فرازهای درس آموز
در این نوشتار سعی بر آن است که با طرح فرازهایی از سیره ی عملی امام هادی علیه السلام با نحوه ی رفتار آن حضرت در مسائل مختلف آشنا شویم و با تبیین بعضی از فعالیّت های آن حضرت در دوران خفقان و استبداد عباسی که راه را برای فعالیّت آشکار امام علیه السلام مخصوصا در مسائل اجتماعی بسته بودند، زیباترین نمونه ی پایداری و دفاع از دین را معرفی نماییم.
اینک فرازهایی نورانی از زندگی آن حضرت را هرچند به اختصار مرور می کنیم.
مبارزه با ستمگران
امام علی النّقی علیه السلام در طول امامت سی و سه ساله اش با شش خلیفه ی عباسی هم عصر بود.
1 ـ معتصم هشتمین خلیفه ی عباسی (220 ـ 227 ه . ق.) حدود هفت سال.
2 ـ واثق پسر معتصم (227 ـ 232 ه . ق.) حدود پنج سال.
3 ـ متوکّل برادر واثق (232 ـ 247 ه . ق.) حدود پانزده سال.
4 ـ منتصر پسر متوکل، (شش ماه).
5 ـ مستعین پسر عموی منتصر (247 ـ 252 ه . ق.) حدود پنج سال.
6 ـ معتز پسر دیگر متوکّل (252 ـ 254 ه . ق.) حدود دو سال.(2)
معتمد مسموم شد و به شهادت رسید.(3)
آن ها نهی فرمود.
دو نمونه
1 ـ متوکّل عبّاسی، پی درپی کاخ می ساخت، تا جائی که تعداد آن ها به بیست کاخ رسید، و هر کدام از آن ها نام مخصوصی داشت.
یکی از مهمترین کاخ های متوکّل به نام «عمارة الجعفری» بود که دو میلیون دینار خرج آن شد.(4)
مِنْ فَراعِنَةِ الاَْتْراک؛(5)
می شود.»
امام هادی علیه السلام در این گفتار کوتاه، از طرفی هم متوکّل را طاغوت خواند و هم کشنده اش را که یکی از افسران ترک به تحریک پسر متوکّل بود، فرعون معرّفی نمود. و از طرف دیگر به صورت معجزه آسا از آینده خبر داد و فرمود قبل از اتمام این کاخ متوکّل خواهد مرد.
2 ـ ابوهاشم؛ یکی از اصحاب امام هادی علیه السلام می گوید: «زمانی که امام هادی علیه السلام بیمار بود، به نزدش رفتم. فرمود: ,ای ابوهاشم! فردی از دوستان ما را به «حائر حسینی» بفرست تا برای (شفای) من دعا کند.،
بیرون آمدم تا فردی را پیدا کنم، به «علی بن بلال» برخوردم. موضوع را با او در میان گذاشتم و از او خواستم به «کربلا» رود و برای امام علیه السلام دعا کند.
«علی» شگفت زده شد و گفت:, به جان و دل حاضرم ولی به اعتقاد من امام هادی علیه السلام برتر از «حائر حسینی» است زیرا او در شمار صاحب حرم است و دعای آن حضرت برای خود بهتر از دعای من برای اوست.،
بازگشتم و آنچه «علی بن بلال» گفته بود، به اطّلاع امام علیه السلام رساندم.
فرمود: «رسول خدا صلی الله علیه و آله برتر از «کعبه» و «حجر الاسود» بود. با این حال به گرد «خانه» طواف می کرد و «حجر الاسود» را استلام می نمود. برای خدا در روی زمین بقعه هایی است که لازم است خداوند در آن بقعه ها خوانده شود. و دعای افراد در این گونه جاها مستجاب است و «حائر حسینی» از جمله ی این بقعه هاست.»(6)
شفای من دعا کنند)… .»(7)
است.
به نظر می آید این حرکت امام علیه السلام پیش از آن که یک حرکت فردی باشد، یک حرکت اعتقادی، سیاسی و مبارزاتی بود.
در شرایطی که حکمرانان عبّاسی به ویژه متوکّل از «حائر حسینی» به عنوان پایگاهی خطرناک برای ادامه ی حکومت ستمگرانه شان یای می کردند، متوکّل آن جنایت بی سابقه رانسبت به «حائر حسینی» مرتکب شد و اطراف آن را خراب کرد و شخم زد و در پی نابودی آن قدم بر می داشت، امام هادی علیه السلام به این حرکت لازم دست زد، و در پوششی حکیمانه، در برابر تلاش های مذبوحانه ی دشمن موضع گرفت و افکار را به سوی خاطره انگیزترین، ستم سوزترین و الهام بخش ترین پایگاه امامت؛ یعنی، کربلا جلب نمود.
جهاد فرهنگی
یکی از کارهای مهمّ امام هادی علیه السلام همچون امامان معصوم دیگر علیهم السلام حفظ خط فکری و فرهنگی تشیّع و جلوگیری از القاءات مخالفان بود. و این کار نیاز به تشکیل حوزه ی علمیّه و تدریس فقه و عقائد و اصول و تربیت شاگردان برجسته و فعّال داشت.
در عصر امام باقر وامام صادق علیهماالسلام به طور عمیق و گسترده به تقویت حوزه های تحصیل و دانش پرداخته شد. سپس امامان دیگر حتّی در شرائط بسیار سخت به نحوی آن را دنبال کردند.
امام هادی علیه السلام نیز در این راستا، قدم های بزرگی برداشت و شاگردان برجسته ای چون، عبدالعظیم حسنی، خیران الخادم، ابن سکّیت اهوازی، ابوهاشم جعفری، حسین بن محمد مدائنی، جعفر بن سهیل، اسماعیل بن مهران و … تربیت کرد. شاگردان برجسته ی پدر و جدّش را دور خود جمع کرد و حوزه ی علمیه ی فعّال و پر تلاشی در مدینه به وجود آورد.(8)
شیخ طوسی رحمه الله 185 نفر ذکر کرده است.(9)
نوشت:
1 ـ رساله ای در ردّ جبر وتفویض.
2 ـ رساله ای در اثبات عدل والمنزلة بین المنزلتین.
3 ـ رساله ای در جواب به پرسش های یحیی بن اکثم.
4 ـ رساله ای در احکام دین
5 ـ تفسیر صحّة الخلقة (تبیین تندرستی)
6 ـ تبیین مسائل فقهی و پاسخ به سؤالاتی در این زمینه که به طور پراکنده در کتب فقه و حدیث شیعه ثبت گردیده است. و مجموعه ای از نامه ها که در کتاب «مکاتبات الرّجال عن العسکریین علیهماالسلام جمع آوری گردیده است.(10)
تجلیل از علما
امام علی النّقی علیه السلام نسبت به علما و پژوهشگران راستین احترام خاصّی قائل بود و دوستانش را به احترام از آن ها ترغیب می نمود. آن ها را به عنوان برترین انسان ها بر می شمرد و می فرمود:
«لَوْلا مَنْ یَبْقی بَعْدَ غَیْبَةِ قائمکُمْ مِنَ الْعُلَماءِ الدّاعینَ اِلَیْهِ، والدّالّینَ عَلَیْهِ، وَالذّابّینَ عَنْ دینِهِ بِحُجَجِ اللّهِ والْمُنْقِذینَ لِضُعَفاءِ عِبادِ اللّهِ مِنْ شُبّاکِ اِبْلیس وَ مَرَدتِهِ، وَ مِنْ فِخاخِ النّواصِبِ، لَما بَقِیَ احَدا اِلاّ ارْتَدَّ عَنْ دینِ اللّهِ وَلکِنَّهُمُ الّذینَ یمْسِکُونَ اَزِمّه قُلُوبِ ضُعَفاءِ الشّیعة، کما یُمْسِکَ صاحِبُ السَّفینَةِ سُکّانَها اُولئِک هُمُ الأْفْضَلُونَ عِنْداللّهِ؛(11)
برترین انسان ها هستند.»
همنشینی با اهل باطل ممنوع!
یکی از شاگردان و اصحاب برجسته ی امام هادی علیه السلام ابو هاشم جعفری است. روزی امام علیه السلام او را دید و به او فرمود: «چرا تو را همنشین عبدالرّحمان ابن یعقوب می بینم؟
ابوهاشم گفت:, عبدالرّحمان، دایی من است.،
امام علیه السلام : ,عبدالرّحمان درباره ی خدا، سخن نادرست می گوید، و ذات پاک خدا را به صورت جسم، و دارای نشانه های جسم، توصیف می کند، یا با او همنشین شو و ما را واگذار و یا با ما باش و او را واگذار.،
ابو هاشم گفت:, او هرچه می خواهد بگوید، وقتی که من عقیده به گفتارش نداشته باشم، نسبت به من چه زیانی دارد؟،
امام علیه السلام :, آیا نمی ترسی که عذابی بر او فرود آید، تو را نیز فرا گیرد؟. آیا داستان آن شخصی را که خود از یاران موسی علیه السلام بود و پدرش از اصحاب فرعون بود، نشنیده ای؟ آن جا که وقتی لشگر فرعون ( در تعقیب سپاه موسی علیه السلام به کنار دریا آمد، آن پسر، از لشگر موسی علیه السلام جدا شد و نزد پدر رفت تا با نصیحت کردن پدر، او را از فرعونیان جدا کند و به سوی موسی علیه السلام بیاورد. هنگامی که با پدرش ستیز می کرد و او را به راه هدایت دعوت می نمود، با هم کنار دریا آمدند ناگهان عذاب الهی فرا رسید و لشگر فرعون غرق شدند. آن پدر و پسر نیز که در کنار لشگر فرعون بودند غرق شدند. از حضرت موسی علیه السلام سؤال کردند که پدر مستحقّ عذاب بود پسر چرا؟ موسی علیه السلام فرمود:
«,هُوَ فی رَحْمَةِ اللّهِ وَلکِنَّ النَّقِمَةُ إذا نَزَلَتْ لم یَکُنْ لَها عَمَّنْ قارَبَ الْمُذْنِبَ دِفاعٌ؛، آن پسر در رحمت خدا بود، ولی وقتی که عذاب فرا رسید، از آن که نزدیک گناهکار است نمی توان دفع کرد.»(12)
دلجویی و دعا برای دوستان
یکی از شیعیان آن حضرت به نام ابوموسی می گوید: «روزی به محضر امام هادی علیه السلام رفتم و عرض کردم: ای آقای من! این شخص (متوکّل عباسی) فقط از این جهت که اطّلاع یافته من از دوستان و شیعیان شما هستم، مرا طرد کرده و شهریّه ی مرا قطع نموده و خاطر مرا رنجانده است. اگر شما در این مورد ترحّم و تفضّل فرمائید و سفارشی کنید، او سخن شما را می پذیرد. شایسته است لطف کنید و با درخواست از متوکّل کار مرا سامان بخشید.
امام فرمود:, ناراحت نباش. به خواست خدا کارت سامان می یابد.، ابوموسی می گوید: آن روز شب شد، در همان شب، چند نفر از فرستاده های متوکّل به درِ خانه ام آمدند و مرا طلبیدند، از خانه بیرون آمدم. دیدم فتح بن خاقان (وزیر متوکّل) در کنار در ایستاده است، به من گفت: چه شده که این مرد (متوکّل) مرا امشب به زحمت انداخته و برای احضار تو، مرا به این جا فرستاده است؟
ابو موسی می گوید: (همراه فتح بن خاقان) به خانه متوکّل روانه شدم، دیدم بر مسند خود نشسته، تا مرا دید، رو به من کرد و گفت:, ای موسی! ما از تو غافل شدیم. و تو هم ما را از یاد بردی، تو چه طلبی از ما داری؟،
گفتم:, صله ی فلانی و فلان شهریّه و فلان مبلغ و … .،
متوکّل دستور داد دو برابر همه ی این مطالبات را به من دادند، تعجّب کردم، به فتح بن خاقان گفتم:, آیا امام هادی علیه السلام به این جا آمد؟، گفت:, نه… .،
ابو موسی می گوید: بعد از این ماجرا به محضر امام هادی علیه السلام رفتم، آن حضرت تا چهره ی مرا دید فرمود:, از چهره ات پیدا است که راضی و شادمان هستی.،
عرض کردم: آری ای آقای من! به برکت الطاف وعنایات شما.
ولی به من گفتند که شما نزد متوکّل نرفته ای و از او درخواست و سفارشی در مورد من ننموده ای.
امام هادی علیه السلام فرمود:, خداوند متعال می داند که ما در نیازها جز به ذات پاکش به هیچ کس پناه نمی بریم و در گرفتاری ها تنها به خدا توکّل می کنیم، هرگاه از درگاه او درخواستی کنیم، اجابت می کند. می ترسیم از این که به غیر او متوجّه شویم، خداوند توجّه و عنایتش را از ما برگرداند.،
عرض کردم:, فتح بن خاقان از من خواست تا از شما تقاضا کنم برایش دعا کنی.،
امام هادی علیه السلام فرمود:, فتح در ظاهر با ما دوستی می کند ولی در باطن از ما دوری می نماید. استجابت دعا در مورد کسی رخ می دهد که شایستگی آن را داشته باشد… .»(13)
کنید.
امام علیه السلام فرمود:, چه شده؟،
یونس:, آماده مرگ شده ام.،
امام هادی علیه السلام در حالی که خنده بر لب داشت فرمود:, چرا ای یونس؟،
یونس:, موسی بن بغا (سرلشگر متوکّل) نگین گران قیمتی را به من داده تا روی آن نقّاشی کنم، نگین در دستم شکست و دو نیمه شد، فردا وقت برگرداندن آن است، اگر موسی ببیند، این نگین گران قیمت را شکسته ام، یا دستور می دهد، هزار تازیانه به من بزنند، یا مرا می کشد، امام هادی علیه السلام فرمود:, به خانه ات برو، تا فردا هیچ حادثه ای جز خیر پدید نمی آید.،
یونس که بسیار مضطرب بود به خانه اش بازگشت و آن شب را با هزار زحمت و رنج به سر آورد. صبح زود با پریشانی و نگرانی شدید دوباره به محضر امام هادی علیه السلام آمد و عرض کرد: ,فرستاده ی موسی آمده و نگین را از من می طلبد، چه کنم؟،
حضرت فرمود:, برو به خانه ی موسی، جز خیر چیزی نخواهی دید.،
یونس:, ای آقای من! به موسی چه بگویم؟،
امام هادی علیه السلام در حالی که خنده بر لب داشت فرمود:, نزد موسی برو و آنچه را گفت، بشنو و آن جز خیر نمی باشد.،
یونس به خانه ی موسی رفت. پس از آن شادمان و خندان نزد امام هادی علیه السلام بازگشت، و به امام علیه السلام عرض کرد: ای آقای من! نزد موسی رفتم، به من گفت:, دختران کوچکم در مورد این نگین با هم دعوا دارند، این نگین را دو نیمه کن که به هر کدام از دو دخترم، یکی از آن ها برسد، اگر چنین کنی تو را از مال دنیا بی نیاز می سازم.،
امام هادی علیه السلام از این که یکی از شیعیان با الطاف خفیّه ی الهی نجات یافت، حمد و سپاس الهی گفت و عرض کرد:
,«اَللّهُمَّ لَکَ الْحَمْدُ اِذْ جَعَلْتَنا مِمَّنْ یَحْمَدُکَ حَقّا؛، خدایا! حمد و سپاس مخصوص تو است که ما را به گونه ای قرار دادی که به حقّ تو را بستاییم.»(14)
شد و گفت:
,«فرزندم به جرم دوستی شما دستگیر شده و همین امشت او را می کشند.، امام علیه السلام فرمود:, چه می خواهی؟، گفت:, آنچه پدر و مادر نسبت به فرزندشان آرزو دارند.، امام علیه السلام با خونسردی فرمود:, بیمناک مباش! فرزندت فردا خواهد آمد…، با دعای امام علیه السلام و امدادهای الهی، روز بعد فرزندش آزاد شد و نزد پدر بازگشت.»(15)
کار و تلاش جسمانی
علی بن حمزه می گوید: «ابوالحسن (امام هادی) علیه السلام را دیدم که در زمین خود مشغول کار و کوشش است، به طوری که قدم های مبارکش غرق در عرق شده است، عرض کردم:
, فدایت شوم! مردان کجا هستند که به جای شما کار کنند و نگذارند شما زحمت بکشید؟،
امام هادی علیه السلام فرمود:, ای علی! آن کس که بهتر از من و پدرم بود در زمین خود کار کرد.،
عرض کردم:, آن چه شخصی بود؟،
فرمود:, رسول خدا صلی الله علیه و آله و امیرمؤمنان علی علیه السلام و همه ی پدرانم با دست خود کار می کردند. کار کردن شیوه ی پیامبران و رسولان و انسان های شایسته است.»،(16)
در بستر شهادت
امام هادی علیه السلام در روزهای آخر عمر شریف بیمار و در بستر شهادت آرمیده بود، یکی از دوستان به نام ابو دُعامه برای عیادت از حضرت به محضرش آمد، پس از احوالپرسی برخاست تا مراجعت کند، امام هادی علیه السلام به او فرمود: «ای ابو دعامه! حقّ تو بر من واجب شد، می خواهی حدیثی برای تو نقل کنم که شاد و خوشحال شوی؟
عرض کرد:, خیلی دوست دارم و به آن نیازمندم.،
امام هادی علیه السلام فرمود: حدیث کرد مرا پدرم محمد بن علی، از پدرش علی بن موسی، از پدرش موسی بن جعفر، از پدرش جعفر بن محمد، از پدرش محمد بن علی، از پدرش علی بن الحسین، از پدرش حسین بن علی، از پدرش علی بن ابیطالب، از رسول خدا صلی اللّه علیه و علیهم اجمعین.
پس به من فرمود:,بنویس.،
گفتم:, چه بنویسم؟،
فرمود:, بنویس رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود:
,بسم اللّه الرّحمن الرّحیم: اَلایمانُ ماوَقّرَتْهُ الْقُلُوبُ و صَدَّ قَتْهُ الأْعْمالُ، وَالإْسْلامُ مَا جَری بِهِ اللِّسانُ وَ حَلَّتْ بِهِ الْمُناکِحَةُ؛، ایمان آن است که دل ها آن را با کمال احترام بپذیرد و رفتارها آن را تصدیق نماید، ولی اسلام آن است که زبان به آن حرکت کند و ازدواج به وسیله ی آن حلال شود.
ابو دُعامه می گوید، به امام عرض کردم: ,نمی دانم کدام یک از این دو بهتر است: سلسله ی سند حدیث (که همه، از معصومین علیه السلام هستند) یا خود حدیث؟،
امام هادی علیه السلام فرمود:, این حدیث در صحیفه ای است به خط امیرمؤمنان علی علیه السلام و املای رسول خدا صلی الله علیه و آله که به هر یک از امامان علیهم السلام به ارث رسیده است.»،(17)
پی نوشت ها:
________________________________________
1 ـ المناقب ابن شهرآشوب، ج 4، ص 401.
2 ـ تتّمة المنتهی، محدث قمی، ص 279 تا 340.
3 ـ المناقب، ابن شهرآشوب، ج 4، ص 401.
4 ـ زندگانی امام هادی علیه السلام ، باقر شریف قرشی، ص 350، از معجم البلدان، ج 2، ص 143.
5 ـ سیره ی چهارده معصوم علیهم السلام ، محمد محمّدی اشتهاردی، ص 854 از دلائل الامامه طبری، ص 219.
6 ـ کامل الزیارات، باب 9، ص 274.
7 ـ همان، ص 273.
8 ـ ر.ک. به تحلیلی از تاریخ دوران دهمین خورشید امامت امام هادی علیه السلام ، مرکز تحقیقات سپاه، صص 116 ـ 117.
9 ـ اعیان الشیعه، سید محسن امین طبع قدیم بیروت، ج 4، ص 180.
10 ـ اعیان الشیعه، سید محسن امین، طبع قدیم و بیروت، ج 4، ص 180 و تحف العقول، با ترجمه محلاتی، از ص 481 تا 516.
11 ـ احتجاج، طبرسی، ج 2، ص 260.
12 ـ سیره ی چهارده معصوم علیهم السلام ، محمد محمّدی إشتهاردی، ص 884.
13 ـ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج 50، صص 127، 128.
14 ـ همان، صص 126 ـ 125.
16 ـ المناقب، ابن شهرآشوب، ج 4، صص 616 ـ 617.
17 ـ زندگانی امام علی الهادی علیه السلام ، باقر شریف قرشی، صص 44 ـ 45.
18 ـ مروج الذّهب، المسعودی، طبع بیروت دارالفکر، ج 4، ص 171.