از آنجا که مسئله غیبت امام عصر(عج) از طرف ائمه اطهار ـ علیهم السلام ـ مطرح شده است، از همان زمان این مسئله مورد بحث و گفتوگو قرار گرفته و راجع به علت آن از ائمه ـ علیهم السلام ـ سؤال شده و ایشان پاسخهایی را به آن دادهاند که بدان اشاره خواهیم نمود؛ لیکن برای روشن شدن این پرسش لازم است، پیشاپیش نکاتی را یادآور شویم:
۱ – «تکلیف» مبتنی بر اصل «اختیار» است، یعنی در صورتی میتوان به کسی امر و نهی کرد و او را به انجام کاری تکلیف کرد که بتواند آن کار را انجام دهد یا آن را ترک نماید. بنابراین، مکلف نمودن انسان مجبور لغو و بیهوده است.
۲ – امام زمان(عج)، آخرین حجت معصوم خداوند است، و اوست که احکام الهی را به طور کامل اجرا خواهد کرد و حکومت عدل را در کل جهان برپا خواهد نمود. این مطلبی است که احادیث متواتر اسلامی بر آن دلالت میکند. چنانکه پیش ازاین به آن اشاره شد.
۳ -سیره و روش پیامبران و رهبران الهی در معاشرت با افراد جامعه و حل و فصل امور مبتنی بر روش متعارف و معمول میان انسانها میباشد، و استفاده از معجزه و روشهای خارقالعاده، امری استثنایی بوده و بهرهگیری از آن به موارد ویژه اختصاص دارد؛ زیرا در غیر این صورت غرض از تکلیف و هدایت و ارشاد که آزمایش انسانها و رشد و تعالی آنان از روی اراده و اختیار خویش است، عملی نخواهد شد.
و نیز امدادهای غیبی که در زندگی دینداران و مؤمنان رخ داده است، در حد شایستگیها و قابلیتهایی بوده است که آنان از طریق طاعت و بندگی خدا فراهم ساخته بودند.
۴ – با توجه به اینکه وجود و حضور امام زمان(عج) خطری جدی برای ستمکاران و تبهکاران میباشد، بدیهی است آنان به شدت با او خصومت ورزیده، و وجود و حضورش را تحمل نکردند، و در صدد قتل و نابودی او برآیند، به همین جهت بود که خلفای عباسی جاسوسانی را گماشته بودند تا همسران امام عسکری ـ علیه السلام ـ را زیر نظر داشته باشند و از این طریق فرزند او را شناسایی نموده و او را از سر راه خود بردارند، ولی خداوند آثار بارداری را در مادر حضرت مهدی(عج) آشکار نساخت، تا دشمنان از راز وجود او آگاه نشوند و حجت خدا باقی بماند.
۵ – تشکیل حکومت عدل جهانی، با حفظ اصول یاد شده(رعایت اصل اختیار، استفاده از روشهای عادی زندگی، مصونیت رهبر از خطر دشمنان) در صورتی امکانپذیر است که همه ملتها از نظر روحی و فکری پذیرای چنان حکومتی با چنان رهبری باشند، یعنی از حکومتها و سیاستهای مبتنی بر آرا و اندیشههای گسسته از وحی و مدیریت و رهبری الهی مأیوس و ناامید گردیده و برای آمدن منجی کل و امام عدل و فضیلت، لحظه شماری نمایند. در چنین شرایطی است که اراده و خواسته ملتها مجال هر گونه توطئهای را از قدرتهای شیطانی میگیرد و حجت خدا با تکیه بر مشیت خدا و به پشتوانه خواست عمومی ملتها میتواند، حکومت عدلگستر خویش را برپا نماید.
نگاهی به روایات
سه نکته یاد شده، یعنی:
۱ – تشکیل حکومت عدل جهانی؛
۲ – تشکیل حکومت عدل جهانی؛
۳ – خوف از قتل.
در احادیثی که از ائمه طاهرین ـ علیهم السلام ـ در رابطه با غیبت امام زمان(عج) و علت آن روایت شده، مطرح گردیده است، و به ویژه «خوف از قتل» شمار زیادی از روایات را به خود اختصاص داده است، تا آنجا که طبق آن چه مرحوم مجلسی در «بحار الانوار»[۱] روایت کرده این مطلب در ده روایت، به عنوان علت غیبت حضرت مهدی(عج) معرفی شده است.
همچنین احادیث مربوط به اینکه حضرت مهدی، آخرین حجت خدا و مأمور تشکیل حکومت عدل جهانی است، درحد تواتر است وازطریق شیعه و اهل سنت روایت شده است.
مسئله ابتلا و آزمایش نیز در پارهای از روایات به عنوان فلسفه غیبت امام زمان مطرح گردیده است، چنانکه امام صادق ـ علیه السلام ـ خطاب به جمعی از اصحاب خود که درباره حکومت بر حق «اهل بیت» گفتوگو میکردند، فرمود: «به خدا سوگند! آن چه در انتظارش هستید، واقع نخواهد شد تا آن که آزمایش و غربال شوید. به خدا سوگند! این امر تحقق نخواهد یافت، مگر پس از یأس و پس از آن که اهل شقاوت و سعادت، شقاوت و سعادت خود را بازیابن».[۲]
یادآوری
مسئله غیبت امام زمان(عج) را میتوان از رازهای غیبی خدا دانست که آگاهی بر حقیقت و اسرار آن فراتر از توان و ظرفیت فکر بشری است، ولی با استناد به براهین عقلی و نقلی میدانیم که همه افعال الهی مشتمل بر حکمتها و مصالحی است که تضمین کننده سعادت بشری میباشند، هر چند علم و آگاهی بشر از درک کامل آن ناتوان باشد.
بنابراین، پس از اثبات حکمت و عدل خداوند، و لزوم وجود امام و عصمت او، در مسئله غیبت با مشکلی مواجه نخواهیم شد، و اصولاً نیازی به بحث تفصیلی در اینباره نیست؛ زیرا علم اجمالی به اینکه این کار، حکیمانه و عالمانه بوده، و در برگیرنده مصلحت عمومی بشر است، برای اعتقاد به آن کافی است، چنانکه در بسیاری از احکام دینی حل برخی امور بر همین پایه استوار است.
مطلب فوق مضمون روایتی است که مرحوم صدوق از امام صادق ـ علیه السلام ـ روایت کرده است. عبدالله بن فضل هاشمی میگوید: از امام صادق ـ علیه السلام ـ شنیدم که فرمود: «برای صاحب این امر، غیبتی مقرر شده است که باید به آن عمل کنند، و در زمان غیبت او اهل باطل دچار شک و تردید میشوند؟»
به امام ـ علیه السلام ـ عرض کردم گفتم: فدایت شوم! این غیبت برای چیست؟
امام ـ علیه السلام ـ پاسخ داد: برای امری است که ما مأذون به کشف آن نیستیم.
گفتم: پس وجه حکمت الهی در غیبت او چیست؟
امام ـ علیه السلام ـ فرمود: «وجه حکمت آن، جز پس از ظهور او آشکار نخواهد شد، چنانکه وجه حکمت سوراخ کردن کشتی، و کشتن جوان، و ساختن دیوار توسط خضر ـ علیه السلام ـ ، برای موسی ـ علیه السلام ـ روشن نشد، مگر هنگام مفارقت آن دو از یکدیگر. ای فرزند فضل! این امر، امری الهی، و سری خدایی و غیبی از غیوب خداوند است. هر گاه ما دانستیم که خداوند ـ عزوجل ـ حکیم است، تصدیق میکنیم که همه افعال او حکیمانه است، هر چند وجه حکمت آنها برایمان روشن نگردد». [۳]
آثار و فواید وجود امام عصر(عج(
در این که مردم از وجود امام زمان(عج) بهره میبرند، شکی نیست، و این بهره مندی به صورتهای مختلف جلوه گر است.
الف. همانگونه که قبلاً بیان گردید، وجود امام زمان ـ که نمونه تمام عیار انسان کامل است ـ فلسفه حیات و زندگی است، و اگر وجود چنین انسانی نباشد، حیات به منزله کالبدی بیجان، و بیابانی خشک و سوزان است.
به عبارت دیگر: زمین خالی از حجت خدا لغو و بیهوده است. بنابراین، وجود مقدس آن حضرت سبب غایی دوام حیات و زندگی است.
ب. از برخی روایات استفاده میشود که امام عصر ـ ارواحنا فداه ـ گاهی در میان افراد جامعه حضور مییابد، هر چند کسی او را نمیشناسد. یکی از جاهایی که آن حضرت به صورت ناشناس حاضر میشوند، مراسم حج خانه خداست. چنانکه از محمدبنعثمان دومین نایب خاص امام عصر(عج) نقل شده که گفته است: «به خدا سوگند، صاحب این امر (امام زمان(عج)) هر سال در مراسم حج حاضر میشود، مردم را میبیند و آنان را میشناسد، و مردم نیز او را میبینند، ولی او را نمیشناسند».[۴]
بنابراین، امام ـ علیه السلام ـ میتواند معارف و مطالب مهم و رهنمودهای تعیینکننده خویش را در حدی که مأمور به بیان آن هستند به مردم منتقل نماید، چنانکه در حدیثی که از امام صادق ـ علیه السلام ـ روایت شده، آمده است: برادران یوسف ـ علیه السلام ـ پس از آن که مدتی یوسف از آنان غایب بود، او را نشناختند و با شگفتی گفتند: آیا تو یوسفی؟ بنابراین، چه مانعی دارد که خدا همین سنت را در مورد حجت خود جاری نماید، و آن حضرت در بازارها و در جمع آنان حضور یابد، ولی آنان او را نشناسند، تا اینکه خدا به او اذن دهد تا خود را معرفی نماید. همانگونه که به یوسف ـ علیه السلام ـ اذن داد و او خود را به برادرانش شناساند.[۵]
ج. در میان مؤمنان و شیعیان خالص آن حضرت کسانی هستند که در اثر تزکیه نفس و صفای باطن، شایستگی ملاقات و دیدار او را پیدا میکنند ـ هر چند خود آنان در لحظه دیدار به این حقیقت واقف نباشند ـ و از این طریق از فیض معنوی امام بهرهمند میگردند، و جامعه نیز از طریق آنان، به منبع فیض خداوندی نایل میشود.
د. علم به اینکه امام ـ به اذن و مشیت الهی ـ بر افعال افراد نظارت دارد، و از سوی دیگر هر لحظه احتمال ظهور او وجود دارد، عامل مؤثری در خودداری از گناه و رعایت احکام الهی خواهد بود.
هـ. فقیهان عادل و پارسا، نواب عام امام زمان(عج) هستند و در عصر غیبت، رهبری و زعامت جامعه بشری را بر عهده دارند. و این روش معمول رهبران است که در حال غیبت خود با تعیین افرادی به عنوان نماینده و یا فرستادن آنان به مناطق دوردست، پیروان خود را هدایت و رهبری میکنند.
بنابراین، چنین نیست که امام عصر ـ ارواحنا فداه ـ جامعه بشری را به کلی به حال خود رها کرده و هیچگونه نظارت و تصرف و تأثیری در سرنوشت آنان نداشته باشد.
خورشید پس ابر
در احادیث اسلامی، نحوه بهرهمندی انسانها از وجود امام زمان(عج) در عصر غیبت به بهرهمندی از خورشید پشت ابر تشبیه شده است، چنانکه امام صادق ـ علیه السلام ـ در پاسخ این پرسش «سلیمان اعمش» که مردم چگونه از حجت غایب بهرهمند میشوند؟ فرمود: همانگونه که از خورشید پشت ابر نفع میبرند.[۶]
. [۱] بحار الانوار، ج ۵۲، باب عله الغیبه، ص ۹۸ـ۹۰٫
[۲] .اصول کافی، ج ۱، کتاب الحجه، باب التمحیص و الامتحان، روایت ۶ ـ پنج روایت دیگر این باب نیز مربوط به همین مسئله است.
[۳] .علل الشرایع، باب ۱۷۹، عله الغیبه، حدیث ۸٫
[۴] .بحار الانوار، ج ۵۱، ص ۳۵۰
[۵] .علل الشرایع، ص ۲۴۴، باب ۱۷۹ (عله الغیبه )
[۶] .بحار الانوار، ج ۵۲، باب عله الغیبه، ص ۹۲٫