اميرالمومنين عليه السلام در بیان اوصاف شيعيان به ويژگي‌هايی اشاره مي‌فرمايند : «… يَعْفُو عَمَّنْ ظَلَمَهُ وَ يُعْطِي مَنْ حَرَمَهُ وَ يَصِلُ مَنْ قَطَعَهُ… » : … اگر کسي بر او ستم کند او را عفو کند و اگر کسي او را از بخشش خود محروم کند، او در مقابل از آنچه دارد نسبت به او دريغ نکند و اگر کسي از نزديکان، رابطه اش را با او قطع کند، او رابطه را وصل کند… .
وظيفه ما در قبال ديگران
مي توان وظايفي که بر عهده هر يک از ما نهاده شده است را به دو قسم کلي تقسيم کرد :
1. سلسله وظايفي که مربوط به خود ماست . يعني خود ما بايد چگونه رفتار کنيم؟
2. سلسله وظايفي که نسبت به ديگران داريم .
قسم دوم خود به چند بخش تقسيم مي شود . بخشي از اين وظايف مربوط به کساني است که رفتارهاي ناپسندي دارند. ما در مقابل آنها چگونه بايد رفتار کنيم؟ اين رفتارهاي ناپسند را به چند دسته مي‌شود تقسيم کرد. يک دسته، رفتارهاي ناپسندي است که مستقيماً در حق ما نيست؛ ولي کار غلطي است که علناً انجام مي شود. اين دسته اعمال مربوط به باب امر به معروف و نهي از منکر است.
رفتارهاي ناپسند در حق ما
اما يک سلسله از رفتارهاي ناپسند، متوجه من مي‌شود. من در مقابل چنين رفتارهائي چه عکس العملي بايد نشان دهم؟ اينگونه از رفتارها را مي توان به سه دسته تقسيم کرد :
1. وظيفه ديگري است که رفتاري را در حق من انجام ندهد؛ ولي انجام داده است. مثلاً همسايه است و نبايد به همسايه اش ظلم کند ولي ظلم کرده است.
2. وظيفه ديگري است که رفتاري را در حق من انجام دهد؛ ولي انجام نداده است؛ مثلاً بايد صله رحم کند ولي نکرده است.
3. وظيفه‌اي است که اخلاق اجتماعي اقتضاي انجام آنرا دارد؛ گرچه نه انجام آن واجب است و نه ترک آن حرام . مثلاً به کمک دوستي احتياج دارم؛ ولي او عليرغم توانائي، از اين کمک، دريغ مي کند.
دسته اول از اهميت بيشتري برخوردار است. اينکه کسي نسبت به انسان ظلم کند، حقش را تضييع کند، مالش را تلف کند، به او توهين کند، آبرويش را بريزد، به طور کلي در حق او ظلم کند، در اين موارد چه بايد کرد؟ اين مورد به توضيح بيشتري نياز دارد لذا بعد از دسته دوم و سوم به آن مي پردازيم.
وظيفه در قبال کسي که ترک وظيفه کرده
در مورد دسته سوم حضرت امير عليه السلام مي فرمايند : « يُعْطِي مَنْ حَرَمَهُ ». در زماني که او به تو احتياجي داشت، فراموش کن که روزي تو را محروم کرده است و در مقابل، ياريت را از او دريغ نکن. اگر به کمک مالي محتاج شد، در حد توان به او کمک کن و فراموش کن که روزي تو نياز مالي داشتي و او به تو کمکي نکرد.
در مورد دسته دوم مولا علي عليه السلام مي فرمايند : « يَصِلُ مَنْ قَطَعَهُ ». اگر کسي از خويشاوندان ارتباطش را با من قطع کرد و اين تکليف – که بعد از احسان به والدين از واجب ترين تکاليف انسان هاست – را انجام نداد، وظيفه من در مقابل او چيست؟ من رحم او هستم و رحم طرفيني است؛ ولي او به وظيفه اش عمل نکرد، چه بسا سالي گذشت و نيامد احوالي از خويش خود بپرسد، يا راه دوري بود يک تلفن نزد، در ايام عيد تبريکي نفرستاد و خلاصه حداقلِ صله رحم را بجا نياورد و طوري رفتار کرد که گويا با من رابطه خويشي ندارد، در اينجا وظيفه اين است که سعي کنيم رابطه قطع نشود. او به وظيفه اش عمل نکرد من نبايد به او نگاه کنم بلکه بايد سعي کنم اين پيوند گسسته نشود. اين پيوندي است که خدا بين انسان ها برقرار کرده است و حکمت‌هايي در آن نهفته است.
تأکيدي بر صله رحم
صله رحم يکي از واجب‌ترين وظايف شرعي است که متأسفانه کمتر درباره‌اش بحث مي‌شود. در صورتي که بعد از احسان به والدين يکي از بزرگ ترين واجبات است. کسي که صله رحم نکند هم در دنيا عقوبت مي‌شود هم در آخرت. خداي متعال هم مي‌فرمايد همچنان که تو خويشاوندت را قطع کردي من هم تو را قطع مي‌کنم. تو ديگر رابطه اي با من نداري. کسي که رابطه اش را با خويشاوندش قطع کند، خدا هم با او قهر مي‌کند1. قطع رحم گناه بسيار بزرگي است. در چند آيه از آيات قرآن کريم راجع به قطع رحم بحث شده است.2
اينها وظايف ما است در مقابل کسي که وظيفه خودش را ترک کرده است.
وظيفه در قبال ظالمِ در حق ما
فرض عکس‌العمل در مقابل ظلم ديگران از چهار صورت خارج نيست:
1. انسان عکس‌العمل شديدتري در مقابل آن انجام دهد. اين صورت قطعاً کار مذمومي است. حتي قرآن در مورد مشرکين مي‌فرمايد : اگر آنها عهدشکني کردند، به شما ظلم کردند، احترام شما را، احترام ماه حرام را، احترام مسجدالحرام را نگه نداشتند، شما حداکثر مي توانيد مشابه آن را نسبت به آنها انجام بدهيد3.
2. مقابله به مثل کند، نه اينکه بيشتر باشد. اين صورت در بسياري از جاها جايز است.
3. چشم‌پوشي و گذشت کند. اين خيلي بهتر است و في حد نفسه ارزشش بيشتر است. البته استثنائاتي دارد.
4. نه تنها از رفتار بد او گذشت کند، بلکه يک کار خوبي در مقابل او انجام دهد.
قلّه ارزش‌هاي اجتماعي در اينگونه چهارم است. سيره اهل بيت عليهم السلام بر همين بوده است. در احوالات امام صادق عليه السلام آمده است که کسي به ايشان توهين کرد؛ حضرت مالي را که قابل توجه بود به خادمشان دادند و فرمودند : اين را ببر در منزلش به او بده و نگو چه کسي فرستاده است. خادم مي‌گويد من آن کيسه را بردم و به او دادم. گفت : خدا رحمت کند آن آقايي که هر سال براي ما يک چنين کيسه‌اي مي فرستد و ما تقريباً خرج سالمان تأمين مي‌شود. اما خدا داد من را از جعفر بن محمد بگيرد. اين يکي از مصاديق بيّن اين آيه شريفه است : وَ لا تَسْتَوِي الْحَسَنَةُ وَ لاَ السَّيِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتي هِيَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذي بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ عَداوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِيٌّ حَميمٌ4. جلوي بدي‌ها را با انجام کارهاي خوب بگيريد. کسي که مي‌خواهد کار بدي انجام دهد يا انجام داده است، شما در مقابلش خشونت به خرج ندهيد. نبايد توهين و بدگويي کنيد. اگر مي‌خواهيد ديگر کار بد نکند شما کار خوبي انجام بدهيد. اين کار خوب در او اثر مي گذارد و ياد مي‌گيرد که چگونه بايد با ديگران رفتار کند. چه بسا همين رفتار شما باعث شود که آن کسي که با شما دشمني دارد، به يک دوست صميمي تبديل شود. اين نص آيه قرآن است. اين اوج ارزش‌هاي رفتاري در مسائل اجتماعي نسبت به کساني است که رفتار ناهنجاري دارند. البته اين ارزش در جائي است که انسان بتواند مقابله کند، ولي گذشت کند. اين هنر است. … وَ الْعافينَ عَنِ النَّاسِ وَ اللَّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنينَ5؛ … وَ لْيَعْفُوا وَ لْيَصْفَحُوا أَلا تُحِبُّونَ أَنْ يَغْفِرَ اللَّهُ لَكُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحيمٌ6؛ مگر دوست نداريد خدا از شما بگذرد. اگر دوست داريد خدا از شما بگذرد شما هم از اشتباهات ديگران بگذريد.
استثنائات
بايد توجه داشت هميشه گذشت از کسي که مرتکب خطايي مي‌شود، مطلوب نيست. گاهي عناوين ديگري بر رفتار مترتب مي‌شود که اينجا عفو کردن صحيح نيست. از جمله اين موارد، جائي است که عفو و نيکي کردن موجب جري تر شدن فرد خاطي و گسترش ظلم او به ديگران شود و نتيجتاً هم وضعيتش در دنيا و هم در آخرت بدتر شود . در اينگونه موارد، عکس العمل صحيح اين است که در حدِّ معقولي توبيخ شود تا موجب تنبّه او شود .
از ديگر موارد استثناء، کسي است که در ميان جامعه تجاهر به فسق کند، چاقو کشي و عربده کشي کند و ما توانائي برخورد داشته باشيم؛ خصوصاً نيروهاي انتظامي در اينگونه موارد حق بخشش ندارند. وظيفه نيروي انتظامي برخورد با فسق علني و تجاوز به حقوق ديگران است. بايد جلوي فساد گرفته شود؛ اينجا جاي بخشش نيست. اين بخشش موجب اين مي‌شود که جان و مال مردم به خطر افتد، امنيت از جامعه برداشته شود و فرهنگ جامعه فاسد شود.
ضابطه برخورد در موارد استثناء
در مواردي که نياز به برخورد است بايد قانون رعايت شود. غالباً قرآن بعد از ذکر اينگونه موارد مي فرمايد : وَلاَ تَعْتَدُواْ . وقتي بناست جلوي فسادي گرفته شود، نبايد مرتکب فساد بزرگتري شد. کسي که با ناسزا و توهين و يا ضرب و شتم بي‌‌جا مي خواهد جلوي منکري را بگيرد، خود مرتکب چند منکر شده است. مثلاً براي نهي کردن کسي که غيبتي کرده ابتدا بايد او را تزکيه کرد؛ يعني نسبت غيبت که از گناهان کبيره است به او ندهيم بلکه بگوئيم : شما گمان داريد که اين از موارد جواز غيبت است و در مرحله بعد بگوئيم : اما اگر اين را طوري مي گفتيد که آبروي کسي نرود و ما هم به کسي بدبين نمي‌شديم، بهتر بود . بايد جوري با او برخورد کرد که متنبّه شود و کارش را ترک کند و در عين حال آبروي او هم نرود. حتي بزرگاني در حضورشان گاهي يک کارهاي ناشايستي انجام مي‌گرفت؛ اما همان وقت چيزي نمي گفتند؛ بلکه بعد در خلوت، خصوصي با فرد خاطي صحبت مي‌کردند. مرحوم آيت‌الله العظمي بهجت رضوان الله عليه نقل مي‌کردند : در مجلسي که ميرزاي بزرگ شيرازي صاحب فتواي تحريم تنباکو حضور داشتند، کسي مرثيه مي خواند و روضه دروغي خواند. آنهايي که در خدمت ميرزا بودند توقع داشتند ايشان همان موقع برخورد کند؛ اما ايشان اصلاً به روي خودشان هم نياوردند. يکي از نزديکان عرض کرد : آقا نهي از منکر نمي فرماييد. فرمود من بعد خصوصي او را مي‌خواهم و به او مي‌گويم که اين کار درست نبود. اگر حالا به او تذکر دهم آبرويش جلوي مردم مي‌ريزد و به عنوان روضه‌خوان دروغ‌گو معروف مي‌شود. رسول خدا صلي الله عليه و آله مي فرمايند : «الْمُؤْمِنُ حَرَامٌ كُلُّهُ عِرْضُهُ وَ مَالُهُ وَ دَمُه7.» همه چيز مؤمن محترم است، عرض و آبروي او و مال او و خون او. کسي که غيبت کرده بايد او را نهي از منکر کنند؛ اما مي‌شود اين نهي از منکر را طوري انجام داد که هم نهي از منکر شده باشد و هم متنبه شود و هم آبرويش نريزد.
برخي افراد هنگام نهي از منکر ناخودآگاه به طرف توهين مي‌کنند. جلوي مردم در صف جماعت يا جاي ديگر بلند صدا مي‌زند : «آقا اين قرائتت را درست کن، چرا اين طور مي‌خواني، نمازت باطل است، مي‌روي جهنم»! اگر دل اين شخص را بکاويد، گاهي يک حساب خرده شخصي دارد و به اين وسيله مي‌خواهد جلوي مردم آبروي طرف را بريزد. قرآن مي‌فرمايد: وَ لا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلى أَلاَّ تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوى.8 دشمني با گروهي شما را به گناه و بي عدالتي نکشاند، عدالت داشته باشيد که به تقوا نزديک‌تر است.
گاهي نسبت به طرف قصد سوئي ندارد؛ ولي ناخودآگاه مي‌خواهد بفهماند که من از تو بهتر هستم. اگر اين جور شائبه‌هاي شيطاني در کار نباشد، مي‌تواند طرف را کنار بکشد و بگويد من يک عرض مختصري دارم. جسارت است، به نظرم رسيد شما آيه را اين طور خوانديد، شايد من اشتباه فهميدم، اجازه بدهيد من بخوانم ببينيد درست مي‌خوانم.
ما بايد سعي کنيم که تمام رفتارهايمان، چه رفتارهاي شخصي که به کسي مربوط نيست و چه عکس العملي که در مقابل ديگران نشان مي‌دهيم، خالصاً لوجه الله باشد. شيطان در اين جاها بسيار فعال است. مؤمنيني که مي‌خواهند انجام وظيفه کنند، امر به معروف و نهي از منکر کنند، آنها را فريب مي‌دهد و در يک دامي مي‌اندازد که از آن منکر خطرش بيشتر است.
والسلام عليکم و رحمة الله و برکاته
1. قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صل الله عليه و آله : مَا مِنْ ذَنْبٍ أَجْدَرَ أَنْ يُعَجِّلَ اللَّهُ لِصَاحِبِهِ الْعُقُوبَةَ فِي الدُّنْيَا مَعَ مَا ادَّخَرَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْبَغْيِ وَ قَطِيعَةِ الرَّحِمِ وَ قَالَ [الصادق عليه السلام] : أَوَّلُ نَاطِقٍ مِنَ الْجَوَارِحِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ الرَّحِمُ يَقُولُ يَا رَبِّ مَنْ وَصَلَنِي فِي الدُّنْيَا فَصِلِ الْيَوْمَ مَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَهُ وَ مَنْ قَطَعَنِي فِي الدُّنْيَا فَاقْطَعِ الْيَوْمَ مَا بَيْنَكَ وَ بَيْنَه؛ مشكاة الأنوار في غرر الأخبار، ص: 165.
2. الَّذينَ يَنْقُضُونَ عَهْدَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ ميثاقِهِ وَ يَقْطَعُونَ ما أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ يُوصَلَ وَ يُفْسِدُونَ فِي الْأَرْضِ أُولئِكَ هُمُ الْخاسِرُونَ؛ بقره/27.
3. الشهَّْرُ الحَْرَامُ بِالشهَّْرِ الحَْرَامِ وَ الحُْرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُواْ عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ وَ اتَّقُواْ اللَّهَ وَ اعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ؛ بقره / 194.
4. فصلت / 34.
5. آل عمران/134.
6. نور/22.
7. بحار الأنوار، ج 74، ص 162، باب 7.
8. مائده / 8.