یادداشت روز:
آثار و کارکردهای حماسۀ حسینی از منظر معظم له
مراسم عزادارى عاشوراى حسينى كه هر سال باشكوه تر و فراگيرتر از سال قبل، در ميان «اشك و آه » عاشقان مكتب سالار شهيدان برگزار مى شود، نبايد ما را از روح حماسى آن غافل سازد.[1]
به يقين قربانگاه عاشورا يك صحنه غم انگيز و گريه خيز بود؛ ولى هرگز نبايد کارکردهای حماسى آن را در كنار بيان مظلوميّت آن بزرگواران فراموش كرد؛[2] زیرا ماه محرّم، ماه حماسه و يادآورى دلاورى ها ، شجاعت ها و ايثارهاى سيّدالشّهدا امام حسين عليه السلام و ياران باوفاى او در كربلاست؛ حماسه ای عظیم كه اسلام را زنده نگه داشته است، و هر سال خون تازه اى در عروق اسلام جارى مى سازد.[3]
معنی حماسه
حماسه به معناى تشديد و تشدّد است که مخصوصا در جنگ ها آمده است و احمس به مرد شجاعى گفته مى شود كه در برابر دشمن، با شدّت، ايستادگى مى كند.[4]
عاشورا؛ حماسه بزرگ تاريخ
به حق عاشورا يك حماسه است ، زيرا آن روز كه امام حسين عليه السلام مى خواست مكه را به قصد عراق ترك گويد، فرمود:«مَنْ كَانَ فِينا باذِلًا مُهْجَتَهُ وَ مُوَطِّناً عَلى لِقاءِ اللَّهِ نَفْسَهُ فَلْيَرْحَلْ مَعَنا؛ هر كس آماده جانبازى و شهادت و لقاءاللَّه است، با من حركت كند».[5]
در نزديكى كربلا تأكيد ديگرى بر آن نهاد و فرمود:«الا وَ إِنَّ الدَّعِىَّ ابْنَ الدَّعِيِّ قَدْ تَرَكَني بَيْنَ السِّلَّةِ وَ الذِّلَّةِ، هَيْهَاتَ مِنَّا الذِّلَّة؛ ناپاك زاده، فرزند ناپاك زاده مرا در ميان شمشير و ذلّت مخيّر ساخته، به استقبال شمشيرها مى روم و هرگز تن به ذلّت نمى دهم».[6]
و ياران حسين عليه السلام در شب عاشورا اين سند را امضا كرده و گفتند: اگر يك بار نه، هفتادبار، بلكه هزاربار كشته شويم و زنده شويم، بازهم دست ازيارى تو برنمى داريم.[7]،[8]
فرزند شجاع آن حضرت عليه السلام، على اكبر عليه السلام در مسير كربلا با جمله «اذَنْ لا نُبالي بِالْمَوْتِ ؛ چون برحق هستيم از شهادت باك نداريم»[9]، بر اين حماسه صحّه نهاد.[10]
ياران آن حضرت هر كدام در رجزهايشان در صحنه قتال عاشورا، روح تسليم ناپذيرى خود را در برابر دشمن، در قالب الفاظ ريختند و دشمن را در شگفتى فرو بردند.[11]
خواهرش زينب كبرى عليها السلام در كنار پيكر خونين برادر زانو زد و پيكر خونين را با دو دست خود از زمين بلند كرد و گفت: «خداوندا اين قربانى را از ما، (خاندان پيامبرت) قبول فرما!».[12]
در خطبه آتشين شير زنِ ميدانِ كربلا در كوفه، با صراحت آمده است: «گريه مى كنيد و ناله سر مى دهيد، بخدا بسيار بگرييد و كمتر بخنديد، لكّه ننگى بر دامان شما نشست كه با هيچ آبى پاك نمى شود. شما چگونه اجازه داديد سلاله پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله وپناهگاه شما در مشكلات كشته شود و چراغ فروزان جامعه شما را خاموش كنند؟!»[13]،[14]
و در پاسخ ابن زياد، آن مرد سفّاك بى رحم و خطرناك، با يك دنيا شجاعت فرمود:«ما رَأَيْتُ إِلّا جَميلًا؛ جز خوبى (و شجاعت و عظمت) در كربلا نديدم». «هؤُلاءِ قَوْمٌ كَتَبَ اللَّهُ عَلَيْهِمُ الْقَتْلَ، فَبَرزُوا إلى مَضَاجِعِهِمْ …؛ آنها گروهى بودند كه شهادت در سرنوشت شان رقم زده شده بود و به آرامگاه ابدى خود شتافتند و به زودى در دادگاه عدل الهى در برابر آنها ظاهر خواهى شد».[15]،[16]
و در خطبه آتشين ديگرش در شام در برابر يزيد گفت: «اگر حوادث سخت روزگار، مرا در شرايطى قرار داد كه مجبور شوم با تو صحبت كنم، من تو را موجودى كوچك و بى مقدار مى دانم و در خور هر گونه توبيخ و سرزنش …. آنچه در توان دارى انجام ده؛ ولى هرگز نمى توانى نور ما را خاموش كنى و آثار ما را محو نمايى!».[17]،[18]
و سخنان فراموش نشدنى كه در خطبه هاى امام سجّاد عليه السلام در شام و در نزديكى مدينه آمده است، هر كدام بيانگر روح حماسى اين واقعه بزرگ تاريخ است.[19]
حماسه حسینی؛ امید بخش و حرکت آفرین
در حماسه حسینی شاهدیم، امام حسین علیه السلام مانند كوهى استوار، مقاومت و ايستادگى كرد؛ از آرايش جنگ هاى صحيح و انتخاب بهترين روش هاى نظامى لحظه اى غافل نمى ماند؛، و براى حفظ يارانش به آنها امید تزریق می کرد و براى دلگرم ساختن مؤمنان، آنان را به خواندن اشعار حماسى تشويق مى نمود؛ آنى از ياد خدا غافل نبود، و يارانش را به آينده درخشان نويد مى داد.[20]
همين امر سبب امید بخشی و حرکت آفرینی برای یاران اندک آن حضرت، در برابر گروه عظيم دشمنان كه از نظر ظاهرى كاملًا برترى داشتند، شد؛ اين ايستادگى و مقاومت عجيب سرمشقى براى همگان است.[21]
در تبیین این مهم می توان به آیۀ شریفۀ «كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ ؛[22] و او هر روز در شأن و کاری است!» استناد نمود که هم اميد آفرين است، هم غرورشكن، و هم نشانه دوام خلقت و استمرار آفرينش.[23]
به همين دليل گاهى امام حسین علیه السلام براى اميد بخشيدن به افراد مخصوصا روى اين آيه تكيه مى كرد، چنان كه در داستان تبعيد دردناك«ابو ذر» به«ربذه» مى خوانيم: سالار شهيدان امام حسين علیه السلام زبان به سخن گشود و فرمود:«يا عماه! ان اللَّه تعالى قادر ان يغير ما قد ترى، اللَّه كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ ، و قد منعك القوم دنياهم و منعتهم دينك … فاسال اللَّه الصبر و النصر؛.. اى عمو! خداوند متعال قادر است كه اين شرائط را دگرگون سازد، و او هر روز در شان و كار تازه اى است، آنها تو را مزاحم دنياى خود ديدند و تو را بازداشتند، و تو آنها را مزاحم دين خود ديدى و از آن بازداشتى … از خدا شكيبايى و پيروزى بطلب».[24]،[25]
و نيز مى خوانيم هنگامى كه امام حسين علیه السلام به سوى كربلا مى آمد وقتى به منزلگاه«صفاح» رسيد، فرزدق شاعر حضرت را ملاقات كرد، امام علیه السلام فرمود:«بين لى خبر الناس خلفك؛بگو ببينم مردم پشت سرت چگونه بودند (اشاره به مردم عراق ) عرض كرد: الخبير سالت، قلوب الناس معك، و سيوفهم مع بنى اميه! و القضاء ينزل من السماء و اللَّه يفعل ما يشاء؛ از شخص آگاهى سؤال كردى، بدان دل هاى مردم با تو است، اما شمشيرهايشان [26]با بنى اميه است! اما فرمان الهى از آسمان نازل مى شود و خداوند هر چه را صلاح بداند و اراده كند انجام مى دهد».[27]
امام حسين علیه السلام فرمود:« صدقت للَّه الامر يفعل ما يشاء، و كل يوم ربنا فى شان؛ راست گفتى خدا هر چه را مشيت كند انجام مى دهد، و پروردگار ما هر روز در شان و كارى است»[28] اينها همه نشان از اوج امید بخشی در حماسۀ حسینی است که به شدت براى مؤمنان حرکت آفرین خواهد بود.[29]
به هر حال حماسه آفرینی امام حسین علیه السلام و تسلى او در برابر مشكلات، و وعده نصرت و تأييد او در برابر مشكلات ، مجموعه اى است اميد بخش ؛ سازنده و حيات آفرين براى همه انسان ها و همه رهروان راه حق،[30]زیرا «تلاش آميخته با اميد و آرمان گرایی» جایگزین يك نوع «خمودى و يأس و بدبينى» خواهد شد.[31]
اینگونه است که می بینیم شاعران ضمن اشعار سوگوارى، براى ايجاد حركت در توده هاى رنجديده كه احساس حقارت مى كردند اشعارى مى سرودند و شور و حماسه و هيجان مى آفريدند.[32] وجنبه هاى حماسى عاشورا را به نظم كشند، همان گونه كه در قرون اخير توجّه شايانى به آن امر شده است و آحاد مردم،خطبا و مدّاحان به آن اهميّت مى دهند.[33]که بيانگر عمق نفوذ حماسه عاشورا در عرصه های مختلف به ویژه شعر و هنر است؛ به عنوان نمونه در فرازی می خوانیم:[34]
نازم حسين را كه چو در خون خود تپيد شيواترين حماسه عالم بيافريد
ديدى دقيق بايد و فكرى دقيق تر تا پى برد به نهضت آن خسرو رشيد
قامت چو زير بار زر و زور خم نكرد در پيش عزم و همّت وى آسمان خميد
تا ننگرد مذلّت و خوارى و ظلم و كفر داغ جوان و مرگ برادر به ديده ديد[35]
حماسه حسینی؛ الهام بخش جنبش‌های اجتماعی
قیام امام حسین به شدت حماسى است؛ لذا الهام بخش براى اصلاح وضع اجتماعى و مبارزه با ظلم و فساد است و جهشى به سوى اهداف بزرگ انسانى است.[36]
در تشریح این مسأله باید در تاريخ كربلا تأمل نمود که تغييراتی فاحش در برداشت هاى پيرامون اين مكتب از اين تاريخ آشکار می شود؛ در آغاز، عاشورا به صورت يك حماسه ظهور كرد؛ سپس فقط به صورت يك حادثه غم انگيز توأم با اشك و آه درآمد، و در قرن اخير بار ديگر چهره آغازين خود را بازيافت، يعنى در ميان سيل اشك و آه عاشقان مكتب حسينى، روح حماسى خود را نيز آشكار ساخت و توده هاى مسلمين را به حركت درآورد.[37]
شعارهاى انقلابى «هيهات منّا الذلّة» و «إنّ الحياة عقيدة و جهاد» كه برگرفته از تاريخ كربلا است، در كنار اشعار پر اشك و آه محتشم:[38] در بارگاه قدس كه جاى ملال نيست سرهاى قدسيان همه بر زانوى غم است جنّ و ملك بر آدميان نوحه مى كنند گويا عزاى اشرف اولاد آدم است [39]، چرخشى را در افكار خطبا و شعرا و مدّاحان پديد آورد و ضمن عزادارى با ارزش سنّتى كه هرگز نبايد فراموش شود ابعاد حماسه كربلا نيز تشريح گرديد.[40]
اين حماسه مخصوصاً در انقلاب اسلامى و برنامه هاى حزب اللَّه جنوب لبنان و اخيراً در عاشوراها و اربعين هاى عراق، یمن، بحرین و سوریه … نقش بسيار مؤثّرى ايفا كرده و در فضاى كشورهاى اسلامى طنين انداز شده است.[41]
بر این اساس و در طول تاريخ ، بسيارى از شعراى اهل البيت عليهم السلام كوشيدند تا روح حماسى عاشورا را در اشعار خود زنده نگه دارند.[42]
دعبل، شاعر شجاع و با صفا، قصيده معروف خود را با اين بيت آغاز كرد:[43]«مَدارِسُ آياتٍ خَلَتْ مِنْ تَلاوَةٍ وَ مَنْزِلُ وَحْىٍ مُقْفِرِ الْعَرَصاتِ ؛خانه هاى شما اى آل محمد صلى الله عليه و آله مدارس آيات خدا بود كه دشمنان نور تلاوت قرآن را در آن خاموش كردند و محلّ نزول وحى الهى بود كه اكنون از همه چيز تهى گشته است».[44]
شعراى معاصر ما نيز رنگ و آب تازه اى به آن بخشيدند و با اشعارى از اين دست راه شعراى اهل البيت عليهم السلام را ادامه دادند:[45]«إنْ كَانَ دينُ مُحَمَّدٍ لَمْ يَسْتَقِمْ إِلَّا بِقَتْلي يا سُيُوفُ خُذيني ؛اگر دين محمّد جز با شهادت من (و رسوايى دشمن) استوار نمى شود، اى شمشيرها به سراغ من آييد».[46]
يا به گفته شاعرى ديگر، به عنوان زبان حال سالار شهيدان كربلا:[47]«قِفْ دُونَ رَأْيِكَ في الْحَياةِ مُجاهِداً إِنَّ الْحَياةَ عَقيدَةٌ وَ جِهادٌ؛براى حفظ مكتب و عقيده خود در زندگى بايست و جهاد كن كه زندگى حقيقى چيزى جز عقيده و جهاد نيست».[48]
آری در دورانى كه شاهد و ناظر بارور شدن انقلاب اسلامى بوديم با چشم خود ديديم كه اشعار موزون و شعارهايى كه در قالب شعر ريخته مى شد چه شور و هيجان و جنبشى مى آفريد و چگونه خون ها را در رگ ها به جوش مى آورد، و صفوف انسان ها را به خروش وامى داشت، و چگونه اين اشعار كوتاه و ساده، اما حماسى و هيجان انگيز لرزه بر اندام دشمن مى انداخت، و پايه هاى كاخشان را متزلزل مى ساخت.[49]
لذا حماسه حسینی امروز براى ما شيعيان به صورت يك الگو و برنامه جهت مقاومت در برابر هر گونه استبداد و زورگويى و ظلم و ستم درآمده و به ما كمك كرده است كه در مقابل حكومت هاى ظالم بايستيم و با اقتدا به سالار شهيدان حسين و يارانش، شرّ ظالمان را برطرف سازيم.[50]
كوتاه سخن اين كه بزرگداشت خاطره شهداى اسلام، مخصوصاً شهيدان كربلا، روح حماسه و ايثار و شهامت و جانبازى در راه عقيده و ايمان را همواره در ما زنده مى دارد، و به ما درس هاى مهمّى براى سربلند زيستن و تن به ظلم ندادن مى دهد، اين است فلسفه زنده نگهداشتن اين خاطره ها و تجديد مراسم عزادارى در هر سال.[51]
پویایی فرهنگی؛ مرهون حماسه حسینی
امروز همه مسلمانان مى دانند كه تهاجم فرهنگی غرب علیه امت اسلامی شدت یافته و آموزه های فرهنگی مسلمانان را به شدت تهدید می کند؛ آيا احساس همين موضوع، براى اتحاد مسلمين، و بر افروختن شعله هاى غيرت و حماسه در كانون دل هاى آنها كافى نيست؟[52]
در این میان، حماسه حسینی اين پيام را به ما مى دهد كه بايد در سايه عزادارى ها معروف ها را گسترش داده و منكرات را برچينيم؛ لذا اگر همچنان معروف ها فراموش شود و منكرات گسترش يابد، قطعاً به هدف سيّدالشهدا نرسيده ايم. و جامعه اسلامى، با هجوم فرهنگ ضدّ دينى غرب تهديد خواهد شد.[53]
وجود دشمنانى كه به تعبير قرآن مجيد كينه و عناد و دشمنى از سيماى آنها بخوبى هويدا است «قَدْ بَدَتِ الْبَغْضاءُ مِنْ أَفْواهِهِمْ [54]». دشمنانى كه به هيچ اصلى از اصول انسانى پايبند نيستند و حاضرند براى حفظ منافع نامشروع خويش دست به هر جنايتى بزنند. در مقابل چنين دشمنان خطرناكى همواره بايد حالت حماسه و سلحشورى را در جوانان مسلمان زنده نگهداشت. [55]
بدين جهت ما معتقديم قدرت های استکباری با جنگ نرم در صددند تا روحيّه سلحشورى را در جوانان مسلمان تضعيف يا نابود كنند.[56]
بر این اساس امروز دشمنان اسلام براى محو و نابودى اين آيين پاك كه مزاحم منافع نامشروع آنهاست، مى كوشند مراسم عزاى حسينى را از محتوا خالى كنند و روح حماسى آن را بگيرند و درس هايى كه در جاى جاى اين حماسه بزرگ تاريخى نهفته است، به فراموشى بسپارند.[57]
لیکن ، نداى «کل یوم عاشورا و کل ارض کربلا» کمال طلبی و سعادت خواهی فطری انسان را در لحظه لحظۀ زندگی موجب می شود؛ اگر «شهيدان كربلا» بزرگترين حماسه را در تاريخ بشريّت آفريدند و اسوه و مقتدايى براى همه امّت هاى در بند شدند، تنها با استفاده از يك نصف روز از عمرشان بود. آرى اكسير عمر به قدرى گران بها است كه نعمتى برتر و پربارتر از آن نيست.[58]
لذا آنجا كه آيين خدا به خطر افتد و خطر سلطه شرك و كفر و ظلم و الحاد بر جامعه اسلامى احساس شود، تقديم جان و مال و مقام والا و پر ارزش و دارای معنا خواهد بود ؛در واقع، صیانت از آيين خدا كه راهگشاى همه انسان ها به سوى سعادت جاويدان است به قدرى مهم است كه حماسه آفرینی امام حسين عليه السلام و ياران با ايمانش براى نجات آن از سلطه منافقان و دشمنان حق، که هستى خويش را مخلصانه تقديم کردند در همۀ زمان ها و مکان ها برای همگان معنادار گردد.[59]
سخن آخر:( پیام حماسه حسینی همان پیام مقاومت است)
در خاتمه باید گفت هر چه از عمر قیام عاشورا می‌گذرد بر هیبت و عظمت آن افزوده شده و یاد و خاطره شهدای این قیام در قلب ما سرزنده‌تر می‌شود، این قیام سرمشقی است برای آزادمردانی که در راه احیای ارزش‌های الهی دریغ نمی‌کنند و در مقابل طغیان ظالمان و گردنکشان سدی محکم و استوارند.[60]
همین امر سبب شده است تا ظالمان و کوردلان عالم به خیال خام خود ریشه‌های این قیام بی‌نظیر را نشانه گرفته و هر ساله با تکرار شبهاتی که دیگر نخ‌نما شده‌اند آن را تضعیف می‌کنند هرچند دشمنان در قالب کتاب‌ها، مقالات، شبکه‌های ماهواره‌ای و فضای سایبری اندیشه‌های قیام ناب سرور و سالار شهیدان را نشانه گرفته‌انداما هر ساله روح حماسه حسینی بیش از پیش در جامعه طنین انداز می شود؛به نحوی که باید گفت پیام حماسه حسینی ، همان پیام مقاومت در برابر تهدیدات و فشارهای استکبار است پایمردی و مقاومتی که ملت قهرمان ایران ثمره پیروزی آن را در هشت سال دفاع مقدس در سایه خودباوری و امدادهای الهی به دست آورد.[61]
پژوهش؛ تهیه و تنظیم؛ معاونت تحریریه خبر پایگاه اطلاع رسانی
دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی makarem.ir
[1] عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها، پيامدها ؛ ص23.
[2] احكام عزادارى ؛ ص71.
[3] كليات مفاتيح نوين ؛ ص600.
[4] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 2 ؛ ص331.
[5] بحارالانوار؛ ج 44؛ ص 367.
[6] احتجاج طبرسى؛ ج 2؛ ص 24.
[7] ر.ک: ناسخ التواريخ؛ ج 2؛ ص 180.
[8] عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها، پيامدها ؛ ص24.
[9] بحارالانوار؛ ج 44؛ ص 367.
[10] عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها، پيامدها ؛ ص24.
[11] همان.
[12] مقتل الحسين مقرّم؛ ص 307.
[13] ر.ک: بحارالانوار؛ ج 45؛ص 109 – 165.
[14] عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها، پيامدها ؛ ص25.
[15] بحارالانوار؛ ج 45؛ ص 116.
[16] عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها، پيامدها ؛ ص25.
[17] بحارالانوار؛ ج 45؛ ص 133- 135.
[18] عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها، پيامدها ؛ ص25.
[19] همان.
[20] اخلاق در قرآن ؛ ج 1 ؛ ص371.
[21] همان.
[22]سورۀ الرحمن؛آیۀ29.
[23] تفسير نمونه ؛ ج 23 ؛ ص141.
[24] الغدير؛ ج 8؛ ص 301.
[25] تفسير نمونه ؛ ج 23 ؛ ص141.
[26] همان.
[27] همان؛ ص142.
[28] كامل ابن اثير؛ ج 4؛ص 40.
[29] تفسير نمونه ؛ ج 23 ؛ ص142.
[30] همان ؛ ج 27 ؛ ص130.
[31] معماى هستى ؛ ص17.
[32] تفسير نمونه، ج 15، ص 385.
[33] احكام عزادارى، ص 72.
[34] عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها، پيامدها ؛ ص695.
[35] همان ؛ ص699.
[36] پاسخ به پرسشهاى مذهبى ؛ ص647.
[37] عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها، پيامدها ؛ ص23.
[38] همان.
[39] همان.
[40] همان.
[41] همان؛ص 24.
[42] همان؛ص25.
[43] همان.
[44] بحارالانوار؛ ج 49؛ ص 147.
[45] عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها، پيامدها ؛ ص26.
[46] اعيان الشيعة؛ ج 1؛ ص 581.
[47] عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها، پيامدها ؛ ص26.
[48] همان.
[49] تفسير نمونه ؛ ج 15 ؛ ص382.
[50] اعتقاد ما ؛ ص110.
[51] همان.
[52] آيين ما (اصل الشيعة) ؛ ص49.
[53] اهداف قيام حسينى ؛ ص44.
[54] سوره آل عمران؛ آيه 118.
[55] آيات ولايت در قرآن ؛ ص302.
[56] همان.
[57] عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها، پيامدها ؛ ص26.
[58] پيام امام امير المومنين عليه السلام ؛ ج 3 ؛ ص388.
[59] عاشورا ريشه ها، انگيزه ها، رويدادها، پيامدها ؛ ص230.
[60] متن پیام حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی به سیزدهمین اجلاس بین‌المللی تجلیل از پیرغلامان و خادمان حسینی؛15/7/1394.
[61] همان.
پایگاه اطلاع رسانی دفتر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی(مدظله)