در این مطلب سخنان حکمت آموز امام مجتبی علیه السلام را در موضوعات مختلف ذکر می نماییم به امید آن که از این گوهرها نهایت استفاده را در جهت کسب فضایل اخلاقی و رد رذایل اخلاقی داشته باشیم.
۱- قیل له علیه السلام: فما الحلم؟ قالعلیه السلام:” کظم الغیظ و ملک النفس.” ( تحف العقول، ص ۲۲۷)
از حضرت امام حسن علیه السلام پرسیده شد که بردبارى یعنى چه؟ فرمودند: بردبارى عبارت از فرو بردن خشم و اختیار نفس را داشتن .
۲- قیل له علیه السلام: فما الشرف؟ قالعلیه السلام: اصطناع العشیره؟ و حمل الجریره. ( تحفالعقول، ص ۲۲۷)
از حضرت پرسیده شده بزرگوارى چیست؟ فرمودند: احسان به قبیله و تبار و تحمل خسارت و جرم آنها.
۳- قیل له علیه السلام: فما المروه؟ قالعلیه السلام: حفظ الدین، و اعزازالنفس، و لین الکنف، و تعهد الصنیعه، و اداء الحقوق، و التحبب الى الناس. ( تحفالعقول، ص ۲۲۷)
از امامعلیه السلام پرسیده شد که جوانمردى یعنى چه؟ فرمودند: جوانمردى عبارت است از حراست دین، و عزت نفس، و با نرمش برخورد نمودن و بررسى عملکرد خویش، و پرداخت حقوق و دوستى نمودن با مردم .
۴- قیل له علیه السلام: فما الکرم؟ قالعلیه السلام: الابتداء بالعطیه قبل المسئله و اطعام الطعام فى المحل.
از امام حسنعلیه السلام معناى کرامت و بزرگ منشى را پرسیدند؟ فرمودند: بخشش پیش از خواهش و اطعام در هنگام قحطى .
۵- قال امام المجتبىعلیه السلام: اعلموا ان الله لم یخلقکم عبثا و لیس بتارککم سدى، کتب آجالکم و قسم بینکم معائشکم لیعرف کل ذى لب منزلته و ان ما قدر له و ما صرف عنه فلن یصیبه. ( تحفالعقول، ص ۲۳۴)
امام علیه السلام فرمودند: «اى بندگان خدا» بدانید که خداوند شما را بیهوده نیافریده است، و به حال خود رها ننموده، مدت عمرتان را نوشته، و روزى شما را بینتان تقسیم نموده تا هر خردمندى قدر و ارزش خود را بداند و بفهمد جز آنچه مقدر شده هرگز به او نمىرسد.
۶- قال الامام المجتبى علیه السلام: قد کفاکم مؤونه الدنیا و فرغکم لعبادته و حثکم على الشکر وافترض علیکم الذکر واوصاکم بالتقوى. ( تحفالعقول، ص ۲۳۴)
امام مجتبىعلیه السلام فرموده است: به تحقیق خداوند روزى شما را بر عهده گرفته است، و شما را براى بندگى فراغت بخشیده و به شکرگزارى تشویق نموده است و نماز را بر شما واجب فرموده و به پرهیزکارى توصیه فرموده است.
۷- قال علیه السلام: والتقوى باب کل توبه و راس کل حکمه و شرف کل عمل. بالتقوى فاز من فاز من المتقین. ( تحفالعقول، ص ۲۳۴)
امام مجتبىعلیه السلام فرموده است: پرهیزکارى در بازگشت « به سوى خدا» و سر رشته هر حکمت، و شرافت هر کار است، وهر کس از پرهیزکاران به کامیابى رسید به وسیله تقوا بوده است.
۸- قال امام المجتبىعلیه السلام: ما تشاور قوم الا هدوا الى رشدهم .( تحفالعقول، ص ۲۳۶)
امام مجتبىعلیه السلام فرمود: هیچ قومى مشورت نکرد مگر این که به ترقى و تکامل راه یافت.
۹- قالعلیه السلام: انه قال فى تفسیر قوله « وقفوهم انهم مسئولون» انه لا یجاوز قدما عبد حتى یسئل عن اربع: عن شبابه فیما ابلاه و عمره فیما افناه، و عن ماله من این جمعه، و فیما انفقه، و عن حبنا اهل البیت. ( بحارالانوار، ج ۴۴، ص۱۲)
امام حسن علیه السلام: در تفسیر آیه شریفه « وقفوهم انهم مسئولون» فرمودهاند: به تحقیق « روز قیامت» هیچ بندهاى قدم از قدم برنمىدارد مگر این که نسبت به چهار چیز مورد بازجویى و پرسش قرار مىگیرد:
الف- از جوانىاش که در چه راهى مصرف نموده است.
ب- از عمرش که در چه کارى آن را به کار گرفته است.
ج- از ثروتش که چگونه جمع و در چه راهى مصرف نموده است.
د- از دوستى ما اهل بیت و خاندان پیامبرصلى الله علیه و آله و سلم .
۱۰- قالعلیه السلام: لو لم یبق لبنى امیه الا عجوز درداء، لبغت دین الله عوجا و هکذا قال رسول الله صلى الله علیه و آله و سلم. (بحار، ج۴۴، ص ۴۳)
جدم رسول خدا صلى الله علیه و آله و سلم فرمودند: اگر از بنىامیه « در روى زمین احدى نماند جز پیرزن فرتوت و ناتوانى، همان یک نفر دین خدا را به مسیر نادرستى خواهد کشاند.
۱۱- قال الامام المجتبىعلیه السلام: اعمل لدنیاک کانک تعیش ابدا، واعمل لاخرتک کانک تموت غدا.( الحیاه، ج۴، ص ۶۲)
امام حسنعلیه السلام فرمود: چنان براى دنیایت تلاش کن که گویا همیشه زندهاى، و چنان براى آخرتت تلاش کن که گویى فردا مرگت فرا مىرسد.
۱۲- قال: کان الحسن ابن علىعلیه السلام: اذا قام الى الصلاه لبس اجود ثیابه فقیل له: یابن رسول الله! لم تلبس اجود ثیابک؟! فقال علیه السلام: ان الله جمیل یحب الجمال فاتجمل لربى و هو یقول « خذوا زینتکم عند کل مسجد» فاحب ان البس اجود ثیابى. ( الحیاه، ج۵، ص ۶۶)
راوى مىگوید: امام حسنعلیه السلام زمانى که نماز را برپا مىداشتند زیباترین لباس را مىپوشیدند، به حضرت عرض شد، اى پسر رسول خدا چرا به هنگام نماز اینگونه لباس مىپوشى؟ حضرت فرمودند: به تحقیق خدا زیبا است و زیبائى را دوست مىدارد. پس خود را براى پروردگارم مىآرایم، چنانچه مىفرماید: « به هنگام نماز و حضور در مساجد لباس زیباى خود را بپوشید» پس دوست دارم که بهترین لباسم را بپوشم.
۱۳- قالعلیه السلام: ان اکیس الکیس التقى، و احمق الحمقالفجور. (الحیاه، ج۱، ص ۲۰۳)
امام حسنعلیه السلام فرمود: زیرک ترین زیرک ها فرد با تقوا است، و احمقترین احمق ها شخص فاجر و فاسق است.
۱۴- قالعلیه السلام: کونوا اوعیه العلم و مصابیح الهدى فان ضوءالنهار بعضه اضوء من بعضها. ( کافى، ج۱، ص ۳۰۱)
امام فرمودند: جایگاه هاى دانش و چراغ هاى درخشان هدایت باشید زیرا روشنى روز بعضى از بعضى دیگرش بیشتر است.
۱۵- قال الحسن بن علىعلیه السلام: تاتى علماء شیعتنا القوامون بضعفاء محبینا و اهل ولایتنا یوم القیامه، والانوار تستطع من تیجانهم. ( محجه البیضاء، ج۱، ص ۳۳)
امام حسنعلیه السلام فرموده است: از میان شیعیان ما علمایى به پا مىخیزند که ایستادگى افراد ضعیف از دوستان ما و آنها که ولایت ما را پذیرا شدهاند به واسطه آنها است و از تاجى که بر سر دارند نور مىدرخشد.
۱۶- و کان الحسنعلیه السلام: اذا افرغ من وضوئه تغیر لونه فقیل له فى ذالک، فقالعلیه السلام: حق على من اراد ان یدخل على ذىالعرش ان یتغیر لونه.
امام حسنعلیه السلام زمانى که وضویش پایان مىپذیرفت رنگ مبارکش تغییر مىنمود. در این باره از حضرت پرسیده شده «چرا رنگ شما تغییر مىنماید؟» فرمودند: کسى که مىخواهد وارد بارگاه «خدای متعال» گردد سزاوار است رنگش تغییرنماید.
۱۷- «قال نعم: استعد لسفرک و حصل زادک قبل حلول اجلک. (منتهىالآمال، ج۱، ص ۴۳۶)
مردى از حضرت موعظه خواست، حضرت فرمودند: آماده سفر آخرت شو و زاد و توشه آن را پیش از رسیدن مرگ فراهم نما.
۱۸- قال امام حسنعلیه السلام: ایها الناس انه من نصح لله و اخذ دلیلا هدى للتى هى اقوم و وفقه الله للرشاد و سدده للحسنى . ( تحف العقول،ص۲۲۷)
امام حسنعلیه السلام فرمود: هان اى مردم، به تحقیق کسى که براى خدا پند دهد و سخن خدا را راهنماى خود قرار دهد به راهى پایدار رهنمون شود و خداوند او را به رشد موفق سازد.
۱۹- قال امام المجتبىعلیه السلام: بین الحق و الباطل اربع اصابع، ما رایت بعینیک فهو الحق و قد تسمع باذنیک باطلا کثیرا.( از هر معصوم چهل حدیث، ص ۱۰۵)
امام حسنعلیه السلام فرمود: بین حق و باطل به اندازه چهار انگشت فاصله است، آنچه با چشم ببینى حق است و چه بسا که باطل زیادى را با گوش بشنوى.
۲۰- قیل له علیه السلام ما الزهد؟ قالعلیه السلام: الرغبه فى التقوى والزهاده فى الدنیا. قیل: و ما الحلم؟ قال کظم الغیظ و ملکالنفس. قیل ما السداد؟ قال دفع المنکر بالمعروف. ( از هر معصوم چهل حدیث، ص ۱۰۶)
از حضرت امام حسن مجتبىعلیه السلام پرسیده شد زهد چیست؟ فرمودند: میل به پرهیزکارى و بىمیلى نسبت به دنیا. باز پرسیده شد که حلم چیست؟ فرمودند: خشم را فرو بردن و مالک خود شدن. باز پرسیده شد که سداد چیست؟ فرمودند: بدى را به وسیله خوبى برطرف نمودن.
۲۱- قال الحسنعلیه السلام: لبعض ولده: یا بنى لا تواخ احدا تعرف موارده و مصادره فاذا استنبطت الخبره و رضیت العشره فاخه على اقاله العثره و المواساه فى العسره. ( تحفالعقول، ص ۲۳۶)
امام حسنعلیه السلام به یکى از فرزندانشان فرمودند: اى پسرم با احدى برادرى مکن تا آن که بدانى کجاها مىرود و از کجاها مىآید، و چون از حالش خوب آگاه شدى و رفتارش را پسندیدى با او برادرى کن. به شرط این که رفتارت بر اساس چشم پوشى از لغزش و همراهى در سختى باشد.
۲۲- قال امام حسنعلیه السلام: ان ابصر الابصار ما نفذ فى الخیرمذهبه و اسمع الاسماع ما وعى التذکیر و انتفع به اسلمالقلوب ما طهر من الشبهات.(از هر معصوم چهل حدیث، ص ۱۱۱)
امام حسنعلیه السلام فرمودند: همانا بیناترین چشمها آن است که در طریق خیر نفوذ کند، و شنواترین گوشها آنست که پذیرندهتر باشد و سالمترین دل ها آن است که از شبهه پاک باشد.
۲۳- قال علیه السلام: لا یغش العاقل من استنصحه. ( تحفالعقول، ص ۲۳۹)
امام حسنعلیه السلام فرمودند: خردمند کسى است که وقتى از او پند خواستند خیانت نکند.
۲۴- قالعلیه السلام: اذا لقى احدکم اخاه فلیقبل موضع النور من جبهته. ( تحفالعقول، ص ۲۳۹)
امام حسنعلیه السلام فرمودند: هر گاه یکى از شما برادر خود را ملاقات کند، باید که جایگاه نور از پیشانى او را ببوسد.
۲۵- قال امام المجتبىعلیه السلام: هلاک الناس فى ثلاث: الکبر،الحرص، الحسد. الکبر به هلاک الدین و به لعن ابلیس. الحرص عدو النفس و به اخرج آدم من الجنه. الحسد رائدالسوء و به قتل قابیل هابیل.( از هر معصوم چهل حدیث، ص ۱۱۳)
امام حسنعلیه السلام فرمود: نابودى مردم در سه چیز است: ۱- بزرگ نمائى ۲- افزون خواهى بسیار ۳- حسد و رشک بردن.
بزرگ نمائى که به وسیله آن دین نابود مىگردد و به واسطه آن شیطان ملعون رانده درگاه خدا شد و حرص که به خاطر آن آدم از بهشت خارج شد، و رشک که سررشته همه بدى است و به واسطه آن قابیل هابیل را کشت.
۲۶- قال امامالمجتبى علیه السلام: اوصیکم بتقوى الله و ادامه التفکر،فان التفکر ابو کل خیر و امه. (از هر معصوم چهل حدیث، ص۱۱۴)
امام حسنعلیه السلام فرمود: شما را به پرهیزکارى و ترس از خدا و ادامه تفکر و اندیشه سفارش مىکنم زیرا تفکر و اندیشه سرچشمه همه خوبی ها است.
۲۷- قال امام المجتبىعلیه السلام: غسل الیدین قبل الطعام ینفى الفقر و بعده ینفى الهم. ( از هر معصوم چهل حدیث، ص ۱۱۴)
امام حسنعلیه السلام فرمود: شستن دست ها پیش از غذا فقر رامىزداید و بعد از آن اندوه را برطرف مىسازد.
۲۸- قالعلیه السلام: صاحب الناس بمثل ما تحب ان یصاحبوک. ( از هر معصوم چهل حدیث، ص ۱۱۴)
امام حسن مجتبىعلیه السلام فرمود: چنان با مردم رفتار نما که دوست دارى با تو رفتار کنند.
۲۹- قالعلیه السلام: لاادب لمن لاعقل له ولا مروه لمن لاهمه له و لاحیاء لمن لا دین له. ( از هر معصوم چهل حدیث، ص ۱۱۵)
کسى که عقل ندارد ادب ندارد، و کسى که همت ندارد جوانمردى ندارد و کسى که حیا ندارد دین ندارد.
۳۰- قال امام المجتبى علیه السلام: علم الناس علمک و تعلم علم غیرک. (از هر معصوم چهل حدیث ، ص ۱۱۶)
امام حسنعلیه السلام فرمود: دانشت را به مردم بیاموز، و خود نیز دانش دیگران را فراگیر.
۳۱- قالعلیه السلام: لا غنى اکبر من العقل ولا فقر مثل الجهل ولا وحشه اشد من العجب ولا عیش الذ من حسن الخلق. ( از هر معصوم چهل حدیث، ص ۱۱۶)
امام حسن مجتبىعلیه السلام فرمود: هیچ بىنیازى برتر از عقل نیست و هیچ نیازمندى هم مثل نادانى نیست و هیچ وحشتى بدتر از خودپسندى نیست، و هیچ عیشى لذت بخش ترازاخلاق نیکو نیست.
۳۲- قالعلیه السلام: قیدوا العلم بالکتاب.
امام حسنعلیه السلام فرمود: علم را با نوشتن مهار کنید.
۳۳- قالعلیه السلام: من بدء بالکلام قبل السلام فلا تجیبوه.( چهل حدیث از هر معصوم، ص ۱۱۷)
امام حسنعلیه السلام فرمود:هرکس قبل از سلام سخن گفت جوابش را ندهید.
۳۴- تعلموا العلم فان لم تستطیعوا حفظه فاکتبوه و ضعوه فى بیوتکم. (از هر معصوم چهلحدیث، ص ۱۱۸)
دانش را فراگیرید و اگر توان حفظش را ندارید بنویسید و در خانههایتان نگهدارى نمائید .
۳۵- قالعلیه السلام: الشروع بالمعروف و الاعطاء قبل السؤال من اکبر السؤدد. ( از هر معصوم چهل حدیث، ص ۱۱۷)
امام حسنعلیه السلام فرمود: آغاز نمودن به بذل و بخشش پیش از درخواست و تقاضا، از بزرگترین شرافت و بزرگى است.
۳۶- قالعلیه السلام: من عبد الله، عبد الله له کل شىء. ( از هر معصوم چهل حدیث، ص ۱۱۸)
امام حسنعلیه السلام فرمود: کسى که خدا را بندگى نماید، خداوند هم همه چیز را فرمانبردار او گرداند.
۳۷- قالعلیه السلام: انا الضامن لمن لم یهجس فى قلبه الا الرضا ان یدعوالله فیستجاب له. ( از هر معصوم چهل حدیث، ص ۱۱۸)
امام حسنعلیه السلام فرمود: کسى که در دلش جز خشنودى خدا خطور نکند، چون دعا کند؛ من ضامنم که دعایش مستجاب گردد.
۳۸- قیل له فما النجده؟ قالعلیه السلام: الذب عن الجار و الصبر فى المواطن و الاقدام عند الکریهه. ( تحفالعقول، ص ۲۲۷)
از حضرت امام مجتبىعلیه السلام پرسیده شد نیرومندى چیست؟ فرمودند: دفاع از پناهنده، و پایدارى در نبرد، و ایستادگى هنگام سختى.
۳۹- قیل له فما الفقر؟ قالعلیه السلام: شره النفس الى کل شىء. ( تحفالعقول، ص ۲۲۸)
از حضرت پرسیده شد فقر چیست؟ فرمودند: آزمندى به هر چیزى.
۴۰- قیل له:فما الغنى؟ قالعلیه السلام: رضاالنفس بما قسم لها و ان قل. ( تحفالعقول، ص ۲۲۸)
از امام مجتبى معناى فقر پرسیده شد، فرمود: خشنود بودن انسان به مقدارى که خدا روزى او نموده هر چند کم باشد.