نقش فرهنگ انتظار در اصلاح جامعه
انتظار در مکتب تشیع یک حالت انسانی است که انسان به خاطر وجود آن، ضمن پیراستن وجود خویش از بدیها و آراستن آن به خوبیها، در ارتباط مستمر با امام و حجت زمان خویش، همه همت خود را صرف زمینه سازی ظهور مصلح آخرالزمان میکند و در جهت تحقق وعده الهی نسبت به برپایی دولت کریمه اهل بیت ـ علیهم السلام ـ با تمام وجود تلاش می-کند.[۱]
طبق این تعریف انتظار فرج عاملی مهم در جهت خودسازی فردی، اصلاح جامعه و کاهش جرائم و مفاسد خواهد بود. بی-تردید انتظار ظهور امام زمان ـ علیه السلام ـ در تمام ابعاد شخصیت انسان، اعم از فردی و اجتماعی مؤثر است و همه مناسبات وی را فرا می¬گیرد. و بالاترین کوشش و جهاد همه جانبه او در راه خداست.
پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله ـ فرمود: «أَفْضَلُ جِهادِ أُمَّتی اِنْتِظارُ الْفَرَج؛[۲] با فضیلت¬ترین جهاد امت من انتظار فرج است. و پیشوایان معصوم ـ علیهم السلام ـ اجر بسیاری برای منتظران بیان کرده¬اند؛ چنان که امام صادق ـ علیه السلام ـ فرمود:
«مَنْ سُرَّ أنْ یَکونَ مِنْ اَصْحابِ القائِمِ ـ علیه السلام ـ فَلْیَنْتَظِرْ وَ لْیَعْمَلْ بِالوَرَعِ و مَحاسِنِ الاَخْلاقِ وَ هُوَ مُنْتَظِرٌ فَانْ ماتَ و قامَ القائِمُ ـ علیه السلام ـ بَعْدَهُ کانَ لَهُ مِنَ الاَجْرِ مِثْلُ اَجْرِ مَنْ اَدْرَکَهُ فَجِدُّوا وَ انْتَظِرُوا هَنیئاً لَکُمْ اَیَّتُها العِصابهُ المَرحُومهُ؛[۳] کسی که دوست دارد از اصحاب و یاران حضرت قائم ـ علیه السلام ـ باشد، باید منتظر ظهور باشد و به پاکدامنی و نیک خلقی خود را بیاراید، در حالی که پیوسته به انتظار ]قدوم حضرت قائم ـ علیه السلام ـ [ نشسته است. پس اگر ]با این اوصاف[ از دنیا برود و حضرت قائم ـ علیه السلام ـ بعد از او قیام کند، پاداش او همانند فردی است که امام قائم را درک کرده است. ای گروهی که مورد رحمت خدا قرار گرفته¬اید! کوشش کنید و انتظار بکشید ]که این مقام والای انتظار[ بر شما گوارا باد!»
امام صادق ـ علیه السلام ـ در روایت دیگری به یکی از پیروانش دستور داد که «وَ انْتَظرِ الفَرَجَ صَباحاً وَ مَساءاً؛[۴] شب و روز منتظر فرج باش.»
در هر صورت، انتظار، آماده باش کامل، خودسازی و تصفیه روح و جان و اصلاح دیگران است. انتظار روزنه امیدی است که در حساس¬ترین و بحرانی¬ترین لحظات زندگی انسان ـ که از همه جا مأیوس می¬شود ـ تنها عامل نجات و امید بخش اوست. در این فرصت به مناسبت نیمه شعبان، سالروز تولد یگانه منجی عالم بشریت و امید منتظران عالم، حضرت مهدی ـ علیه السلام ـ نقش انتظار را در اصلاح جامعه و تربیت افراد به نظاره می-نشینیم و نکاتی را مورد بررسی قرار می¬دهیم.
معیار ارزش انسانها
آرزوها و آمال انسانها معیار خوبی برای سنجش میزان رشد، کمال و تعالی آنهاست؛ تا آنجا که گفته شده «بگو چه آرزویی داری، تا بگویم کیستی.» آرزوهای بلند، متعالی و ارزشمند از کمال روح و رشد شخصیت انسانها و بلندای همت آنها حکایت می¬کند و به عکس، آرزوهای پست، حقیر و بی¬ارزش، نشان از بی همتی و رشد نیافتگی افراد دارد. علی ـ علیه السلام ـ در این زمینه فرمود: «قَدْرُ الرَّجُلِ علی قَدْرِ هِمَّتِهِ؛[۵] ارزش مرد به اندازه همت اوست.»
بنابراین، انسان منتظر فرج آل محمد ـ علیهم السلام ـ که برترین و ارزشمندترین آمال و آرزوهای ممکن را داراست، به طور طبیعی از بهترین و والاترین ارزشها نیز برخوردار است. انسانی که آرزوی نهایی او حاکمیت دین خدا و معارف اهل بیت ـ علیهم السلام ـ بر سرتاسر گیتی است و همواره استقرار حکومت صالحان و مستضعفان و کوتاه شدن دست ظالمان، مستکبران و برچیده شدن فساد و فحشاء و بی¬بند و باری و برقراری قسط و عدل و مساوات را بر پهنای کره زمین خواستار می¬باشد،[۶] هیچ گاه به سوی مفاسد و گناهان نخواهد رفت و انتظارات و آرزوهای وی مانع از تمایل او به سوی بدیها و زشتیها خواهد بود. و انتظار، عامل مهمی در اصلاح و خودسازی انسان و در ارج نهادن به شخصیت اوست.
مراقب دیدن امام علیه السلام
شخص منتظر که به وجود امام حیّ و زنده کاملا اعتقاد دارد، همواره خود را در منظر امام زمان ـ علیه السلام ـ می¬بیند و احساس می¬کند که حضرت مراقب اوست که اعمال و رفتارش را چه خوب و چه بد می¬بیند. از اعمال خوب او امام خوشحال می¬شود و کارهای ناروای او دل حضرت را به درد می¬آورد.
وقتی این اعتقاد در او قوی باشد و خود را در محضر امام زمان ـ علیه السلام ـ احساس کند، دیگر دست به فساد و گناه نمی¬آلاید و از آن وجود گرامی که ناظر و مراقب اعمال اوست، شرم و حیا می¬کند. آری، منتظر راستین امام زمان ـ علیه السلام ـ این آیه را نصب العین خود قرار می¬دهد که ]اِعْمَلوا فَسَیَری اللّهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ المُؤْمِنُونَ[؛[۷] «هر عملی میخواهید، انجام دهید. خداوند و فرستاده او و مؤمنان اعمال شما را می¬بینند.»
نظارت امام بر اعمال شیعیان
دو نفر از مؤمنین با هم قرار گذاشته بودند که طبق حدیث شریف نبوی که فرموده است: «المُؤمِنُ مَرآهُ المُؤمِنِ؛[۸] مؤمن آیینه مؤمن است.»، عیبهای همدیگر را متذکر شوند و اصلاح کنند. آنان با استمداد از فضل الهی و عنایات حضرت حجت ـ علیه السلام ـ متعهد شدند که در هر هفته یک جلسه بگذارند و هر کدام یک عیب دیگری را بدون کمترین اهانتی بازگو کند و صاحب آن عیب تا هفته آینده مشکل اخلاقی خود را برطرف سازد.
این برنامه ادامه داشت تا اینکه بعد از مدتی یکی از این دو در ضمن رؤیای صادقه¬ای رفیقش را در خواب دید که با هم می¬روند و درباره یک موضوع صحبت می¬کنند. اما رفیق او که در سمت چپش حرکت می¬کند، اصلا به او پاسخی نمی¬دهد و حواس او به سه زن بی حجابی است که از رو به رو می¬آیند. این شخص متدین خیلی ناراحت شد که چرا رفیق من در مقابل زنان نامحرم این گونه از خود بی خود شده است! در همان حال، در سمت راست خود فردی را در هاله¬ای از نور مشاهده کرد که به آنان نظاره می¬کرد. در چند قدمی او جوان خوش سیمایی ایستاده بود که گاهی به آن شخص نورانی و گاهی نیز به آن فرد معصیت کار می¬نگریست.
او از جوان پرسید: این آقای نورانی کیست؟
جوان پاسخ داد: این شخص وجود مقدس امام زمان ـ علیه السلام ـ است که مراقب شما دو نفر می¬باشد و کارهای شما را زیر نظر دارد.
تا شنید که این آقا امام زمان ـ علیه السلام ـ است، سریعاً به سوی آن حضرت گام برداشت و نزدیک آقا رفت. ناگاه از خواب بیدار شد.
فردای آن روز به سراغ رفیقش رفت و وقتی خواب خود را نقل کرد، آن شخص شدیداً گریه کرد و با حالت تأثّر گفت: آری، این بیماری در من وجود دارد که در مقابل زنان نامحرم نمی¬توانم خودداری کنم و به آنان نگاه نکنم. خواب شما از رؤیاهای صادقه است و مرا شدیداً تحت تأثیر قرار داد. از امروز تصمیم می¬گیرم دیگر مرتکب گناه نشوم و رضایت آقایم امام زمان ـ علیه السلام ـ را با دوری از این گناه جلب کنم. تا به امروز اعتقاد به نظارت حضرت داشتم، اما حالا یقین پیدا کردم که آن بزرگوار رفتار و نگاهم را می¬بیند و کنترل می¬کند.
او بعد از توبه و تصمیم قطعی به اجتناب از این گناه، به مراحل عالیه¬ای دست یافت و در اثر توسل به وجود حضرت ولی عصر ـ علیه السلام ـ و عنایات آن گرامی، دیگر گناه برایش لذت بخش نبود. خود او می¬گوید: روز بعد از این که توبه راستین کردم، وارد خیابان شدم. قبل از اولین برخورد با زنان بی¬بند و بار، به خود گفتم: «فلانی! امام زمانت تو را میبیند و مراقب تو هست.» و مرتب همین جمله را به زبان می¬گفتم و باور قطعی داشتم که آقا و مولایم مرا می¬بیند. چنان این تلقین در من اثر گذاشت که وقتی به زنان بی حجاب می¬¬¬رسیدم، مثل این بود که از کنار مرکز زباله¬ای متعفن رد می¬شوم و بوی تعفن آن به مشامم می¬رسد که باید از کنارش به سرعت رد شوم، در حالی که روزهای قبل احساس لذتهای شیطانی می¬کردم.
تجربه نشان داده که تقویت این روحیه در تصفیه روح و تزکیه نفس بسیار مؤثر است. طبق نقل آیت الله زنجانی در «الکلام یجر الکلام» امام زمان ـ علیه السلام ـ این جمله را برای نجات از مفاسد و گناهان و هر مشکل و گرفتاری دیگر به یک عالم رشتی در تخت فولاد اصفهان آموخته است که: «یا مُحَمَّدُ یا علیُّ یا فاطِمَهُ یا صاحِبَ الزَّمانِ أَدْرکنی و لاتُهْلِکنی.»[۹]
تأثیر دعاهای دوران غیبت
هنگامی که یک منتظر حقیقت جو به عنوان یک وظیفه الهی و انسانی دعاهای دوران غیبت را می¬خواند و عبارات تعالی بخش آنها را از عمق جان زمزمه می¬کند، با دریایی از معارف به ویژه در عرصه امامت و جایگاه والای آن در باورهای شیعی رو به رو می¬شود و هر اندازه در متن این میراث گرانبهای اهل بیت ـ علیهم السلام ـ دقت و تدبر می¬کند، معرفت و شناخت او نسبت به ارزشهای والای دینی بیشتر می¬شود و شناخت وسیع¬تر و عمیق¬تر، محبت و ایمان قلبی را در وجود او ثابت¬تر می¬گرداند.
به این ترتیب، علاوه بر اینکه آگاهی و معرفت منتظر امام عصرـ علیه السلام ـ افزایش می¬یابد، درصد ایمان و اعتقاداتش نیز بیشتر می¬شود. اینجاست که دیگر هیچ نیروی شیطانی نمی¬تواند منتظر راستین را از جاده حقیقت جدا کند و او در برابر آسیبها، آفات و هجمه¬های اعتقادی و فرهنگی کاملا بیمه می¬شود و باورهایش به دژی تسخیرناپذیر تبدیل می¬گردد.
در اینجا به ذکر نمونه¬هایی از آموزه¬های دینی و باورهای عمیق شیعی در متن دعاهای مهدویت می¬پردازیم.
۱٫ در دعایی که از وجود مقدس امام زمان ـ علیه السلام ـ به ما رسیده است و با جمله «اللّهُمَّ ارْزُقْنا تَوْفیقَ الطّاعه»[۱۰] آغاز می¬شود، ناهنجاریهای اجتماعی، مفاسد، زشتیها و امور ناپسند دیگر، به شخص منتظر گوشزد می¬گردد و او ضمن مناجات و استمداد از خداوند متعال، امور پسندیده و ناپسند را نیز همراه دعا می¬آموزد و برای عمل با شناخت آمادگی پیدا می¬کند.
توفیق اطاعت، صداقت در نیت، شناخت حرامها، تکریم به وسیله هدایت و استقامت، سخن گفتن با معیارهای درست و حکمتآمیز، درخواست علم و معرفت حقیقی، دور بودن از لقمه¬های حرام و شبهه¬ناک، خویشتن داری از ستم و دزدی و گناهان دیگر، چشم پوشی از حرام و نگاههای خیانت آلود، فاصله گرفتن از کارهای لغو و غیبت، از جمله آموزه¬هایی است که منتظران حقیقی آن حضرت پیوسته آنها را زمزمه می¬کنند و آویزه گوش خود قرار می¬دهند.
آنان با عشق به وجود حضرت مهدی ـ علیه السلام ـ این دعای آن حضرت را زمزمه می¬کنند و به یاد آن گرامی، معارف آن را با تمام وجود می¬پذیرند. و این گونه است که انتظار ظهور مهدی موعود ـ علیه السلام ـ انسان ساز و معرفت آفرین می¬شود.
در ادامه این دعای مهدوی ـ علیه السلام ـ منتظران حضرت، از خداوند متعال مشتاقانه می¬خواهند که: بر عالمان و دانشمندان، زهد و ساده زیستی و نصیحت پذیری و بر دانش¬آموزان و دانش جویان و طلاب تلاش و فعالیت و اشتیاق به تحصیل را عنایت فرما!
و همین طور دعای امام زمان ـ علیه السلام ـ برای تعلیم منتظران دانش دوست و معرفت طلب دهها آموزه جانبخش و راهگشای دیگر در بردارد.[۱۱]
۲٫ در دعای افتتاح ـ که حضرت صاحب الامر ـ علیه السلام ـ خود برای شیعیان نوشته¬اند تا در شبهای ماه رمضان بخوانند ـ نکات مهمی برای آموزش منتظران و تقویت قلوب آنان بیان شده است.
آنجا که بعد از توحید و توصیف صفات جمال و جلال الهی و حمد و ستایش خدای منان و تعظیم و تمجید پروردگار عالمیان و تبیین مقام بندگان به معرفی رهبران معصوم الهی می¬پردازد و موقعیت حضرت مهدی ـ علیه السلام ـ را کاملا در ذهن خواننده ترسیم می¬کند تا به برکات وجود آن گرامی می¬رسد و می¬گوید: «اللّهُمَّ اِنّا نَرغَبُ اِلَیْکَ فی دَوْله کَریمَه تُعِزُّ بِها الاِسْلامَ و اَهْلَهُ و تُذِلُّ بِها النِّفاقَ و اَهْلَهُ؛[۱۲] خداوندا! ما مشتاق دولت کریمه ]امام زمان ـ علیه السلام ـ[ هستیم که در سایه آن اسلام و مسلمانان را عزت دهی و جبهه نفاق و اهل آن را ذلیل و خوار گردانی و…». منتظر امید وار در ادامه به آرزوها و آمال شرعی و عقلی خود که در زمان ظهور خواهد رسید، اشاره کرده و می¬گوید: «اللّهُمَّ الْمُمْ بِهِ شَعْثَنا وَ اشْعَبْ بِهِ صَدْعَنا وَ ارْتُقْ بِهِ فَتْقَنا وَ کَثِّرْ بِهِ قِلَّتَنا وَ اَعِزَّ بِهِ ذِلَّتَنا؛[۱۳] پروردگارا! پراکندگی و تفرّق ما را به وسیله آن گرامی به جمعیت و وحدت بدل فرما! و پریشانی امور ما را به وجودش اصلاح فرما! و نقائص و شکافهای کار ما را به وسیله وجود آن ذخیره الهی اصلاح و جبران نما! و تعداد ما را فراوان و خواری و کوچکی ما را با وجودش به عزت و شکوه بدل ساز!»
منتظری که بعد از نمازهای یومیه در ماه رمضان دعای «اللّهُمَّ اَدْخِلْ عَلی اَهْلِ القُبُورِ السُرور»[۱۴] را می¬خواند که در آن تمام آرزوهای بشری در سایه دولت حقه مهدوی خواسته می¬شود؛ دولتی که در پناه آن، تمام گرسنگان سیر، برهنگان پوشیده، بدهکاریها ادا، گرفتاران رها، و در یک کلام تمام امور مسلمانان اصلاح و مشکلاتشان رفع می¬گردد و در پرتو حکومت عادلانه مهدی ـ علیه السلام ـ جهان روی آسایش و امنیت و راحتی را به خود خواهد دید، آیا چنین کسی می¬تواند خودسازی نکند و خود را برای عرضه به محضر چنین رهبر والایی آماده نگرداند. و در هر گامی که به پیش برمی-دارد، سمت و سوی اهداف دولت مهدوی ـ علیه السلام ـ را قصد نکند؟
به راستی کسی که در مقام انتظار آن گرامی است تا مرز شهادت پیش می¬رود و از اعماق وجودش دعا می¬کند که «وَ اَسْاََلُکَ اَنْ تَجْعَلَ وَفاتی قَتْلاً فی سَبیلکَ تَحْتَ رایَهِ نَبیِّکَ مَعَ اَوْلیائِکَ وَ اَسْأَلُکَ اَنْ تَقْتُلَ بی أَعْدائَکَ وَ أَعْداءَ رَسُولِکَ؛[۱۵] خدایا! از تو می¬خواهم که وفات مرا شهادت در راه خودت و تحت پرچم پیامبرت در کنار اولیایت قرار دهی! و از تو تقاضامندم که به دست من دشمنان خود و دشمنان رسولت را هلاک کنی!»
و بالاخره دعاهای مهدویت همانند ندبه، عهد، فرج، دعای غیبت، دعای نور، توسل و دهها دعا و زیارت دیگر با آن مضامین عالی و آموزنده، شخص منتظر را پیوسته به آگاهی و عشق ترغیب می¬کند و به سوی اهداف امام زمان ـ علیه السلام ـ نزدیک می¬گرداند.
خوش بینی به آینده بشریت
انسان منتظر به آینده¬ای درخشان امیدوار و خوش بین است. هر قدر در دنیا مفاسد بیشتر شود و دنیای به اصطلاح متمدن، جهان بشریت را به سوی توحّش و بربریت پیش ببرد و از کارهای عقلانی و منطقی فاصله بگیرند و خشم و شهوت را بر عقل چیره سازد، باز موضوع انتظار نقطه امیدی است که بعد از این همه جهل و غفلت و نادانی و ظلمت و یأس و نگرانی، فروغی روشنی بخش را نوید می¬دهد که در آینده نه چندان دور جهان به نور کمال و معنویت روشن خواهد شد.
انسان در پس پرده¬های متعدد فریب و مکر و خدعه به فطرت خود توجه دارد. او در حال عادی که به خود می¬آید، از ظلم و فساد و بی¬بند و باری متنفر است. هنگامی که سخن از انتظاری نوید بخش و امید آفرین مطرح می¬گردد، انسان خسته از این همه ظلم و ستم و دروغ و مکر و ریا، با خود زمزمه می¬کند که آیا می¬شود چنین روزی برسد که این همه مشکلات حل گردد و با خود نجوا می¬کند:
سینه مالامال درد است ای دریغا مرهمی
دل زتنهایی به جان آمد خدایا همدمی
آن گاه آیات وحی به او مژده می¬دهد که بلی: [وَ لَقَد کَتَبْنا فی الزَّبورِ مِنْ بَعْدِ الذِّکرِ اَنَّ الاَرْضَ یَرِثُها عِبادِیَ الصّالِحُونَ]؛[۱۶] «در زبور بعد از ذکر (تورات) نوشتیم: بندگان شایسته¬ام [درآینده] وارث حکومت زمین خواهند شد.»
این خوش بینی بر گرفته از کلام وحی، انسانهای منتظر را به خودسازی و حرکت به سوی کمال معنوی و فرهنگی سوق می¬دهد.
انتظار و رهایی از جهل و غفلت
انسان منتظر با امیدواری خود به ظهور امام عصر ـ علیه السلام ـ خود را از قید و بندهای جهل و غفلت رها می-سازد و به برترین جایگاه فضیلت و زیبایی دست می¬یابد. امام سجاد ـ علیه السلام ـ در توضیح مقام منتظران به ابوخالد کابلی فرمود: «غیبت دوازدهمین وصی رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ طولانی خواهد شد. ای اباخالد! به راستی که اهل زمان غیبت او ـ که به امامت ایشان اعتقاد دارند و منتظر ظهور آن گرامی می¬باشند ـ برترین انسانهای اهل هر زمان هستند؛ چرا که خداوند تبارک و تعالی چنان به آنان عقل و اندیشه و معرفت عنایت کرده است که مسئله غیبت را همانند حضور مشاهده و درک می¬کنند. خداوند متعال آنان را در آن زمان به منزله کسی قرار داده است که در حضور رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله ـ با شمشیر جنگیده¬اند.»
سپس امام چهارم ـ علیه السلام ـ منتظران را این گونه ستودند: «اولئِکَ المُخْلَصونَ حقاً و شِیعَتُنا صِدْقاً وَ الدُّعاهُ الی دِینِ اللهِ سِرّاً وِ جَهْراً؛[۱۷] آنان حقیقتاً انسانهایی خالص شده و شیعیان راستین ما هستند که مردم را آشکار و نهان به سوی دین خداوند دعوت می¬کنند.»
____________________________
[۱]. برترینهای فرهنگ مهدویت، ص۸۶٫
[۲]. بحارالانوار، ج ۷۴، ص ۱۴۳، ح۲۶٫
[۳]. همان، ج ۵۲، ص۱۴۰، ح ۵۰٫
[۴]. الغیبه، نعمانی، ص ۱۵۸، ح ۳٫
[۵]. نهج البلاغه، حکمت ۴۷٫
[۶]. برترینهای فرهنگ مهدویت، ص ۶۹٫
[۷] . توبه/ ۱۵۰٫
[۸]. بحار الانوار، ج ۷۱، ص ۲۶۸٫
[۹]. شیفتگان حضرت مهدی، ص ۸۹٫
[۱۰]. البلد الامین، ص ۳۴۹٫
[۱۱]. همان.
[۱۲]. مصباح المتهجد، ص ۵۸۰؛ صحیفه مهدیه، ص۲۵۹٫
[۱۳]. همان.
[۱۴]. البلد الامین، ص ۲۲۲٫
[۱۵]. الکافی، ج ۴، ص ۷۴، ح ۶٫
[۱۶]. انبیاء/ ۱۵۰٫
[۱۷]. کمال الدین، ج۱، ص ۳۱۹، ح ۲٫