مقدمه
خانواده، اساسی‌ترین واحد اجتماعي است كه كودك در دوران آغازين زندگي، رشد چندجانبه خود را در آن تجربه می‌کند و عمده شخصيت او در تعاملات خانوادگي شكل می‌گیرد. به دلايل گوناگون، به‌ویژه از بُعد عاطفي، مادر بيشترين نقش را در پرورش و شکل‌گیری شخصيت و تربيت كودك ايفا می‌کند. مكتب غني و انسان‌ساز اسلام که همة جوانب و زمینه‌های مربوط به رشد و تعالي انسان را مدنظر قرار می‌دهد، توجه ويژه‌ای به خانواده و مخصوصاً به مادر به عنوان مؤثرترين عامل، در تربيت كودك دارد. با توجه به اين دلايل، در اندیشه‌ها و آثار تربيتي و همچنين سيره‌ي عملي امام خميني (ره) كه برگرفته از چنين مكتبي است، توجه به خانواده و به‌ویژه مادر جلوة به‌خصوصی دارد. ایشان به نقش تربیتی مادر تأکید ویژه‌ای دارند و تربیت را نعمتی ویژه انسان‌ها می‌داند که با توجه به اثرات آن، در تمام مراحل زندگی و به‌ویژه دوران حساس کودکی، بسیار لازم و مهم است. ایشان بخش اعظم این مسئولیت را متوجه مادران، به عنوان الگویی سرشار از عاطفه برای کودکان، دانسته و آن را وظیفه‌ای انسانی و الهی برای بانوان می‌دانستند؛ همچنان که همواره می‌کوشیدند تا با احیای مقام واقعی مادران و نقش آنان در مسئله تربیت، حضور مؤثر و نامحسوس بانوان در امور اجتماع و رابطه مستقیم آن با سعادت اجتماع را به همگان یادآوری کنند.
1. جایگاه و منزلت مادر در اسلام
حقوقی را که اسلام برای مادران مشخص کرده، بسیار فراتر از حقوقی است که برای دیگران حتی پدر قائل شده است. جایگاه مادر از منظر اسلام عبارتند از:
الف) در قرآن کریم
کلمه مادر به اشکال مختلف و به‌صورت جمع و مفرد، مانند: «ام»، «والدتی»، «امّ موسی»، «والدات»، «امهات» و امثال آن فراوان در قرآن آمده است. خداوند در هر یک از این آیات، با عظمت و بزرگی از مادر یاد کرده و به نوعی از مقام او تمجید نموده است و در دو مورد، زمانی که سفارش احسان و نیكى به پدر و مادر را یادآور می‌شود، به دوران دشوار باردارى مادر و تولد فرزند و شیرخوارگى آن اشاره می‌کند؛ و در مورد دیگر آن، از انسان می‌خواهد كه شكرگزار او و پدر و مادرش باشد.و, «و وصّینا الانسان بوالدیه احسانا حملته امّه كرها و وضعته كرها و حمله و فصاله ثلاثون شهرا» (به انسان سفارش احسان و نیكى به پدر و مادرش را نمودیم. مادرش او را به دشواری باردارى كرد و به دشواری او را وضع نمود و باردارى و شیرخواری او سى ماه است) (احقاف/ 15) و «ووصّینا الانسان بوالدیه حملته امه وهناعلى وهن وفصاله فى عامین ان اشكرلى ولوالدیك الىّ المصیر» (لقمان/ 14).
ب) در سیرة پیامبر (ص) و امامان
شخصیت، مقام و رعایت حقوق مادر در احادیث نبوی و سیرة نبی اکرم (ص) به‌خوبی بیان شده است. پیامبر (ص) در تبیین مقام مادر می‌فرماید: «الجنه تحت اقدام الامهات» (بهشت زیر پای مادران است) (محمدی ری‌شهری، 1385، 552).
امام سجاد (ع) نیز در باب حق مادر و عظمت او می‌فرماید: «حق مادر بر تو این است که بدانی او تو را حمل نمود، آن‌گونه که هیچ‌کس، دیگری را حمل نمی‌کند؛ و از میوة قلبش به تو داد که احدی به دیگری نمی‌دهد؛ تو را با جمیع اعضا و جوارحش در آغوش گرفت و باکی از اینکه گرسنه باشد، نداشت در حالی‌که در آفتاب بود، تو را می‌پوشاند تا تو را در سایه نماید. خواب را به خاطر تو ترک نمود. تو را از سرما و گرما محافظت نمود و تو در برابر این همه خدمت، کجا می‌توانی شکرگزار او باشی، مگر به کمک و یاری و توفیق پروردگار» (ابن‌بابویه، 1384، 460).
اهمیت فرزند‌آوری و پرورش فرزند به حدی است که دعای اولیای الهی بر این امر اختصاص یافته است:
«وَ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا هَبْ لَنَا مِنْ أَزْوَاجِنَا وَذُرِّيَّاتِنَا قُرَّةَ أَعْيُنٍ وَ اجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَاماً» (فرقان/74).
«هُنالِكَ دَعَا زَكَرِيَّا رَبَّهُ قَالَ رَبِّ هَبْ لِي مِن لَدُنْكَ ذُرِّيَّةً طَيِّبَةً إِنَّكَ سَمِيعُ الدُّعَاءِ» (آل عمران/38). این آیات و آیات دیگر در این رابطه ما را به اهمیت و توجه شدید اسلام به فرزند رهنمون می‌سازند و نشان می‌دهند که اسلام به فرزند به عنوان یک انسان کامل، احترام و ارزش فوق‌العاده‌ای می‌نهد.
یکی از کارکردهای نقش مادری، تربیت فرزند است که در مکتب اسلام، عبارت است از: احیای فطرت خداآشنای آدمی و پرورش ابعاد وجودی او در جهت حرکت به‌سوی کمال بی‌نهایت (قائمی، 1387، 27). امام علی (ع) نیز در نامة 31 نهج‌البلاغه به این نکته اشاره می‌کنند: «انّما قلب الحَدثِ کالارض الخالیه ما ألْقِیَ فِیها مِن شَیْءٍ قَبِلَتْهُ» (قلب نوجوان چنان زمین کاشته نشده، آماده پذیرش هر بذری است که در آن پاشیده شود)(دشتی، 523، 1379) و درباره ویژگی تربیت دوران کودکی می‌فرمایند: «العلمُ فی الصِغَر، کالنقش فِی الحجر» (علم‌آموزی در کودکی همانند نقش بر روی سنگ پایدار است). از این‌رو، خطاب به فرزند گرامی خویش می‌فرماید: «بر آن شدم، تو را با خوبی‌ها تربیت کنم؛ زیرا در آغاز زندگی قرار داری، تازه به روزگار روی آورده‌ای، نیتی سالم و روحی با صفا داری» (همان).
2. جایگاه محوری مادر از منظرامام خمینی (ره)
اهمیت زن از منظر امام (ره) به نقش مادری وی بازمی‌گردد؛ ایشان می‌فرمایند: «عنایتی که اسلام به زنان دارد، بیشتر از عنایتی است که به مردان دارد…؛ زنان، مردان شجاع را در دامان خود بزرگ می‌کنند و قرآن کریم انسان‌ساز است و زنان نیز انسان‌سازند». امام (ره) مهم‌ترین وظیفة زنان را تربیت فرزند دانسته و آن را با شغل انبیا، برابر می‌دانند. ایشان می‌فرمایند: «انبیا آمده‌اند که انسان بسازند، انبیا مأمورند افرادی که بشر هستند و با حیوانات فرقی ندارند؛ اینها را انسان کنند. شغل انبیا همین است. باید شغل مادرها هم همین باشد نسبت به بچه‌هایی که در دامانشان است و با اعمالشان آنها را تزکیه کنند» (امام خمینی،1374، 8، 162).
امام (ره)، شغل مادرى را شریف‌ترین شغل می‌دانند: «این مادر كه بچه در دامن او بزرگ می‌شود، بزرگ‌ترین مسئولیت را دارد و شریف‌ترین شغل را دارد، شغل بچه‌داری. شریف‌ترین شغل در عالم، بزرگ كردن یك بچه است و تحویل دادن یك انسان است به جامعه» (امام خمینی، 1384، 6، 261).
آنچه جالب و بسیار مهم است، نظر امام (ره) در مورد زنان و تشبیه آنها به دو چیز مقدس است:
الف) تشبیه مادر به قرآن کریم، از لحاظ انسان‌سازی و انسان‌پروری؛
ب) تشبیه مادر به انبیا، از لحاظ قابلیت تربیت و تزکیه کردن.
با توجه به اینکه در مکتب اسلام، به تربیت افراد، چه از جهت پرورش شایسته انسانی و چه از جهت مقدمه بودن برای ساختن جامعه، توجه خاصی شده است؛ حضرت امام (ره) ریشه گرفتاری‌ها را تربیت نشدن انسان‌هایی دانسته‌اند که در کسوت‌های مختلف اجتماعی و فردی در جامعه ظاهر می‌شوند (خمینی،1384، 15، 491). ایشان با در نظر گرفتن فطرت توحیدی اسلام، تربیت را عامل شکوفایی انسان دانسته‌اند. (همان، 14، 33). چنان‌که می‌فرمایند: «دامن مادر، بزرگ‌ترین مدرسه‌ای است که بچه در آن تربیت می‌شود. آنچه بچه از مادر می‌شنود، غیر از آن چیزی است که از معلم و یا پدر می‌شنود» (كردلو، 1373، 398).
خانم طباطبایی، عروس امام (ره) نقل می‌کنند: «امام (ره) نقش مادر را در خانه بسیار تعیین‌کننده می‌دانستند و به تربیت بچه اهمیت زیادی می‌دادند. گاهی ما به شوخی می‌گفتیم: پس زن باید همیشه در خانه بماند؟ ایشان در جواب می‌گفتند: شما خانه را دست‌کم نگیرید، تربیت بچه‌ها کم نیست. اگر کسی بتواند یک نفر را تربیت کند، خدمت بزرگی به جامعه کرده است. ایشان معتقد بودند که تربیت فرزند از عهده مرد بر‌نمی‌آید و این کار دقیقاً به زن بستگی دارد؛ چون عاطفه زن بیشتر است و قوام خانواده هم باید بر اساس محبت و عاطفه باشد» (رجایی، 1385، 33). تأکید بر نقش مادر به‌منظور نفی نقش پدر و یا کم‌اهمیت جلوه دادن آن نیست؛ بلکه جایگاه تأثیرگذار مادر مدّ نظر است جایگاهی که نزد امام (ره) از شرافت بسیار بالایی برخوردار بود؛ آن چنان‌که زنان را در این شرافت جلوتر از مردان می‌دانستند (شرفي، 1386، 29).
جمع‌بندی
اسلام بر جایگاه زن و نقش مادری او تأکید خاصی دارد و بارها در قرآن کریم و سیرة عملی پیامبر (ص) و امامان مورد توجه بوده است. امام خمینی (ره) نیز که پرورش‌یافتة این مکتب است در سیرة علمی و عملی خود بر جایگاه محوری مادری در نظام خانواده، نظر ویژه‌ای دارند و نقش مادری را پررنگ‌ترین و شریف‌ترین وظیفه و کارکرد زن در خانواده اسلامی می‌دانند و تردیدى باقى نمی‌ماند که این نقش، یك محور اساسى و بدون جایگزین در حركت جامعة اسلامى و سلامت آن است.
منابع
* قرآن کریم
* نهج‌البلاغه، علی بن ابی‌طالب (ع)؛ ترجمه محمد دشتی، نسیم حیات، 1379.
- ابن‌بابویه، محمد بن علی؛ من لا یحضر الفقیه؛ ترجمه سید حسن موسوی‌خراسانی و محمد آخوندی؛ دارالکتب الاسلامیه؛ 1384.
- خميني، روح‌الله؛ چهل حديث؛ تهران: نشر رجا، 1368.
- خمینی (ره)، روح‌الله؛ شرح حدیث جنود عقل و جهل؛ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1391.
- خمینی (ره)، روح‌الله؛ صحيفه نور (مجموعة رهنمودهاي امام خميني)؛ تهران: انتشارات شركت سهامي چاپخانه وزارت ارشاد اسلامي، 1384.
- رجایی، غلامعلی؛ برداشت‌هایی از سیرة امام خمینی (ره)؛ تهران: نشر عروج، 1385.
- شرفي، محمدرضا؛ تربيت اسلامي با تأکید بر دیدگاه‌های امام خميني (ره)؛ تهران: پنجره، 1386.
- قائمی امیری، علی؛ نقش مادر در تربیت؛ ناشر امیری، 1387.
- كردلو، منيره؛ تربيت كودكان و نوجوانان از ديدگاه حضرت امام؛ مجموعه مقالات كنگره آثار و انديشه تربيتي امام‌خمینی (ره)، 1373.
- محمدی ری‌شهری، محمد؛ میزان الحکمه؛ ترجمه حمیدرضا شیخی؛ دارالحدیث، 1385.