كه من مخالفت فرمان او كنم و يا نسبت به شما قصد و غرضى داشته باشم و خير خواهتان نباشم؟!” (قالَ يا قَوْمِ أَ رَأَيْتُمْ إِنْ كُنْتُ عَلى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّي وَ رَزَقَنِي مِنْهُ رِزْقاً حَسَناً) «1».
شعيب با اين جمله مىخواهد بگويد من در اين كار تنها انگيزه معنوى و انسانى و تربيتى دارم، من حقايقى را مىدانم كه شما نمىدانيد و هميشه انسان دشمن چيزى است كه نمىداند.
جالب توجه اينكه در اين آيات تعبير يا قَوْمِ (اى قوم من) تكرار شده است، به خاطر اينكه عواطف آنها را براى پذيرش حق بسيج كند و به آنها بفهماند كه شما از من هستيد و من هم از شما (خواه قوم در اينجا به معنى قبيله باشد و طايفه و فاميل، و خواه به معنى گروهى كه او در ميان آنها زندگى مىكرد و جزء اجتماع آنها محسوب مىشد).
سپس اين پيامبر بزرگ اضافه مىكند” گمان مبريد كه من مىخواهم شما را
__________________________________________________
(1) بايد توجه داشت كه جزاى جمله شرطيه در آيه فوق محذوف است، و جزا چنين بوده است” أ فأعدل مع ذلك عما انا عليه من عبادته و تبليغ دينه”.
تفسير نمونه، ج9، ص: 209
از چيزى نهى كنم ولى خودم به سراغ آن بروم” (وَ ما أُرِيدُ أَنْ أُخالِفَكُمْ إِلى ما أَنْهاكُمْ عَنْهُ).
به شما بگويم كم فروشى نكنيد و تقلب و غش در معامله روا مداريد، اما خودم با انجام اين اعمال ثروتى بيندوزم و يا شما را از پرستش بتها منع كنم اما خود در برابر آنها سر تعظيم فرود آورم، نه هرگز چنين نيست.
از اين جمله چنين بر مىآيد كه آنها شعيب را متهم مىكردند كه او قصد سودجويى براى شخص خودش دارد، و لذا صريحا اين موضوع را نفى مىكند.
سرانجام به آنها مىگويد:” من يك هدف بيشتر ندارم و آن اصلاح شما و جامعه شما است تا آنجا كه در قدرت دارم” (إِنْ أُرِيدُ إِلَّا الْإِصْلاحَ مَا اسْتَطَعْتُ).
اين همان هدفى است كه تمام پيامبران آن را تعقيب مىكردند، اصلاح عقيده اصلاح اخلاق، اصلاح عمل و اصلاح روابط و نظامات اجتماعى.
و براى رسيدن به اين هدف” تنها از خدا توفيق مىطلبم” (وَ ما تَوْفِيقِي إِلَّا بِاللَّهِ).
و به همين دليل براى انجام رسالت خود، و رسيدن به اين هدف بزرگ” تنها بر او تكيه مىكنم و در همه چيز به او باز مىگردم” (عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَ إِلَيْهِ أُنِيبُ).
براى حل مشكلات، با تكيه بر يارى او تلاش مىكنم، و براى تحمل شدائد اين راه، به او باز مىگردم.
سپس آنها را متوجه به يك نكته اخلاقى مىكند و آن اينكه بسيار مىشود كه انسان به خاطر بغض و عداوت نسبت به كسى، و يا تعصب و لجاجت نسبت به چيزى، تمام مصالح خويش را ناديده مىگيرد، و سرنوشت خود را به دست فراموشى مىسپارد، به آنها مىگويد” اى قوم من! مبادا دشمنى و عداوت با من شما را به گناه تفسير نمونه، ج9، ص: 210
و عصيان و سركشى وا دارد” (وَ يا قَوْمِ لا يَجْرِمَنَّكُمْ شِقاقِي).
” مبادا همان بلاها و مصائب و رنجها و مجازاتهايى كه به قوم نوح يا قوم هود يا قوم صالح رسيد به شما هم برسد” (أَنْ يُصِيبَكُمْ مِثْلُ ما أَصابَ قَوْمَ نُوحٍ أَوْ قَوْمَ هُودٍ أَوْ قَوْمَ صالِحٍ).
” حتى قوم لوط با آن بلاى عظيم يعنى زير و رو شدن شهرهايشان و سنگباران شدن از شما چندان دور نيستند” (وَ ما قَوْمُ لُوطٍ مِنْكُمْ بِبَعِيدٍ).
نه زمان آنها از شما چندان فاصله دارد، و نه مكان زندگيشان و نه اعمال و گناهان شما از گناهان آنان دست كمى دارد!.
البته” مدين” كه مركز قوم شعيب بود از سرزمين قوم لوط فاصله زيادى نداشت، چرا كه هر دو از مناطق شامات بودند، و از نظر زمانى هر چند فاصله داشتند اما فاصله آنها نيز آن چنان نبود كه تاريخشان به دست فراموشى سپرده شده باشد، و اما از نظر عمل هر چند ميان انحرافات جنسى قوم لوط و انحرافات اقتصادى قوم شعيب، ظاهرا فرق بسيار بود، ولى هر دو در توليد فساد، در جامعه و به هم ريختن نظام اجتماعى و از ميان بردن فضائل اخلاقى و اشاعه فساد با هم شباهت داشتند، به همين جهت گاهى در روايات مىبينم كه يك درهم ربا كه طبعا مربوط به مسائل اقتصادى است با زنا كه يك آلودگى جنسى است مقايسه شده است «1».
__________________________________________________
(1) ذكر اين نكته نيز لازم است كه جمله لا يَجْرِمَنَّكُمْ به دو معنى آمده است، يكى به معنى لا يحملنكم يعنى شما را وادار نكند، در اين صورت آيه از نظر تركيب چنين خواهد بود كه” لا يجرمن” فعل و” شقاق” فاعل و” كم” مفعول و” ان يصيبكم” كه معنى مصدر را دارد مفعول دوم است، و در اين صورت معنى آيه چنين مىشود: اى قوم من مخالفت با من شما را وادار نكند كه سرنوشتى همچون سرنوشت قوم نوح و مانند آنها را پيدا كنيد.
احتمال دوم اين است كه بمعنى” شما را به گناه نكشاند” بوده باشد، در اين صورت” يجرمن” فعل و” شقاق” فاعل و” كم” مفعول است و” أَنْ يُصِيبَكُمْ” نتيجه آن است، و معنى آيه همان خواهد شد كه ما در متن آوردهايم.
تفسير نمونه، ج9، ص: 211
و سرانجام دو دستور كه در واقع نتيجه تمام تبليغات پيشين او است به اين قوم گمراه مىدهد:
نخست اينكه” از خداوند آمرزش بطلبيد” تا از گناه پاك شويد، و از شرك و بت پرستى و خيانت در معاملات بر كنار گرديد (وَ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ).
” و پس از پاكى از گناه به سوى او باز گرديد” كه او پاك است و بايد پاك شد و به سوى او رفت (ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ).
در واقع استغفار، توقف در مسير گناه و شستشوى خويشتن است و توبه بازگشت به سوى او است كه وجودى است بىانتها.
و بدانيد گناه شما هر قدر عظيم و سنگين باشد، راه بازگشت به روى شما باز است” چرا كه پروردگار من، هم رحيم است و هم دوستدار بندگان” (إِنَّ رَبِّي رَحِيمٌ وَدُودٌ).
” ودود” صيغه مبالغه از” ود” به معنى محبت است، ذكر اين كلمه بعد از كلمه” رحيم” اشاره به اين است كه نه تنها خداوند به حكم رحيميتش به بندگان گنهكار توبه كار توجه دارد بلكه از اين گذشته آنها را بسيار دوست مىدارد كه هر كدام از اين دو (رحم و محبت) خود انگيزهاى است براى پذيرش استغفار و توبه بندگان.
تفسير نمونه، ج9، ص: 212
[سوره هود (11): آيات 91 تا 93]
قالُوا يا شُعَيْبُ ما نَفْقَهُ كَثِيراً مِمَّا تَقُولُ وَ إِنَّا لَنَراكَ فِينا ضَعِيفاً وَ لَوْ لا رَهْطُكَ لَرَجَمْناكَ وَ ما أَنْتَ عَلَيْنا بِعَزِيزٍ (91) قالَ يا قَوْمِ أَ رَهْطِي أَعَزُّ عَلَيْكُمْ مِنَ اللَّهِ وَ اتَّخَذْتُمُوهُ وَراءَكُمْ ظِهْرِيًّا إِنَّ رَبِّي بِما تَعْمَلُونَ مُحِيطٌ (92) وَ يا قَوْمِ اعْمَلُوا عَلى مَكانَتِكُمْ إِنِّي عامِلٌ سَوْفَ تَعْلَمُونَ مَنْ يَأْتِيهِ عَذابٌ يُخْزِيهِ وَ مَنْ هُوَ كاذِبٌ وَ ارْتَقِبُوا إِنِّي مَعَكُمْ رَقِيبٌ (93)
ترجمه:
91- گفتند اى شعيب! بسيارى از آنچه را مىگويى ما نمىفهميم، و ما تو را در ميان خود ضعيف مىيابيم، و اگر بخاطر احترام قبيله كوچكت نبود تو را سنگسار مىكرديم و تو در برابر ما قدرتى ندارى.
92- گفت: اى قوم! آيا قبيله كوچك من نزد شما از خداوند، عزيزتر است در حالى كه (فرمان) او را پشت سر انداختهايد؟ پروردگارم با آنچه انجام مىدهيد احاطه دارد (و آگاه است).
93- اى قوم! هر كارى از دستتان ساخته است انجام دهيد من هم كار خود را خواهم كرد!، و به زودى خواهيد دانست چه كسى عذاب خوار كننده به سراغ او مىآيد و چه كسى دروغگو است، شما انتظار بكشيد من هم در انتظارم.
تفسير: تهديدهاى متقابل شعيب و قومش
شعيب اين پيامبر بزرگ كه به خاطر سخنان حساب شده و رسا و دلنشينش به عنوان خطيب الانبياء «1» لقب گرفته، گفتارش را كه بهترين راهگشاى زندگى مادى و معنوى اين گروه بود با صبر و حوصله و متانت و دلسوزى تمام ايراد كرد، اما ببينيم اين قوم گمراه چگونه به او پاسخ گفتند.
آنها با چهار جمله كه همگى حكايت از لجاجت و جهل و بىخبرى مىكرد جواب دادند.
تفسير نمونه، ج9، ص: 213