دنیا پرستان برابر حضرت امام رضا علیه‏ السلام

امام رضا علیه‏ السلام در حدیث لوح ؛

معرفت و درک فضیلت و شخصیّت امام  علیه‏ السلام فوق ادراک و توان فهم ما مى‏باشد . فهم محدود بشرى هیچگاه قادر به دریافت کمالات این انوار مقدّسه نبوده و نیستند . تنها راهى که باقى مى‏ماند این است که امام  علیه‏السلام را به کمک شخصى که همسنگ یا فراتر از امام  علیه‏السلام باشد ، بشناسیم . براى شناختِ هر چه بهتر امام  علیه‏السلام به کلمات خداوند متعال در حدیث معروف لوح که به پیامبر   القاء فرمودند رجوع مى‏کنیم . خداوند متعال در این حدیث امامان  علیهم‏السلام را یکى پس از دیگرى معرّفى فرموده است . ذات اقدس اللّه‏ در معرفى امام رضا  علیه‏ السلام فرمودند :

«ویل للمفترین الجاحدین عند انقضاء مدّه موسى عبدی وحبیبی وخیرتی فی علیٍّ ولیّی وناصری ومَن أضعُ علیه أعباء النبوّه وأمتحنه بالاضطلاع بها یقتله عفریت مستکبر »[i] . بدا به حال افتراء زنندگان و انکار کنندگان در مورد على بن موسى  علیه‏السلام یار و یاور من هنگام تمام شدن مدّت موسى بن جعفر  علیه‏السلام بنده و برگزیده من و کسى که بار نبوّت را به عهده او گذاشتم و او را مورد امتحان قرار دادم قاتل او شخصى خبیث و مستکبر است .

منظور از مفترین و انکار کنندگان امام رضا  علیه ‏السلام فرقه واقفیّه مى‏باشد . رئیس این فرقه شخصى به نام « على بن ابى حمزه بطائنى » بود . او وکیل امام موسى بن جعفر [ علیه‏ السلام] بود . از آنجا که وى مورد اعتماد امام  علیه‏ السلام بود حضرت  علیه‏ السلام تمام امور خود را به او توکیل و تفویض فرمودند . او بدین وسیله توانست عدّه زیادى از شیعیان و خواصّ را گرد خود جمع کند . او همچنین وچوهات  فراوانى را که براى امام  علیه‏ السلام جمع مى‏ شد نزد خود مى‏ انباشت تا در زمان مناسب آنها را به امام  علیه‏ السلام تحویل دهد . با زندانى شدن امام  علیه‏ السلام ـ که بنا به اقوال مختلف از ۷ تا ۱۴ سال به طول انجامید ـ اموال فراوانى که شیعیان براى امام  علیه‏السلام مى‏فرستادند نزد ابن ابى حمزه جمع شد و هر روز هم رو به فزونى مى‏نهاد . پس از اعلام خبر شهادت امام موسى بن جعفر  علیه‏ السلام در زندان و انتقال امامت به امام على بن موسى الرضا  علیه السلام وى فریفته اموال امام  علیه‏السلام شد و امامت امام رضا  علیه‏السلامرا انکار کرد و از این طریق باعث انحراف بسیارى از اصحاب و شیعیان خاصّ از امامت حضرت امام رضا  علیه‏ السلام شد[ii] .

همه انسان‏ها در معرض انحراف و لغزش مى‏باشند و بیشترین همّت انسان باید این باشد که به مال و اموال دنیا مغرور نشود . این شخص از اصحاب خاصّ و نائب امام  علیه‏ السلام بود ولى به خاطر غفلت و غرور ، آخرت را به دنیا فروخته و باعث غربت امام رضا  علیه‏ السلام شد . همه امامان  علیه‏السلام مبتلا به غربت و عناد و کینه ورزى دشمنان بودند ، امّا امام رضا  علیه‏ السلام در موقعیّت خاص و ویژه‏اى قرار داشتند ؛ چون حضرت  علیه‏ السلام علاوه بر دشمنى‏هاى کفّار و ملحدین و مشرکین ، در میان شیعیان و خواص هم دشمن پیدا کردند . خیلى از خواص و شیعیان امام  علیه‏ السلام را غریبانه رها کردند ؛ لذا در زیارت‏نامه امام على بن موسى الرضا علیه‏ السلام مى‏خوانیم : « السّلام علیک یا غریب الغرباء » . طبق این حدیث امام همان وظایف نبوّت را عهده‏دار مى‏باشد . عمده وظایف نبوّت ، قدرت علمى و اعجاز مى‏باشد .

حدیث لوح همچنین به شهادت رساندن امام  علیه‏ السلام را به عفریت نسبت مى‏دهد . عفریت به گروهى از جن اطلاق مى‏شود البتّه گروهى که داراى شیطنت‏هاى زیادى بودند[iii] . این کلمه یک بار در قرآن و در سوره نمل به کار رفته است . آنجا که خداوند داستانى از سلیمان  علیه ‏السلام را نقل مى‏کند که هدهد خبر آورد ملکه‏اى در سرزمین سبا بر مردم حکومت مى‏کند و در ادامه سلیمان  علیه‏ السلام روبه اصحابش کرد و گفت:

«قَالَ یَا أَیُّهَا المَلَأُ أَیُّکُمْ یَأْتِینِی بِعَرْشِهَا قَبْلَ أَن یَأْتُونِی مُسْلِمِینَ * قَالَ عِفْریتٌ مِّنَ الْجِنِّ أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَن تَقُومَ مِن مَّقَامِکَ وَإِنِّی عَلَیْهِ لَقَوِیٌّ أَمِینٌ»[iv] .

سلیمان گفت : « اى بزرگان ! کدام یک از شما تخت او را براى من مى‏آورد پیش از آنکه در حال تسلیم نزد من آیند ؟ » عفریتى از جن گفت : « من آن را نزد تو مى‏آورم پیش از آنکه از مجلست برخیزى و من نسبت به این امر ، توانا و امینم » .

جنس عفریت ، جنّ است و کار او شیطنت ؛ زیرا خداوند در مورد شیطان مى‏فرماید :

«کَانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ»[v] .

شیطان از جن مى‏باشد پس از دستور خدایش سرپیچى کرد .

با توجّه به این سخنان ، عفریت در روایت مذکور بر مأمون حمل مى‏شود که شیطنت را پیشه خود کرده بود ؛ یعنى قدرت و سلطنت او شیطانى و بر پایه شیطنت استوار بود . طبق نقل تواریخ ، مأمون در عصر خود عالم و دانشمندى کم نظیر بود و داراى ذکاوت و زیرکى وصف ناپذیرى بود[vi] . او تمام قدرت علمى خود را براى از بین بردن مقام علمى امام رضا  علیه‏السلام به کار گرفت . امام رضا  علیه‏ السلام به چنین شخص خبیثى مبتلا بودند . مأمون آنچنان از خود ذکاوت و زیرکى نشان داد که هنوز کسانى هستند که باور نمى‏کنند او قاتل امام رضا  علیه‏ السلام بوده ؛ یعنى او تا این زمان را هم تحت تأثیر قرار داده است . او طورى عمل کرد که قاتل بودن او به امرى باور نکردنى تبدیل شده است . البته امام رضا  علیه‏ السلام در این مدّت سختیهاى زیادى را متحمّل شدند لذا خداوند براى ایشان درجات بالایى را قرار داد . این درجات از مقدار پاداش در روایاتى که فضل زائرین امام رضا  علیه‏ السلام را بیان مى‏ کنند مشهود است .

پاداش زائرین امام رضا  علیه‏ السلام ؛

« قال الصادق  علیه‏ السلام : یقتل حفدتی بأرض خراسان فی مدینه یقال لها طوس من زاره إلیها عارفا بحقّه أخذته بیدی فأدخلته الجنّه . قال حمران بن أعین : قلت له : جعلت فداک ! وما عرفان حقّه ؟ قال : یعلم أنّه اِمام مفترض الطاعه شهید ، من زاره عارفا بحقه أعطاه اللّه‏ أجر سبعین شهیدا ممن استشهد بین یدی رسول اللّه‏  صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم »[vii] .

امام صادق  علیه‏ السلام فرمودند : نوه من در خراسان به قتل مى‏رسد ، کسى که او را زیارت کند در حالى که حقّ او را مى‏شناسد من دست او را مى‏گیرم و داخل در بهشت مى‏کنم . حمران ابن اعین[viii] مى‏گوید پرسیدم : شناخت حق او چیست ؟ امام  علیه‏ السلام فرمودند : بداند که او امامى واجب الطاعه و شهید است ، کسى که او را زیارت کند در حالى که حق او را مى‏شناسد خداوند به او اجر هفتاد شهید که در رکاب پیامبر   شهید شده باشند عطا مى‏کند .

البتّه آنچنان که در متن حدیث آمده است زیارتى منظور است که با معرفت و شناخت کامل همراه باشد نه زیارت‏هاى معمولى و خالى از معرفت . منظور از واجب الاطاعت بودن امام  علیه‏السلام این است که در مقابل اوامر امام  علیه‏السلام کاملاً مطیع باشیم و در کنار اطاعت از خدا و رسولش  صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم از اوامر امام معصوم علیه‏السلام هم
پیروى کنیم . پس منظور روایت زیارت ، کورکورانه و از روى احساسات نیست بلکه زیارتى مدّ نظر است که در آن عرفان و اطاعت موجود باشد .

سؤالى که در این جا به ذهن خطور مى‏کند این است که این امام  علیه‏ السلام که بود و چه کرد که به چنین مقامى رسید و حتّى زائرین ایشان به چنین ثواب و اجرى مى‏رسند ؟ مسلّما یکى از دلایل آن همان شخصیّت عبادى و زهد امام  علیه‏ السلام در درگاه خداوند مى‏باشد . ولى عمده دلیل آن تصمیمات و اقدامات مأمون بود . او براى خاموش کردن شخصیّت اجتماعى امام  علیه‏ السلام تصمیمات فراوانى گرفت که از همه آنها نتیجه معکوس گرفت و باعث بالا رفتن مقبولیّت امام  علیه ‏السلام نزد مردم گردید . او با تمام قوا تلاش مى‏کرد که سجایاى اخلاقى امام  علیه‏ السلام را از مقابل دیدگان مردم مخفى نگاه دارد . به همین دلیل در ابعاد مختلف ، سعى در تحقیر امام  علیه‏السلام داشت .

تدبیر مأمون براى کم رنگ کردن جلوه زهد امام علیه ‏السلام ؛

امام رضا  علیه‏ السلام در بین مردم به زهد و تقوى مشهور شده بودند. مأمون که از جایگاه امام  علیه‏ السلام به خوبى شناخت داشت تصمیم گرفت این اعتبار امام  علیه‏ السلام را از بین برده و آبروى امام  علیه‏ السلام را ببرد ؛ لذا ولایت عهدى دربار را به اجبار بر امام  علیه ‏السلام تحمیل کرد . وقتى امام  علیه‏ السلام مجبور به قبول ولایت عهدى شدند ؛ در بین مردم
این سخن را پراکنده کرد که دیدید امام  علیه‏ السلام چه کرد ؟! همان شخصى که از زهد و بى رغبتى او به دنیا صحبت مى‏کردید ولایت عهدى را پذیرفته و در دربار مشغول به کار مى‏باشد و دیدید که این طایفه نیز دنبال مقام هستند و با ظاهر فریبنده خود مردم را شیفته خود نموده بودند.

تدبیر مأمون براى کم رنگ کردن جلوه علمى امام علیه‏السلام ؛

مأمون ، فضل بن سهل را مأمور کرد که علما را از همه بلاد جمع کند تا مناظره‏اى بین امام  علیه السلام و آنها تشکیل دهد و بدین وسیله شاید علما بتوانند بر امام  علیه‏ السلام پیروز شده و هیبت علمى ایشان  علیه‏ السلام را از بین ببرند . طبق نقل تواریخ ، فضل از تمام علما دعوت به عمل آورد که از جمله آنها جاثلیق ، راس الجالوت ، رؤساى صابئین ، هربذ اکبر ، علما زرتشتى و نسطاس رومى بودند و حدود ۴۰۰۰ نفر از علماء در این مجلس شرکت داشتند . در آن زمان جم آورى چنین اشخاصى کار بسیار مشکلى بود .

وقتى همه این دانشمندان جمع شدند مأمون شخصى به نام یاسر خادم را به عنوان پیک به سوى امام  علیه‏السلام فرستاد تا از امام  علیه‏ السلام براى شرکت در مجلس دعوت کند . جوابى که امام  علیه ‏السلام به این دعوت مى‏دهند بسیار لطیف است و از علمِ بى نهایت امام  علیه‏السلام پرده بر مى‏دارد .

« فقال أبو الحسن  علیه‏ السلام أبلغه السلام وقل له قد علمتُ ما أردتَ وأنا صائر إلیک بکره إن شاء اللّه‏ » .

امام رضا  علیه‏ السلام فرمودند : سلام مرا به او برسان و بگو : دانستم که چه مى‏خواهید و من انشاء اللّه‏ فردا صبح مى‏آیم .

حسن بن محمّد نوفلى هنگام این دعوت نزد امام  علیه ‏السلام حضور داشت و ماجرا را شنید .

قال الحسن بن محمّد النوفلیّ فلمّا مضى یاسر التفت إلینا ثمّ قال لی یا نوفلی :

حسن بن محمّد نوفلى مى‏گوید : هنگامى که یاسر رفت ، امام رضا علیه ‏السلام رو به ما کردند و فرمودند : اى نوفلى !

أنت عراقیّ ورقّه العراقی غیر غلیظه ، فما عندک فی جمع ابن عمّک علینا أهل الشرک وأصحاب المقالات ؟ فقلت : جعلت فداک ! یرید الامتحان ویحبّ أن یعرف ما عندک ؟ ولقد بنی على أساس غیر وثیق البنیان وبئس واللّه‏ ما بنى .

تو عراقى هستى و آنان تندخو نیستند ، چرا پسر عمویت مشرکین و دانشمندان را گرد آورده است ؟ عرض کردم : فدایت شوم ، مى‏خواهد شما را امتحان نماید و مى‏خواهد بداند شما چه دارید ؟ به تحقیق که این نظر غیر مستحکم است و به خدا سوگند چه کار نادرستى است .

فقال لی وما بناؤه فی هذا الباب ؟ قلت : أنّ أصحاب الکلام والبدعه خلاف العلماء وذلک أنّ العالم لا ینکر غیر المنکر وأصحاب المقالات والمتکلّمون وأهل الشرک أصحاب إنکار ومباهته .

امام  علیه ‏السلام فرمودند : در این مورد چه منظورى دارد ؟ عرض کردم : متکلّمین و بدعت گزاران بر خلاف علما و دانشمندان هستند ؛ زیرا دانشمندان فقط نظرات نادرست را نمى‏پذیرند ، امّا متکلّمین و نویسندگان و مشرکین ، اهل انکار ـ لجاجت ـ و اهل بهتان هستند .

إن احتججت علیهم بأنّ اللّه‏ واحد قالوا صحّح وحدانیّته وإن قلت : أنّ محمّدا رسول اللّه‏  صلى ‏الله ‏علیه ‏و‏آله ‏وسلم قالوا أثبت رسالته ثمّ یباهتون وهو یبطل بحجّته ویغالطونه حتّى یترک قوله فاحذرهم جعلت فداک ؛

اگر بر آنان حجّت بیاورى که خداوند یکى است ، مى‏گویند یکتایى خداوند را ثابت کن و اگر بگویى : محمّد صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم رسول اللّه‏ است : مى‏گویند: رسالت او را ثابت کن، سپس انکار و مغالطه مى‏کنند تا اینکه آدمى ناچار از نظر خود باز گردد ، فدایت شوم از آنان بر حذر باش .

قال : فتبسّم  علیه‏السلام ثم قال :

امام  علیه‏السلام تبسّمى کردند و سپس فرمودند :

یا نوفلیّ ! أفتخاف یقطعونی علىّ حجتّى قلت : لا واللّه‏ ! ما خفت علیک قطّ وإنّی لأرجو أن یظفرک اللّه‏ بهم إن شاء اللّه‏ .

اى نوفلى : آیا مى‏ترسى دلایلم را رد کنند ؟ عرض کردم : نه به خدا سوگند هرگز بر این امر هراسى ندارم ، و من امید دارم خداوند شما را بر آنان پیروز گرداند .

فقال لی : یا نوفلیّ ! أتحبّ أن تعلم متى یندم المأمون ؟ قلت : نعم ؛

امام  علیه‏السلام فرمودند : اى نوفلى آیا مى‏خواهى بدانى که چه وقت مأمون پشیمان مى‏شود ؟ عرض کردم : آرى ؛

قال : إذا سمع احتجاجی على أهل التوراه بتوراتهم وعلى أهل الانجیل بإنجیلهم وعلى أهل الزبور بزبورهم وعلى الصابئین بعبرانیّتهم وعلى أهل الهرابذه بفارسیّتهم وعلى أهل الروم برومیّتهم وعلى أصحاب المقالات بلغاتهم فإذا قطعت کلّ صنف ودحضت حجّته وترک مقالته ورجع إلى قولی ، علم المأمون أنّ الموضع الّذی هو سبیله لیس بمستحقّ له فعند ذلک تکون الندامه منه »[ix] .

امام فرمودند : آنگاه که احتجاج مرا بر اهل تورات به توراتشان و بر اهل انجیل به انجیلشان و بر اهل زبور به زبورشان و بر صابئین به کتابشان و بر اهل فارس بر اساس نظرشان و بر اهل روم به کتابشان و بر نویسندگان بر اساس نوشتهایشان نظر دهم و سخن بگویم و نظر و عقیده همه اصناف و گروهها را باطل کنم و همه آنان نظر مرا بپذیرند ، مأمون خواهد دانست جایگاهى که در آن نشسته است ، حق او نیست و این هنگام است که او پشیمان خواهد شد .

به هر جهت این مجلس تشکیل شد و امام  علیه‏السلام در مجلس حضور یافتند . مجلس با هجوم سؤالات جاثلیق شروع شد و حدود ۱۰ سؤال رد و بدل شد که امام  علیه‏السلام جواب همه آنها را دادند . حضرت  علیه‏السلام در خلال این ده سؤال هیبت علمى جاثلیق را در هم شکستند و اعتبار او از بین رفت . بعد نوبت به رأس الجالوت رسید . او هم در مقابل امام  علیه‏السلام درمانده و مفتضح شد . بعد نوبت به هربذ اکبر ، رئیس زرتشتى‏ها رسید . البته او پس از مشاهده هیبت علمى امام  علیه‏السلام ایمان آورده و مسلمان شد . و بعد نسطاس رومى شروع به صحبت کرد تا اینکه نوبت به عمران صابى رسید . او فردى مادّى و منکر مبدأ و معاد بود و اصلاً خدایى را قبول نداشت . او وارد مجادله شد و در تاریخ ثبت است که او تا آن موقع مغلوب احدى از علما نشده بود . او در چند سؤال اول ادب را رعایت نمى‏کرد . ولى کم کم بعد از اینکه جواب چندى از سؤالات خود را گرفت دانست که در مقابل شخص با عظمتى ایستاده و با عناوینى مثل نعم یا سیدى و یا مولاى پاسخ امام  علیه‏السلام را مى‏داد . حضرت  علیه‏السلام چنان قاطع و کوبنده پاسخ او را دادند که این شخص میان همه علما به سجده افتاده و شهادتین را گفت و ایمان آورد و گفت :

« أشهد أنّ اللّه‏ على ما وصفته ومدحته وأنّ محمّدا عبده المبعوث بالهدى ودین الحق ثم خرّ ساجدّا نحو القبله وأسلم »[x] .

شهادت مى‏دهم که خداوند بر همان گونه‏اى است که او را وصف کردى و شهادت مى‏دهم که محمّد  صلى‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم بنده او براى هدایت برانگیخته شده ، سپس رو به قبله به سجده افتاد و اسلام آورد .

این گوشه‏اى بود از مقام علمى آن حضرت علیه‏السلام . لذا یکى از عناوین حضرت رضا  علیه‏السلام عالم آل محمّد علیهم‏السلام مى‏باشد[xi] .

سؤالى از امام رضا  علیه‏السلام در مورد امامت ؛

« حسن بن الجهم قال : حضرتُ مجلس المأمون یوما وعنده علیّ بن موسى الرضا  علیه‏السلام وقد اجتمع الفقهاء وأهل الکلام من الفرق المختلفه فسأله بعضهم فقال له یابن رسول اللّه‏ ! بأیّ شیء تصحّ الإمامه لمدّعیها ؟ قال : بالنصّ والدّلائل قال له : فدلاله الإمام فیما هی ؟ قال : فی العلم واستجابه الدعوه »[xii] .

حسن بن جهم مى‏گوید : روزى در مجلس مأمون شرکت کردم و امام رضا  علیه‏السلام نزد او بود . همچنین فقها و متکلّمین از فرقه‏هاى مختلف حضور داشتند . پس کسى از امام  علیه‏السلام سؤال کرد : با چه چیزى امامت را از مدّعى امامت بپذیریم ؟ امام  علیه‏السلام در جواب فرمودند : با تصریح امام قبلى و دلیل . پس سؤال کرد دلیل امام چیست ؟ در جواب فرمودند : در علم داشتن او و در مستجاب الدعوه بودن او .

طبق این روایت دو دلیل مى‏توان بر شخص امام اقامه کرد ؛ ۱ ـ عالم على الاطلاق بودن او ؛ ۲ ـ اینکه هرگاه دعایى کرد دعاى او به اجابت برسد . در مباحثى که گذشت عالم بودن امام رضا  علیه‏السلام را به اثبات رساندیم اما دلیل دوم :

مستحاب الدعوه بودن امام رضا  علیه‏السلام ؛

یعنى امام  علیه‏السلام قدرت بر عالم دارد و هر وقت اراده انجام کار مى‏نماید ، به اذن خدا انجام مى‏شود . براى امام رضا علیه‏السلام در این جهت معجزات فراوانى ثبت شده که به دو نمونه آن اشاره مى‏کنیم :

۱ ـ نمونه اول ؛

وقتى که امام رضا  علیه‏السلام وارد طوس شدند و ولى عهدى مأمون را پذیرفتند طوس با خشکسالى مواجه بود ؛ لذا دستگاه حکومت ، وقت را مناسب دید و علیه امام  علیه‏السلام شایعه پراکنى کرد که از لحظه ورود ایشان  علیه‏السلام چنین بلایى برسر مردم آمده . تا اینکه روزى مأمون ، امام رضا  علیه‏السلام را احضار کرده و گفت : در بین مردم چنین سخنى رد و بدل مى‏شود ، نظر شما چیست ؟ امام  علیه‏السلام فرمودند : به مردم بگویید جمع شوند تا نماز باران بخوانیم و از خدا طلب باران کنیم . روزى که امام علیه‏السلام امر فرمودند که مردم را جمع کنید جمعه بود . ایشان  علیه‏السلام فرمودند : بگویید روز دوشنبه آماده نماز شوند . حضرت  علیه‏السلام در آن روز به بیابان آمده با مردم نماز باران خواندند هنوز نماز تمام نشده ابرهاى فراوان آسمان طوس را فرا گرفت و مردم خوشحال شدند . ولى امام  علیه‏السلام فرمودند :

« فلیس هذا الغیم لکم إنّما هو لأهل بلد کذا » .

به درستى که این ابر براى شما نیست بلکه براى مردم فلان شهر مى‏باشد .

به همین ترتیب بود تا ده ابر آمد و رفت و امام  علیه‏السلام فرمودند این ابر براى شهر دیگرى است . وقتى که ابر یازدهم پدیدار شد امام  علیه‏السلام فرمودند : اى مردم این ابر براى شما است . به خانه‏هاى خود پناه ببرید و خدا را به خاطر بخشش بى‏کرانش بر شما شکر گزارى کنید[xiii] . این موردى بود که بر مأمون خیلى سخت گذشت و احوال مردم طوس را تغییر داد . این واقعه همه مردم را به ارادتمندان امام على بن موسى الرضا  علیه‏السلام مبدّل گردانید . یکى از اسرار حضور امام رضا  علیه‏السلام در سرزمین طوس همین مسأله بود که باعث پیدا شدن اصحاب خاصّ و شیعیان زیادى در این منطقه گردید و البتّه این مسأله‏اى بود که اصلاً طبق خواسته و میل مأمون نبود .

۲ ـ نمونه دوم ؛

مأمون براى از بین بردن محبوبیّت امام  علیه‏السلام نزد مردم ، نقشه‏ها و حیله‏هاى فراوانى بکار برد ؛ مانند تشکیل جلسه مناظره براى کم رنگ کردن جلوه علمى امام یا اکراه امام  علیه‏السلام در پذیرفتن ولى عهدى براى از بین بردن جلوه زهد امام علیه‏السلامیا انتساب خشکسالى و نیامدن باران به امام  علیه‏السلام که البتّه با توجّه به مطالب گذشته همه این نقشه‏ها نقش بر آب شده و روز به روز محبوبیّت امام  علیه‏السلام در مردم بیشتر مى‏شد . بالاخره تصمیم گرفت که سران مملکتى و لشکرى و تعدادى از زورگویان را در مجلسى گردهم جمع کند و امام رضا  علیه‏السلام را هم به آن مجلس دعوت کند تا این افراد امام  علیه‏السلام را بترسانند و ایشان دیگر خود را در معرض دید مردم قرار ندهند او قصد داشت امام  علیه‏السلام را خانه نشین کند کم کم از محبوبیّت امام  علیه‏السلام بکاهد .

بالاخره این جلسه تشکیل شد و از امام  علیه‏السلام هم دعوت شد . در بین این افراد حاجب شروع به سخن کرد . او با الفاظ تند و زشت امام  علیه‏السلام را متّهم ساخت و گفت : گمان نکن که چون دعا کردى باران آمده است ، اگر تو دعا هم نمى‏کردى باران مى‏آمد . حال این باران آمدن را معجزه‏اى براى خود قرار داده‏اى و مردم هم گمان مى‏کنند مانند تو در دنیا نیست و … امام  علیه‏السلام در پاسخ فرمودند : این تفضّل نعمت خداوند است در این هنگام :

« فغضب الحاجب عند ذلک وقال یابن موسى لقد عدوت طورک وتجاوز قدرک … کأنّک جئت بمثل آیه الخلیل إبراهیم علیه‏السلام لما أخذ رؤوس الطیر بیده ودعا أعضاءها الّتی کان فرّقها على الجبال فاتینه سعیا … .

پس حاجب خشمگین شد و گفت اى فرزند موسى [ علیه‏السلام] از حدود خود تجاوز کرده‏اى … مثل اینکه مانند معجزه ابراهیم  علیه‏السلام را آوردى همان زمانى که گوشت پرندگان را سرکوه‏ها قرار داد و از آنها خواست تا به سوى او بیایند .

او بى وقفه و بى پروا به امام  علیه‏السلام جسارت مى‏کرد تا اینکه سخن را به اینجا رسانید که اگر واقعا چنین کارهایى مى‏توانى انجام دهى و معجزه دارى به دو شیرى که روى این پرده قرار دارند بگو به من حمله کنند .

« وکان الحاجب أشار إلى أسدین مصوّرین على مسند المأمون الّذی کان مستندا إلیه وکانا متقابلین على المسند . فغضب علیّ بن موسى  علیه‏السلام وصاح بصورتین : دونکما الفاجر فافترساه ولا تبقیا له عینا ولا أثرا فوثبت الصورتان وقد عادتا أسدین ، فتناولا الحاجب ورضّاه وهشماه وأکلاه ولَحِسا دمه والقوم ینظرون متحیّرین ممّا یبصرون فلمّا فرغا منه أقبلا على الرضا  علیه‏السلام وقالا : یا ولیّ اللّه‏ فی أرضه ماذا تأمرنا نفعل بهذا أنفعل به ما فعلنا بهذا ، یشیران إلى المأمون فغشی على المأمون ممّا سمع منهما . فقال الرضا علیه‏السلام قفا ، فوقفا . قال الرضا علیه‏السلام صبّوا علیه ماء ورد وطیّبوه ففعل ذلک به وعاد الأسدان ، یقولان أتاذن لنا أن نلحقه بصاحبه الّذی أفنیناه ؟ قال : لا فإنّ للّه‏ عزّوجل فیه تدبیرا هو ممضیه . فقالا : ماذا تأمرنا ؟ قال : عودا إلى مقرّکما کما کنتما فصار إلى المسند وصارا صورتین کما کنتما »[xiv] .

حاجب به تصویر دو شیرى که بر مسندى که مأمون به آن تکیه زده
بود ، اشاره کرد ، امام رضا  علیه‏السلام ناراحت شدند و به آن دو تصویر شیر فریاد زدند : به این فاجر حمله کنید و از او اثرى باقى نگذارید . آن دو
به صورت شیر واقعى در آمدند و حاجب را تکّه تکّه کردند و خوردند و خون او را هم با زبان لیسیدند و اطرافیان متحیرانه نگاه مى‏کردند . هنگامى که آن دو شیر کار خود را تمام کردند رو به امام  علیه‏السلام کرده و عرض کردند : اى ولى خدا بر روى زمین : در مورد مأمون به ما چه دستورى مى‏دهید ؟ آیا همانند حاجب با او عمل نماییم ؟ مأمون از سخن این دو شیر بى‏هوش شد . امام رضا  علیه‏السلام فرمودند : دست نگه دارید ، سپس دستور دادند با گلاب مأمون را به هوش آورند ، پس از به هوش آمدن مأمون ، آن دو شیر دوباره عرض کردند ، آیا مأمون را به حاجب ملحق کنیم ؟ امام  علیه‏السلام فرمودند : خیر ، خداوند در مورد او تدبیرى دارد که به اجرا مى‏گذارد . سپس عرض کردند : اکنون چه دستورى مى‏دهید ؟ امام رضا  علیه‏السلام فرمودند : به جایگاه خود باز گردید ، و دو تصویر شوید همچنانکه از قبل بودید .

« والسّلام علیکم ورحمه اللّه‏ وبرکاته »

خودآزمایى ؛

۱   شخصیّت امام  علیه‏السلام را چگونه مى‏توان شناخت ؟ به یک نمونه اشاره کنید .

۲   على بن ابى حمزه که بود و چگونه باعث انحراف شیعیان شد ؟

۳   عفریت به چه معنا است و چرا در حدیث لوح ، مأمون عفریت نامیده
شده است ؟

۴   پاداش زائرین حضرت على بن موسى الرضا  علیه‏السلام را از زبان امام صادق  علیه‏السلام بنویسید .

۵   مقام والاى حضرت رضا  علیه‏السلام به چه جهت بود ؟

۶   مأمون براى کم رنگ کردن جلوه زهد امام  علیه‏السلام چه کرد ؟

۷   تلاش مأمون براى کم رنگ کردن جلوه علمى امام  علیه‏السلام چه بود و آیا نتیجه‏اى هم گرفت ؟

۸   مأمون چه زمانى از دعوت امام  علیه‏السلام به مناظره پشیمان شد؟

۹   عمران صابى که بود و عاقبت او چه شد ؟

۱۰   سرانجام برخ

——————————————————————————–

[i] ـ کافى ، جلد ۱ صفحه ۵۲۷ .

[ii] ـ تحفه الاحباب ، صفحه ۳۱۷ .

[iii] ـ مفردات غریب القرآن ، صفحه ۳۲۹ .

[iv] ـ سوره نمل ، آیه ۳۸ و ۳۹ .

[v] ـ سوره کهف ، آیه ۵۰ .

[vi] ـ از منابع اهل سنّت : تاریخ الخلفاء صفحه ۳۰۶ و سیر أعلام النبلاء جلد ۱۰ صفحه ۲۷۲ .

[vii] ـ وسائل الشیعه ، جلد ۱۴ صفحه ۵۵۴ و امالى صدوق  قدس‏سره ، صفحه ۱۸۳ .

[viii] ـ حمران بن اعین برادر زراره بن اعین مى‏باشد و واسطه آشنایى زراره با امام صادق  علیه‏السلام هم او بود . این خانواده یکى از با برکت‏ترین خانواده‏هاى اسلام هستند ؛ زیرا چندین برادر بودند که همه از ثقات و روات معروف شیعه گردیدند . تحفه الاحباب ، صفحه ۱۵۹

[ix] ـ بحار الانوار ، جلد ۱۰ صفحه ۳۰۱ و عیون اخبار الرضا  علیه‏السلام ، جلد ۲ صفحه ۱۴۰ .

[x] ـ بحار الانوار ، جلد ۱۰ صفحه ۳۱۷ و عیون اخبار الرضا علیه‏السلام ، جلد ۲ صفحه ۱۵۷ .

[xi] ـ بحار الانوار ، جلد ۴۹ صفحه ۱۰۰ .

[xii] ـ بحار الانوار ، جلد ۲۵ صفحه ۱۳۴ .

[xiii] ـ عیون اخبار الرضا  علیه‏السلام ، جلد ۲ صفحه ۱۶۸ .

[xiv] ـ عیون اخبار الرضا  علیه‏السلام ، جلد ۲ صفحه ۱۸۲ و دلائل الامامه الطبرى ، صفحه ۳۸۱ .

جستجو