داستان آدم و حوا (علیهما السلام) در قرآن کریم/ مسعود حامد عباسی

منبع: کوثر 1382 شماره 9


و اذقال ربّک للملائکه انّی جاعل فی‌الارض خلیفه…
«و آنگاه که پروردگارت به فرشتگان گفت: من قرار دهنده خلیفه‌ای به روی زمین هستم…»(بقره، 30)
براساس قرآن کریم، آدم در زمین و از خاک زمین، آفریده شده است.(1) در بعضی آیات آمده که خداوند؛ آدم را از خاک و در برخی، از گل چسبناک«طین لارب»(2) و در جای دیگر از لجن بویناک «من حما مسنون»(3) و در جای دیگر از گل خشکی چون سفال «خلق الانسان من صلصال کالفخار»(4) آفرید.
قدر جامع این تعبیرات آن است که خداوند، آدم را از خاک آغاز فرمود و سپس خاک را با آب درآمیخت و صروت گل درآورد و آ“گاه گل به لجن نمناک تبدیل و سرانجام مانند سفال شد.(5)
و در وجه تسمیه آدم گفته‌اند که این کلمه عبری است و به معنای زمین و خاک، که معنای ساخته شده از خاک را تداعی می‌کند. برای این نام (آدم) چهار وجه ذکر شده است:
1- چون جسم آدم از خاک روی زمین (ادیم) گرفته شده است. 2- چون پوست او گندمگون (آدم) بوده است. 3- چون او از درآمیخته شدن عناصر گوناگون و نیروهای مختلف آفریده شده است. (ادمه: الفت و اختلاط). 4- چون او از دمیده شدن روح الهی معطر شده است. (ادام: آنچه طعام را خوش بو می‌سازد) (6)
آفرینش حوّا :
و خلق منها زوجها…
«و خداوند همسر آدم را از جنس وی بیافرید….» (نساء –1)  در این که چگونه خداوند آدم و حوّا را از خاک آفرید، احتمالات و فرضیه‌های گوناگونی ارائه شده است. اما خداوند در ذکر حکمیش می‌فرماید: ما اشهدتهم خلق السماوات والارض و لاخلق انفسهم….
«ما آنان را شاهد آفرینش آسمانها و زمین و خلقت خودشان قرار ندادیم….» (کهف/51)
داستان آدم و حوا به جز قرآن مجید، تورات، انجیل و اوستا، در افسانه‌های یونانی، سومری و بابلی نیز آمده است.
بهشت آدم :
وقلنا یا آدم اسکن انت و زوجک الجنة…
«و به آدم گفتیم: ما خود و همسرت، در این بهشت سکونت گزینید…» (بقره/35)
“جنّه” در اصل از جنّ بمعنای پوشیده از دید است، چنان که جنّه اللّیل – یعنی: شب؛ تاریک شد و به کودک پنهان در رحم جنین و به موجودات نامرئی جنّ گفته می‌شود، همینطور به زمین پوشیده از درخت جنّت یعنی بوستان و بهشت گفته می‌شود. (7)
بهشتی که آدم و همسرش در آن سکونت داشتند، از نظر بعضی از مفسرین قدیم، همان بهشت خلد برین بوده و بعضی گفته‌اند: بهشتی از بهشتهای آسمانی غیر از بهشت خلد است؛ زیرا بهشت خلد، بهشتی دائمی است که در آن تکلیف نیست. و بعضی نیز گفته‌اند که بهشت بوستانی از بوستانهای روی زمین است.(8) زیرا که شیطان به بهشت خلد راه ندارد. الف: و قرآن از قول شیطان نقل می‌کند که به آدم گفت: هل ادلک علی شجرة الخلد . «آیا می‌خواهی تو را به درخت خلد؛ راهنمایی کنم.» (طه/120) و این نشانگر این است که آدم در بهشت خلد نبوده است.
ب: این که بعضی از فرمان هبوط چنین استفاده کرده‌اند که آدم در آسمان بود و فرود آمده است، درست نیست، زیرا که در قرآن پیاده شدن حضرت نوح (ع) از کشتی (اهبط بسلام منّا…. هود/48) و برای رفتن بنی‌اسرائیل به شهر (اهبطوا مصراً … بقره/61) از واژه هبوط استفاده کرده است.
ج: و نیز بهشت اخروی؛ همیشگی است. (خالدین فیها لایبغون عنها حولاً «]اهل بهشت[ در آن جاودانند و از آغاز گرایش انتقال به جای دیگر را ندارند. کهف/108) و (لا یمسّهم فیها نصب و ما هم منها بمجزجین «هیچ رنج و زحمت در آنجا به آنها نرسد و هرگز از آن بهشت ابد بیرونشان نکنند.» حجر/48)(9)
از طرفی خداوند در آغاز داستان آدم به فرشتگان فرمود: اِنّی جاعِل‏ٌ فِی الأرضِ خَلیفةً – و هیچ دلیلی نداریم که خداوند این آدمی را که در این کره زمین آفریده به آسمانها برده باشد.
اکنون این سؤال پیش می‌آید که بهشت آدم در کدام نقطه زمین بوده است؟ از نظر تورات، رودی در بهشتِ آدم، جریان داشته که آن را مشروب می‌ساخته و به چهار نهر تقسیم می‌شده است: نهر فیشون، جیحون، حَدَّقِل و فرات. (10)
از نظر بعضی از مفسرین، بهشت آدم احتمالاً سرزمین قدس بوده است.(11) و این احتمال، مناسب با تأویل آیه فوق به فرمان سکونت بنی اسرائیل در سرزمین قدس در همین سوره (بقره) است.
وَاِذْ قُلنَا ادخلوا هذه للقریة فکلوا منها حیث شئتم رغداً … (بقره/58)
بهشت عدن که به موجب این داستان، مسکن آدم بود بنا به عقیده بعضی از محققین در شمال بین‌النهرین، در دشت فرات میان شهرهای عنه و هیت قرار داشت و بعضی از محققین آن را در ملتقای فعلی دجله و فرات میان شهرهای اور و اوریدو نزدیک به خلیج فارس می‌دانند.(12)
هبوط گاه آدم و حوّا در سَراَندیب :
فَقُلْنَا اهْبِطُوا مِنَها جَمیعاً… «گفتیم: همگی از بهشت فرو آیید…..» (بقره/38)
در بسیاری از روایات؛ کوه سراَدیب (سیلان یا سری‌لانکا) را در جنوب هندوستان به عنوان محل هبوط و اقامتگاه اولیه آدم (ع) ذکر کرده‌اند.(13) در این جزیره، کوهی است که پرتقالیها آن را کوه آدم نامیده‌اند در آن جای پای آدم است.(14) ارتفاع این کوه 7420 پاست و می‌گویند گیاهی که در این جزیره می‌روید از برگهایی است که آدم با خود از بهشت حمل کرد.(15) مسلمانان و مسیحیان و بوداییان به زیارت جای پای آدم که بر روی سنگی بر فراز کوه آدم حک شده، می‌روند.(16) منشأ این فکر که محل فرود آدم در جنوب هندوستان بوده پندار بعضی از مفسرین است که براساس آنچه در سِفْر پیدایش تورات آمده که در بهشت آدم چهار نهر جریان داشته، که نخستین آن فیشون بوده، فکر کرده‌اند رود فیشون، نهر هند است و بهشت عدن در هندوستان بوده و آدم و حوا پس از خروج از هندوستان به جنوب یعنی جزیره سراندیب (سیلان) هبوط کرده است. اما وقتی باستان‌شناسان خرابه‌های بین‌النهرین را مورد کاوش قرار دادند، دریافتند که بهشت آدم در بین‌النهرین بوده است.(17)
منابع و مآخذ:
(1) آل‌عمران: 59 – اِنَّ مَثَلِ عیسَی عِنداللهِ کَمثلِ آدمَ خَلَقُه مِن تُرابٍ…
(2) صافّات: 11.
(3) حجر: 26.
(4) رحمان: 14.
(5) قمی – سفینةالبحار ج 1.
(6) اصفهانی، راغب – مفردات – ج 1/ صص: 38-39.
(7) همان: صص: 96-97.
(8) طبرسی، تفسیر مجمع البیان ج 1/ص 187.
(9) در روایتی از امام صادق (ع) روایت شده که بهشت آدمی از بوستانهای دنیا بود که خورشید و ماه بر آن می‌تافت و اگر از بهشت اُخروی بود، هرگز از آن رانده نمی‌شد. (تفسیر نورالثقلین ج 1/ص 92).
(10) تورات، سفر پیدایش، 2 : 14.
(11) بیضاوی، قاضی – تفسیر انوار التنزیل، ج 1/ص 49.
(12) جیمزهاکس، قاموس کتاب مقدس، ص 602.
(13) طبری: محمدبن جریر، تفسیر – ج 1/ص 121.
(14) معین، محمد – فرهنگ معین/ اعلام: ج 11/ ص 744.
(15) تاریخ طبری، ج 1/صص: 121-125-126.
(16) رحله‌بن بطوطه – ج 4/صص: 181-182.
(17) مجله الهلال، سال 1352 شماره 7، ص 964.