چکیده
پوشش زن از احکام مشترک میان همه ادیان ابراهیمی (یهودیت، مسیحیت و اسلام) است که هر کدام جداگانه اهمیت و جایگاه آن را مورد تأکید قرار داده‌اند؛ تنها تفاوت در حدود حجاب و گاه فلسفه آن می‌باشد. در آیین یهود، بر استفاده از پوشش سراسری برای اندام و پوشش سر تأکید شده است؛ البته در مورد دختران مجرد، موی سر به شرط سادگی می‌تواند مشخص باشد. به عبارت دیگر در یهودیت، رعایت حجاب متلازم با تأهل است؛ حال آن که در آیین مسیحیت، تجرد مقدس شمرده می‌شود، لذا رعایت پوشش کامل و پرهیز از آرایش و جلوه‌گری برای از بین بردن زمینه تحریک در جامعه، به صورت شدیدتری دنبال شده است؛ چرا که رهبانیت و ترک لذایذ دنیوی از اصول این دین بوده و فلسفه پوشش هم به همین امر برمی‌گردد. در اسلام رعایت حجاب به منظور حفظ پاکی و قداست زن و اجتماع مورد توجه خاص قرار گرفته و حدود آن با توجه به آیات و روایات، پوشاندن همه بدن به جز وجه و کفین معرفی شده است.
متن
1) مقدمه
تحقیق در ادیان ابراهیمی[1]، نشانگر آن است که این ادیان از اشتراکات بسیاری برخوردارند. این اشتراک نظر، نه تنها در اصول کلی اعتقادی مثل ایمان به خدا، نبوت و معاد قابل ملاحظه است، بلکه در فروع و احکام دین نیز دستورات مشابهی مانند نماز، روزه، دعا، زیارت و حتی بعضی شعائر دینی وجود دارد و البته در تعالیم اخلاقی، این تشابه در مواردی به حداعلی می‌رسد. به طوری که دعوت به فضائل اخلاقی از قبیل راستی، درستکاری، صبر، گذشت، فداکاری، خدمت به دیگران و نیز رعایت عفت در مقابل هوس‌ها و نفسانیات و به طور کلی اموری که اغلب مشترکاً گناه شمرده می‌شوند، از ارکان زندگی اخلاقی پیروان می‌باشد. در همه این ادیان، رسولان به عنوان الگوی دینی از پاک‌ترین و عفیف‌ترین انسان‌ها به حساب می‌آیند و روحانیون ایشان از مرد و زن، پارساترین پیروان می‌باشند.
از دیگر اموری که مورد توجه خاص همه ادیان الهی بوده، مسأله «پوشش زنان یا حجاب» است؛ به‌طوریکه در سیرة زنان مقدس آنها، علاوه بر عفت‌پیشگی و منزه از خطا بودن، پوشش کاملی دیده می‌شود که زنان مومن این ادیان، هنوز در زی آن می‌باشند.
بنابراین با توجه به اهمیت این موضوع در این مقاله به بررسی تطبیقی ضرورت پوشش زنان و حدود آن در سه آیین بزرگ یهود، مسیحیت و اسلام با توجه به نص تعالیم کتب مقدس آنان خواهیم پرداخت تا روشن شود که در هر کدام از این سه دین بزرگ الهی، حجاب از چه جایگاه و اهمیتی برخوردار است و حدود و ثغور آن تا کجاست.
1) حجاب در آیین یهود
1-1) ضرورت عفاف و حجاب در آیین یهود
دین یهود با قدمت حدود 3300 سال[2] از قدیمی‌ترین ادیان صاحب شریعت محسوب می‌شود. در تعالیم یهود، اعم از کتاب آسمانی و سنت و سیره پیامبران و بزرگان بنی اسرائیل، علاوه بر اشاره به رعایت عفاف و پاکدامنی و تأکید بر حجاب زنان، همواره قوانینی برای حفظ عفت عمومی وجود داشته است و اگرچه در اثر پراکندگی قوم یهود، تفاوت‌هایی در کیفیت رعایت آن مشاهده می‌شود، اما به‌هرحال می‌توان از متون مقدس این آیین، قاعده اصلی و روش کلی را به‌دست آورد، هرچند که بعضی از پیروان کنونی بدان پایبندی کافی نشان نمی‌دهند.
اهمیت رعایت عفاف در مهم‌ترین دستورات خداوند به حضرت موسی (ع) در کوه طور که «ده فرمان» نامیده می‌شود با این عبارات بیان شده است:
فرمان هفتم: زنا مکن
فرمان دهم: و بر زن همسایه‌ات طمع نورز و… (تورات، سفرتثنیه: 5/7و10؛ سفر خروج: 20/14و17) که هر دو حکم به رعایت عفت جنسی و حریم ارتباط زنان و مردان بیگانه اشاره دارد.
در تورات نیز بر اهمیت رعایت عفت در مورد دختران تأکید شده است: «دختر خود را بی‌عصمت مساز و او را به فاحشگی وامدار. مبادا زمین مرتکب زنا شود و زمین پر از فجور گردد» (همان، سفر لاویان: 19/30).
علاوه بر این عباراتی در تورات و نیز کتب انبیاء وجود دارد که رواج استفاده از حجاب سر و اندام و حتی صورت با روبند یا برقع را در قوم حضرت ابراهیم (ع) و نیز بنی‌اسرائیل نشان می‌دهد؛ چنانکه آمده است:
الف) در نقل ماجرای ازدواج اسحاق (پسر ابراهیم (ع) یا رفقه یا به زبان لاتین ربکا) در سفر پیدایش آمده است: «رفقه چشمان خود را بلند کرد و اسحاق را دید و از شتر فرود آمد، زیرا که از خادم پرسید، این مرد کیست که در صحرا به استقبال ما می‌آید و خادم گفت آقای من است، پس برقع خود را گرفته خود را پوشانید» (همان، سفر پیدایش: 24/65-64). قابل ذکر است خاخام اوریل داودی، مرجع پیشین مذهبی یهودیان ایران، وجوب حجاب در شریعت یهود را مستند به همین قسمت تورات می‌داند.
روشن است که در این نقل تورات، استفاده از روبنده برای کسی که همسر اسحاق پسر ابراهیم (ع) است، به صراحت بیان شده و این امر نشان دهنده رواج استفاده از روبنده در میان بانوان بنی‌اسرائیل است.
ب) تورات در مورد عروس یهودا (پسر یعقوب پسر اسحاق پسر ابراهیم (ع)) می‌گوید: «پس رخت بیوگی را از خویشتن بیرون کرده و برقعی بر روی کشیده و خود را در چـادری پـوشیـده و بـه دروازه عیـنـایم کـه در راه تمنه است، نشست» (همان، 38/15-14).
در این عبارات نیز از روبنده و چادر استفاده شده که نشانگر رواج آنها در میان بنی‌اسرائیل است و بر سنت و سیرة خاندان انبیاء بنی‌اسرائیل در این باب دلالت دارد.
عبارت دیگری نیز در کتاب «روت» در باب استفاده از چادر وجود دارد: «و بوعز (مردی از بنی‌اسرائیل خطاب به روت ـ عروس نعومی ـ از زنان بنی اسرائیل) گفت: چادری که برتوست بیاور و بگیر، پس آن را بگرفت و او شش کیل جو پیموده بر آن گذاشت و به شهر رفت» (عهد عتیق، کتاب روت: 3/15).
موضوع رعایت عفاف و حجاب در دین یهود از چنان اهمیتی برخوردار است که در یکی از کتب عهد عتیق به زنانی که حدود الهی را رعایت نکرده و از قوانین شرعی سرپیچی می‌کنند، نسبت به نزول عذاب هشدار داده شده است. در کتاب اشعیای نبی که هشدارهای الهی به قوم بنی‌اسرائیل بیان شده، در مورد زنان گنهکار یهود آمده است: «خداوند می‌گوید از این جهت که دختران صهیون[3] (زنان یهود) متکبرند و با گردن افراشته و غمزات چشم راه می‌روند و به ناز می‌خرامند و به پایهای خویش خلخال‌ها را به صدا درمی‌آورند، بنابراین خداوند فرق سر دختران صهیون را کل خواهد ساخت و …» (عهد عتیق، کتاب اشعیاء: 3/18-16).
همچنین در تعالیم تلمود[4] برای حضور زن در اجتماع شرایط خاصی ذکر شده که عدم توجه به آن موجب بطلان ازدواج آنها خواهد شد: «زنانی که در موارد زیر به رفتار و کردار آنها اشاره می‌شود، ازدواجشان باطل است و مبلغ کتوبا (مهریه) به ایشان تعلق نمی‌گیرد: زنی که از اجرای قوانین یهود سرپیچی می‌کند و فی‌المثل بدون پوشانیدن سر خود به میان مردان می‌رود، در کوچه و بازار، پشم می‌ریسد و با هر مردی از روی سبکسری به گفتگو می‌پردازد. زنی که در حضور شوهر خود به والـدین او دشنام می‌دهـد و زن بلند صدا که در خانه با شوهر خود به صدای بلند درباره امور زناشوئی صحبت می‌کند و همـسایـگان او مـی‌شـنـونـد که چه می‌گوید» (تلمود، میشنا کتوبوت: 7/6).
در این متون، چند نکته در باب حدود و حریمی که زن یهودی در ارتباط با اجتماع باید مورد توجه قرار دهد، حائز اهمیت است:
1- ضرورت دارد زن با پوشش سر به میان مردان برود.
2- زن نباید از روی سبکسری با هر مرد نامحرم به گفتگو بپردازد.
3- زنی که با صدای بلند در حالی که همسایگان صدای او را می‌شنوند درباره امور زناشویی گفتگو کند، خلاف شرع مرتکب شده است.
2-2) حدود حجاب زنان در شریعت یهود
با توجه به مضامین بیان شده در مورد پوشش خاص زنان بنی‌اسرائیل، استفاده از چادر به عنوان پوشش سراسری که همه اندام را می‌پوشاند و نیز روبنده که صورت توسط آن مستور می‌گردد، محرز می‌باشد؛ اگرچه در سیره عملی بانوان یهود گاهی استفاده از روبنده معمول نبوده است.
دکـتر مناخـیم.م. بریـر[5] (پرفسور ادبیات در دانشگاه یشیوا) در کتـاب «زنان یهودی در ادبیات ربانی» می‌گوید: «همواره این سنت برای زنان یهودی وجود داشته که با یک پوشـش سـر بـا هـر چـیـزی بـیـرون و در مـجـامع بـرونـد، حـتـی ایـن کـه هـمـه صـورت را بـپـوشـانـنـد و تنـها یـک چشـم را آزاد بـگـذارنـد».(M. Brayer, 1986: P.139)
یکی دیگر از علماء معاصر یهود در فلسطین اشغالی به نام «هاراو یعقوو یسرائل لوگاسی» در کتاب خود به نام «بت یعقوو» که به زبان عبری نگاشته است، در بخش حجاب زنان به طور مفصل در باب کیفیت پوشش و حجاب زنان بحث کرده که اهمّ آن از این قرار است:
– لباس باید به حدی گشاد و آزاد باشد تا اندام بدن به هیچ عنوان در آن برجسته نگردد و کمربند بسته نشود.
– آستین‌ها باید تا مچ دست را بپوشاند.
– گردن از طرفین تا شروع شیب کتف از پشت و در جلو تا بالای استخوان جناغ را بپوشاند (یعنی تمام دور گردن پوشانده شود)؛ حتی پاها باید پوشیده باشد و از پشت جوراب نباید پوست پا دیده شود و جوراب‌های عکس‌دار و با رنگ‌های تند ممنوع است.
– پوشش سر باید تمام موی سر را بپوشاند و آرایشی که باعث جلب توجه دیگران گردد گناه بسیار بزرگی است (یعقوو یسرائل لوگاسی، 1980م: ص110).
قابل ذکر است که حدود و پوشش مذکور برای زنان متأهل است و از نظر آیین یهود، دختر یهودی تا قبل از ازدواج حدود خاصی برای پوشش دارد و آن عبارت است از پوشش ساده لباس که دامن آن تا ده سانت زیر زانو و آستین آن تا آرنج است و موی سر به شرط سادگی می‌تواند مشخص باشد (البته هنگام عبادت باید پوشیده شود) و در صورتی که به شانه برسد باید جمع گردد. البته طبق توصیه‌های اکید تعالیم تلمود دختر یهودی باید حوالی بلوغ ازدواج کند و پس از ازدواج، رعایت حجاب در مقابل همه مردان به جز پدر و شوهر بر او واجب است.
3-2) سیره عملی زنان یهود در طول تاریخ
همانطور که نقل شد، سیره بانوان بنی‌اسرائیل (زنان انبیاء و بزرگان بنی‌اسرائیل) در عهد عتیق بر رعایت عفت و حریم حجاب بوده است.
در طول تاریخ نیز حجاب همواره از سوی زنان مؤمن یهود رعایت می‌شده است؛ البته در بعضی دوره‌ها حتی صورت نیز پوشانده می‌شده و در برخی تنها پوشش سر انجام می‌گرفته است. در بعضی روایات تلمود نیز پوشاندن سر با سبد (کلاه توری که زنان دوک‌های ریسندگی خود را بر روی آن می‌گذاشتند) کافی شمرده شده است.
«ویل دورانت» در «تاریخ تمدن» در مورد وضع زنان یهود در قرون وسطی می‌نویسد: «در طول قرون وسطی یهودیان همچنان زنان خویش را با لباس‌های فاخر می‌آراستند؛ لکن به آنها اجازه نمی‌دادند که با سر عریان به میان مردم روند» (دورانت، 1365: ج12، ص63).
در سـفرنامه فدت آفاناس، «یویچ کاتـف» دربارة پوشـش زنان یـهودی عـصر صفـویه آورده اسـت: «مردان و زنـان آنها پیراهـن آلـبالوئی رنگ بر تن دارند که از نظر ظاهر شبیه به لباس کشیش‌های روسی است. زنان روسری زرد رنگی به سر می‌بندند و صورت خود را نمی‌پوشانند» (ر.ک. آقاحسین شیرازی، 1383).
در یکی از مقالات دانشنامه ایرانیکا در مورد پوشش کلیمی‌های ایران و عراق آمده است: «زنان روی سرشان روسری‌هایی با منگوله‌های آویزان که به روش متنوعی گره زده می‌شد، می‌بستند. هنوز هم زنان مسن‌تر آنها جامه سنتی به تن می‌کنند؛ یعنی لباس‌های تیره رنگ بدون حاشیه‌دوزی و قبای سیاه مربع شکلی که روی شانه‌ها‌یشان قرار می‌گیرد. آنها دستمال بر سر می‌کنند که یک انتـهایـش در پشت و دومی در پیشانی گره می‌خورد» (پوشاک ایران زمین، 1382: صص284- 283).
در دوران قاجار زنان یهود از چادرمشکی و روبنده مشکی استفاده می‌کردند (روبنده بانوان مسلمان سفید بود) (فرزندان استر، 1384: ص183).
1-3-2)پوشش بانوان یهود در عصر حاضر
بانوان یهودی در اروپا تا قرن نوزده یعنی تا وقتی که با فرهنگ دنیوی غرب احاطه نشده بودند، حجاب داشتند؛ ولی بعدها با فرهنگ اطراف خود بیشتر آمیخته شده و از پوشش آنها کاسته شد. امروزه اغلب بانوان یهود موهای خود را جز در سیناگوگ (کنیسه) نمی‌پوشانند و بعضی بانوان مؤمن بر اساس فتاوای بعضی از خاخام‌های اشکنازی (کشورهای غربی) استفاده از کلاه‌گیس را از دیگر اشکال پوشش سر جهت جایگزین کردن حجاب سنتی راحت‌تر یافتند و مانند فرقه «حسیدیه» برای پوشش تنها از کلاه‌گیس استفاه می‌کنند. قابل ذکر است که عموم علماء سفارادیم (کشورهای شرقی) کلاه‌گیس را به عنوان حجاب سر قبول ندارند.
امروزه بسیاری از بانوان مؤمن یهودی ارتدکس (خصوصاً فرقه حریدیم) در فلسطین اشغالی از پوشش و لباس‌های ساده و وزین در اجتماع استفاده می‌نمایند (ماضی،1381: ص 292).
3) حجاب در آیین مسیحیت
1-3) ضرورت عفاف و حجاب در آیین مسیحیت
آیین مسیحیت نه تنها احکام شریعت یهود در مورد حجاب زنان را تغییر نداده، بلکه قوانین آن را استمرار بخشیده است و در برخی موارد قدم را فراتر نهاده و با تاکید بیشتری اهمیت رعایت عفت را مطرح ساخته است؛ چرا که در شریعت یهود تشکیل خانواده و ازدواج امری مقدس محسوب می‌شود، حال آنکه از دیدگاه مسیحیت تجرد مقدس شمرده شده است؛ لذا روشن است که برای از بین بردن زمینه تحریک و تهییج، زنان به رعایت پوشش کامل و دوری از آرایش و تزیین به صورت شدیدتری فراخوانده شده‌اند.
در انـجیل متی[6] از قول حضرت عیسی (ع) آمده است: «شنیده‌اید که به اولین ]ادیان گذشته[ گفته شده است زنا مکن، لیکن من به شما می‌گویم هر کس به زنی نظر شهوت اندازد، همان دم در دل خود با او زنا کرده است. پس اگر چشم راستت تو را بلغزاند، قلعش کن و از خود دور انداز…» (انجیل متی: 5/31-27).
در رساله پطرس رسول در مورد نحوه پوشش و آرایش زنان مسیحی آمده است: «و شما را زینت ظاهری نباشد، از بافتن موی و متحلی شدن به طلا و پوشش لباس، بلکه انسانیت قلبی در لباس غیرفساد، روح تعلیم و آرام که نزد خدا گرانبهاست، زیرا بدین گونه زنان مقدس در سابق نیز که متوکل به خدا بودند، خویشتن را زینت ]باطنی[ می‌کردند و شوهران خود را اطاعت می‌کردند مانند ساره که ابراهیم را مطیع می‌بود و او را آقا می‌خواند و شما دختران او شده‌اید» (رساله پطرس:3/6-1). پطرس در این کلام به دو نکته «نداشتن زینت ظاهری» و «استفاده از لباس غیرفساد» در باب نحوه پوشش اشاره کرده که هر دو، مخصوص زنان مقدس و مؤمن است.
پولس نیز در این باره کلامی دارد: «همچنین زنان خویشتن را بیارایند به لباس مزین به حیا و پرهیز، نه به زلف‌ها و طلا و مروارید و رخت گرانبها، بلکه چنان که زنانی می‌شاید که دعوی دین‌داری کنند به اعمال صالـحـه» (رساله اول پولس به تیموتائوس: 2/15-9).
در آیین مسیحیت بر ضرورت عفاف و خانه‌نشینی زنان تأکید شده است، چنانکه پولس به تیطس می‌نویسد: «اما تو سخنان شایسته تعلیم صحیح را بگو که مردان هوشیار و باوقار و خرداندیش در ایمان و محبت و صبر صحیح باشند. همچنین زنان پیر در سیرت متقی باشند و نه غیبت‌گو و نه بنده شـراب زیاد، بـلکه معلـمات تعلیم نیکو، تا زنان جـوان را خرد بیـاموزنـد که شـوهر دوست و فرزند دوست باشند و خرداندیش و عفیفه و خانه‌نشین و نیـکو و مطیع شوهران خود که مبادا کلام خدا متهم شود» (رساله پولس به تیطس: 2/7-3).
از مضامین مذکور برمی‌آید که پوشش مورد نظر برای زنان، لباسی غیرتحریک‌آمیز و خالی از زینت است؛ در عین حال مطالبی در مورد ضرورت پوشش سر برای زنان هنگام نیایش نیز در رسـالات پولـس دیده مـی‌شود: «حال نـظر خـودتان در این‌باره چیست؟ آیا درسـت است که یـک زن در یک جمع بدون پوشش سر دعا کند، …» (رساله پولس به قرنتیان:1/15-11).
بعضی مسیحیان از عبارت فوق، پوشش سر را تنها هنگام دعا مستند می‌دانند، ولی سیره عملی مسیحیان درصدر مسیحیت مؤید رعایت حجاب زنان مسیحی در اجتماعات می‌باشد که خواهد آمد.
در دستورات دینی پاپ‌ها و بزرگان صدر مسیحیت در باب لزوم رعایت عفاف و حجاب نکات مختلفی آمده است. در سیره بزرگان صدر مسیحیت و قرون وسطی نیز توجه به رعایت عفت و حجاب وجود داشته و لذا عموم زنان مسیحی بدان عامل بوده‌اند. تنها از قرن سیزده و سپس رنسانس است که تحولات عقیدتی و اجتماعی منجر به کاهش رعایت آن می‌شود. به طوری که ترتولین[7] (متولد160م) در رساله مشهورش به نام «درباره حجاب باکره‌ها»[8] می‌نویسد: «زنان جوان، حجاب‌هایتان را در کوچه و خیابان می‌پوشید. بنابراین شما باید آنها را در کلیسا بپوشید و شما وقتی در میان نامحرمان هستید حجاب دارید، پس در میان برادرانتان (دینی) نیز حجاب داشته باشید» (ر.ک. حکیم الهی، 1342).
حتی مواقعی که زنان در حفظ حجاب کوتاهی می‌کردند، بزرگان مسیحیت به زبان نهی سخن می‌گفتند، مثلاً در کلام «برتولد» اهـل «ریجنس بورگ» (حدود سال 1220) آمده است: «شما ای مردان می‌توانید به این کارها پایان بخشید و دلاورانه به مبارزه با آن قیام کنید، ابتدا با سخن خوش و اگر باز سرسختی نشان دهند. قدم میان نهید و روبند (تزیین شده) را از سر زن کشیده و پاره کنید و حتی اگر چهار دانه از موها نیز کنده شد آن را در آتش افکنید» (دورانت، 1365: ج 3، ص 498).
در این کلام، استفاده تزئینی از روبنده نهی شده که خود حاکی از آن است که روبنده تا آن زمان در میان زنان مسیحی رواج داشته است.
2-3) منشأ عفاف و حجاب در مسیحیت
نکته بسیار مهم آنکه منشأ عفت و پوشش در مسیحیت با دیگر ادیان متفاوت است. تعالیم خاصی که با عنوان آموزه‌های تجرد و ترک لذات دنیوی در عهد جدید[9] وجود دارد، زمینه عفت پیشگی مطلق در حد رهبانیت را در یک مسیحی مومن فراهم می‌کند، به‌طوری که حتی ازدواج به عنوان راه دوم مطرح می‌شود و بر اساس تعالیم عهد جدید، تجرد بر ازدواج برتری دارد.
عوامل درون دینی که باعث گرایش به رهبانیت در آیین مسیحیت گردیده، عبارت است از:
1- مجرد زیستن مسیح تا پایان عمر (33سالگی)، طبق گفته اناجیل و اعتقاد عموم مسیحیان؛
2- مجرد زیستن پولس پس از مسیحی شدن؛
3- نقل سخنان عیسی (ع) در اناجیل مبنی بر این که شاگردان من باید از پدر و مادر و کسان و حتی جان خود دست بشویند (انجیل لوقا: 14/26؛ 9/62-59؛ 9/4-1)؛
4- سخنان پولس در رساله‌ها و سیره او.
ستایش تجرد و پرهیز از ازدواج بارها توسط پولس تأکید شده است: «اما دربارة آن چه به من نوشته بودید مرد را نیکو آن است که زن را لمس نکند. لکن به سبب زنا هر مرد زوجه خود را بدارد و هر زن شوهر خود را بدارد… لکن این را می‌گویم به طریق اجازه نه حکم، اما می‌خواهم که همه مردم مثل خودم باشند، لکن هر کس نعمتی خاص از خدا دارد. یکی چنین و دیگری چنان؛ لکن به مجردین و بیوه زنان می‌گویم که ایشان را نیکو آن است که مثل من بمانند، لکن اگر پرهیز ندارند، نکاح بکنند؛ زیرا که از آتش هوس بهتر است» (رساله اول پولس به قرنتیان: 7/10-1).
پولس علت بهتر بودن تجرد از ازدواج را چنین بیان می‌کند: «اما خواهش دارم که شما بی‌اندیشه باشید، شخص مجرد در امور خداوند می‌اندیشد که چگونه رضامندی خداوند را بجوید و صاحب زن در امور دنیا می‌اندیشد که چگونه زن خود را خوش سازد و میان زن منکوحه و باکره نیز تفاوتی است؛ زیرا باکره در امور خداوند می‌اندیشد تا هم در تن و هم در روح، مقدس باشد، اما منکوحه در امور دنیا می‌اندیشد تا شوهر خود را خوش سازد» (همان).
بنابراین، منشأ رعایت حریم میان زن و مرد بیگانه و فلسفه پوشش خاص زنان مسیحی، اولاً طلب عفت مطلق از لذایذ دنیوی است و ثانیاً بر اساس تعالیم مسیحیت، زنی که خارج از کانون خانواده به خودآرایی بپردازد و باعث لغزش مردان بیگانه گردد، از نظر معنوی دچار مرگ می‌شود؛ زیرا طبق گفته پولس «زن عیاش در حال حیات مرده است» (رساله پولس به تیموتائوس: 5/6).
3-3) سیره عملی بانوان مسیحی در طول تاریخ
حضرت مریم بانوی مقدس عالم مسیحیت و الگوی زنان مسیحی سیرة پاک و عفیفانه‌ای دارد و پوشش سراسری که از صدر مسیحیت تا اوایل رنسانس همواره در شمایل‌های او به تصویر کشیده شده، مؤید این مطلب است. حتی پس از رنسانس با وجود فضای غیرمذهبی که بر همة شئون فرهنگی غرب سایه افکند، باز هم با پوشش سر خصوصاً با شنل نیلی رنگ دیده می‌شود که این امر حکایت از رعایت حجاب با استفاده از پوشش سراسری برای سر و اندام در سیره مسیحیت دارد.
رهبانیت در قرون اولیه میلادی به طور فردی توسط بعضی مسیحیان در پیش گرفته می‌شد و در قرن چهارم میلادی به صورت دسته جمعی یا جماعت رهبانی و دیرنشینی درآمد (ناس، 1382: ص640) و زنان راهبه در دیرها جدای از راهبان مشغول خدمت می‌شدند (فوگل، 1380: ص 278). در همه فرق رهبانی قرون گذشته تابه‌حال بانوان راهبه، سادگی و دوری از زینت و آرایش ظاهری را همراه با پوشیدگی اندام حفظ کرده و در روابط با مردان همواره حدود شرعی را حفظ می‌نمایند؛ لباس راهبه‌ها عموماً از یک سرپوش سفید رنگ زیرین همراه با یک سرپوش بلندتر که از پشت به زانو می‌رسد و به رنگ تیره‌تر (مشکی برای مقامات عالی‌تر= مادران و رنگ‌های روشن و سفید برای مقامات پایین‌تر= خواهران) می‌باشد، تشکیل شده است. دامن پیراهن آنها نیز بلند و تا روی پا می‌باشد و جوراب نیز عموماً به رنگ تیره و ضخیم است. روشن است که نوع پوشش راهبگان حکایت از حدود حجاب سنتی (پوشش سر و اندام‌ها به جز صورت و گاهی دست‌ها) دارد.
امروزه تحت تأثیر فضای مدرنیستی غرب، حجاب زنان در فرق کاتولیک و ارتدکس تنها در کلیسا و هنگام عبادت مورد تأکید است و برای زنان مؤمن، تنها عدم زینت ظاهری و آرایش همراه با سادگی در لباس توصیه می‌شود.
4) حجاب در آیین اسلام
همان طور که در همه ادیان الهی حفظ عفت به عنوان یک فضیلت اخلاقی و اجتماعی در پاسخ به ندای طبیعت و فطرت مورد تاکید قرار گرفته، در اسلام، رعایت عفت و حریم محرم و نامحرم برای زن و مرد مسلمان از اهمیت خاصی برخوردار است تا جایی که حجاب زن در برابر مردان بیگانه از ضروریات دین شمرده شده است (ر.ک. حکیم، 1969م: ج5، ص239).
1-4) آیات حجاب در قرآن کریم
آیات حجاب در طول ده سال حکومت اسلامی در مدینه بر پیامبر نازل گردید. این آیات در ابتدا، خطاب به زنان پیامبر بود و سپس مؤمنان را دربرگرفت و حکم جاری برای مسلمانان گشت. اهمّ این آیات از این قرار است:
الف) «یا نسـاء النـبی لستنّ کاحدٍ من النساء ان اتقتین فلا تخضعن بالقول … و لاتبرّجن تبرّج الجاهلیة الاولی…» (احزاب،32-31) ای زنان پیامبر شما اگر تقوا داشته باشید همانند دیگران نیستید؛ بنابراین، هرگز نرم و نازک با مردان سخن مگویید تا آن که دلش بیمار است به طمع افتد، بلکه متین و نیکو سخن بگویید و خانه را منزل‌گاه خویش قرار دهید و هرگز مانند دوره جاهلیت نخستین، آرایش و خودآرایی نکنید و نماز را برپای دارید و زکات را بپردازید و از خدا و رسولش اطاعت نمائید.
در این آیه بر عدم آرایش و زینت و رعایت عفت در رفتار تأکید شده است.
ب) «یا ایها الذین امنوا لاتدخلوا بیوت النبی … و اذا سألتموهن متاعاً فسئلوهن من وراء حجاب …» (احزاب، 53) ای کسانی که ایمان آورده‌اید داخل خانه پیامبر نشوید مگر آنکه به شما اجازه بر صرف غذا داده شود… و هنگامی که چیزی از وسایل زندگی از همسران پیامبر می‌خواهید، از پشت پرده بخواهید این کار دل‌های شما و آنها را پاک می‌دارد … .
در این آیه بر حفظ حریم همسران پیامبر با استفاده از پرده تاکید شده است.
ج) «یا ایها النبی قل لازواجک و بناتک و نساء المومنین یدنین علیهنّ من جلابیهنّ…» (احزاب،59) ای پیامبر، به همسران، دختران و بانوان مؤمن بگو روپوش‌های خود را برگیرند تا به عفاف و حریت شناخته شوند و مورد آزار و تعرض هوسرانان قرار نگیرند و خداوند، آمرزنده و مهربان است.
در این آیه نزدیک کردن و در برداشتن جلباب (پوشش سراسری) مورد تأکید است که اندام را حفظ نماید (مکارم شیرازی، 1371: ذیل آیه 59 سوره احزاب).
د) «قل للمؤمنین یَغُضّوا مِن ابصارهم و … و قل لِلمؤمنات یغضضنَ مِن ابصارهِنَّ و یَحفظن فروجَهُنَّ و لایُبدینَ زینتَهُنَّ اِلاّ ما ظَهَر منها وَ لْیَضربْنَ بِخُمرِهنَّ علی جیوبِهنَّ و لا یُبدینَ زینَتَهُنَّ اِلّا لِبُعُولَتهنَّ …» (نور، 30 و 31). (ای پیامبر) به مردان مؤمن بگو که چشم‌هایشان را فرو پوشند و فروج و اندامشان را محفوظ بدارند و این امر برای پاکیزگی شما بهتر است. بدرستیکه خداوند به هر چه انجام می‌دهید آگاه است و به زنان مؤمن بگو که چشم‌هایشان را فرو پوشند و فروج و اندامشان را محفوظ بدارند و زینت و آرایش خود را، جز آنچه ظاهر است، آشکار نسازند و سینة خود را با خمار (روسری) خود بپوشانند و زینت و جمال خود را آشکار نسازند، جز برای شوهران خود و پدران خود و … (در اینجا محارم زن نام برده می‌شوند) و آنگونه پا به زمین نزنند که زیور پنهان پاهایشان معلوم شود و ای اهل ایمان! همه به درگاه خداوند توبه کنید. امید است که رستگار شوید.
این آیه لزوم پوشیدن نگاه از نامحرم را هم برای مرد و هم زن با عباراتی جداگانه مورد تأکید قرار داده و آشکار نکردن زینت و انداختن روسری بر روی سینه و گریبان را از زنان خواسته است.
با استفاده از آیات مذکور حدود حجاب چنین معین می‌گردد:
1- «یدنین علیهنّ من جلابیهّن»، اندام در پوشش سراسری جلباب قرار گیرد.
2- «ولاتبرّجن تبرّج الجاهلیة الاولی»، برهنگی و آرایش زنان جاهلیت را در پیش نگیرند.
3- «لایبدین زینتهّن الاّ ماظهر منها»، زینت خود را جز آنچه قهراً ظاهر می‌شود آشکار نکنند.
4- «اذا سألتموهنّ متاعاً فسئلوهنّ من وراءِ حجاب»، وقتی چیزی رد و بدل می‌شود از پشت پرده و حجاب باشد (بعضی از مفسران این اشاره را تنها مخصوص همسران پیامبر می‌دانند) (مکارم شیرازی، 1371: ج17، ذیل آیه 53 احزاب).
5- «وَ لیضربن بخمرهنّ علی جیوبهنّ»، خمار (روسری یا مقنعه) را بر سینه‌ها بیندازند تا برجستگی آنها را بپوشاند.
2-4) حدود حجاب در روایات
بنا بر آیات حجاب، زنان باید همه اندام خویش را بپوشانند؛ به‌طوری که زینت‌ها و زیبایی‌ها مشخص نباشد؛ ولی اجازه داده شده که به جهت نیازی که به ارتباط اجتماعی قهری زنان وجود دارد، بعضی قسمت‌ها عیان گردد که در سخن پیامبر اکرم (ص) به اسماء (خواهر عایشه)، این حدود کاملاً مشخص گردیده است: «یا أسماء أن المرأة اذا بلغت المحیض لم تصلح ان یری الا هذا و هذا، اشارة إلی کفّه و وجهه» (سجستانی، 1998م: ج2، ص383). ای اسماء همین که زن به حد بلوغ رسید، سزاوار نیست چیزی از بدن او دیده شود، مگر این و این (اشاره نمود به دست و صورتش). شبیه این سخن به حولاء (همسر عطاره) نیز تکرار گردیده است (محدث نوری، 1408ق: ج2، ص584).
قول امام صادق (ع) نیز در پاسخ «فضیل بن سیار» چنین است: «فضیل بن سیار می‌گوید: از امام صادق (ع) پرسیدم که آیا پاهای زن باید پوشیده شود؟ حضرت فرمود: «نعم و مادون الخمار من الزینة و مادون السوارین»؛ بله آن چه زیر روسری قرار می‌گیرد و همچنین از محل دستبند به بالا، باید پوشیده شود» (کلینی، بی‌تا: ج5، ص521).
بنا بر تعالیم صریح قرآن کلیه فرق اسلامی علاوه بر اینکه بر ضروری بودن حجاب اتفاق نظر دارند، در مورد حدود آن نیز (پوشـش همه بـدن به جز دست‌ها تا مـچ و صورت) متفـق‌القـول‌انـد (شمـس‌الدین، 1382: ص 164).
1-2-4) اهمیت رعایت عفاف در روایات
در تعالیم و دستورات دینی اسلام و در روایات متعدد از جایگاه عفاف و ابعاد آن بحث شده و ضرورت آن مورد تأکید قرار گرفته است. در روایات متعددی بهترین و برترین عبادات، «عفاف» عنوان شده (کلینی، بی‌تا: ج2، ص79) که بیانگر اهمیت فراوان این موضوع است. ابعاد عفاف نیز که بسیار گسترده است و همة شئون زندگی انسان را در برمی‌گیرد، در بیانات بزرگان دین به صورت برجسته‌ای تأکید و تصریح شده است. برای نمونه در باب عدم اختلاط مرد و زن و تماس با نامحرمان از حضرت علی (ع) نقل شده که فرمود: «اخذ رسول‌الله البیعة علی النساء أن لایجمع الرجال فی الخلاء» «پیامبر اکرم هنگام اخذ بیعت از زنان با آنها شرط نمود که با مردان بیگانه (بدون ضرورت) سخن نگویند و با آنان در محیط خلوت ننشینند» (مجلسی، 1404ق: ج82 ).
همچنین روزی پیامبر اکرم مشاهده کرد که مردان و زنان با هم از مسجد بیرون آمدند، به آنها خطاب کرد: «بهتر این است که شما صبر کنید تا مردها بروند؛ آنها از وسط و شما از کنار» و روزی رسول خدا به یکی از درها اشاره کرد و فرمود: «چه خوب است این در را به زن‌ها اخـتصاص بدهیم» (محدث نوری، 1408ق: ج12، ص272).
از حضرت علی (ع) نیز نقل شده است: «لاتبدو النساء بالسلام و لاتدعوهن الی الطعام» مردان ابتدا به زنان سلام نکنند و آنان را برای طعام دعوت ننمایند (مجلسی، 1404ق: ج2، ص128).
از دیگر ابعاد عفاف، پرهیز از نگاه حرام است. در کلام امام صادق (ع) در این باب آمده است: «زنا لعینین النظر» زنای چشم، نگاه است (حرعاملی، بی‌تا: ج20، ص191).
پیامبر اکرم (ص) خطاب به علی (ع) در مورد حدود نگاه می‌فرماید: «ای علی، در بهشت گنجی از آن توست و تو ذوالقرنین بهشتی، پس به دنبال یک نگاه، دوباره نگاه مکن، زیرا نگاه نخست برای توست، ولی نگاه دیگر برای تو نیست» (همان، ج3، ص25).
5) جمع‌بندی
مسأله حجاب و عفاف و ضرورت آن در آیین یهود با توجه به متون کتاب مقدس و تعالیم انبیاء الهی امری مسلّم و غیرقابل انکار است. موارد مختلف و متعددی را می‌توان نشان داد که صراحتاً بر پوشش زنان و کیفیت و حدود آن تأکید گردیده است. در برخی موارد از لفظ چادر، برقع و روبنده استفاده شده که چگونگی حجاب در این آیین را به تصویر می‌کشد. همچنین در باب عدم رعایت حجاب و عفاف نیز وعده نزول عذاب داده شده است و حتی در برخی موارد سخت‌گیری‌های شدید در قبال زنان اعمال شده؛ برای مثال اگر زنی بدون پوشش سر در میان مردان ظاهر شود، مرد حق دارد بدون پرداخت مهریه، او را طلاق دهد. رواج حجاب و توجه به رعایت حریم عفت در سیره عملی زنان یهود در طول تاریخ قابل ملاحظه است، هر چند که امروزه با تأثیر فرهنگ غرب بر پیروان این دین، توجه به حجاب و پوشش در میان زنان یهودی کاهش یافته است.
در آیین مسیح، نه تنها احکام دین یهود در باب حجاب زنان نسخ و نقض نشده، بلکه با شدت و قوت بیشتری دنبال شده است. تفاوت مهمی که میان این دو دین بزرگ الهی وجود دارد آن است که در دین مسیحیت «تجرد» امری مقدس و ممدوح شمرده می‌شود، حال آنکه در شریعت یهود ازدواج، مقدس و مورد تأکید بود. مجرد زیستن حضرت مسیح تا پایان عمر به اعتقاد مسیحیان و تجرد پولس پس از مسیحی شدن و سخنان و رساله‌های بزرگان این دین در باب ستایش تجرد و پرهیز از ازدواج عواملی هستند که گرایش به رهبانیت را در این دین توجیه می‌کنند. لذا در این دین بر ضرورت عفاف و رعایت پوشش کامل به منظور کاهش زمینه تحریک و تهییج در جامعه بیش از پیش تأکید و تصریح شده است. سیره عملی بانوان مسیحی در طول تاریخ نیز نشان دهنده پایبندی آنان به این مسأله است. تصاویری که از حضرت مریم بانوی مقدس عالم مسیحیت و دیگر زنان مسیحی در دست است، مؤید این مطلب می‌باشد. اما امروزه تحت تأثیر فضای مدرنیستی غرب، حجاب زنان در فرق کاتولیک و ارتدکس تنها در کلیسا و هنگام عبادت مورد تأکید می‌باشد.
تحقیق در متون دین اسلام، حاکی از آن است که مسأله عفاف و حجاب در این آیین، امری لازم و ضروری بوده و از جایگاه خاصی برخوردار است؛ چرا که هم در آیات و هم روایات بزرگان دین بر ضرورت رعایت عفاف و حفظ حجاب تأکید شده و مردان و زنان به‌طور جداگانه به داشتن عفاف در ابعاد مختلف زندگی فرا خوانده شده‌اند.
حدود حجاب هم که پوشاندن همه اندام به جز وجه و کفین است، در روایات اسلامی آمده است. همچنین در این دین، فلسفه و حدود پوشش زن و چرایی آن با صراحت بیشتری مورد توجه قرار گرفته و مواردی مانند حفظ پاکی زن و حفظ شخصیت او از طمع و آزار بیماردلان به عنوان منشأ این حکم ذکر گردیده است.
منابع
× «قرآن کریم»
× «عهد جدید»، انجمن نشر کتب مقدسه، نیویورک، 1994.
× «عهد عتیق»، انجمن پخش کتب مقدسه، لندن، 1992.
× آقاحسین شیرازی، ابوالقاسم: «پوشاک زنان ایران از آغاز تا امروز»، انتشارات اوستا فراهانی، 1383.
× حرّعاملی، محمدبن‌حسن: «وسائل الشیعه»، بیروت، داراحیاء التراث العربی، بی‌تا.
× حکیم الهی: «زن و آزادی و ضرب‌المثل‌های ملل راجع به زنان»، تهران، چاپخانه فردوسی، چ2، 1342.
× حکیم، سید محسن: «مستمسک العروة الوثقی»، بیروت، دارإحیاء التراث العربی، 1969م.
× دورانت، ویل: «تاریخ تمدن»، ترجمه امیرحسین آریانپور و دیگران، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، 1365.
× سجستانی، سلیمان بن اشعث: «سنن ابن داود»، بیروت، مؤسسة ریان، 1998م.
× شمس‌الدین، شیخ محمد مهدی: «حدود پوشش و نگاه در اسلام»، ترجمه محسن عابدی، انتشارات بین المللی الهدی، چ اول، 1382.
× فوگل، اشپیگل: «تمدن مغرب زمین»، ترجمه محمد حسین آریا، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1380.
× کلینی، محمد بن یعقوب: «اصول کافی»، ترجمه و شرح سید هاشمی رسولی، نشر فرهنگ اهل البیت، بی‌تا.
× ماضی، محمد: «سیاست و دیانت در اسرائیل»، ترجمه سید غلامرضا تهامی، انتشارات سنا، 1381.
× مجلسی، محمدتقی: «بحارالانوار»، بیروت، مؤسسة‌الوفاء، 1404 ق.
× محدث نوری، میرزا حسین: «مستدرک الوسائل»، بیروت، مؤسسه آل البیت لاحیاء التراث، چ2، 1408ق.
× مکارم شیرازی، ناصر: «تفسیر نمونه»، قم، دارالکتب الاسلامیه، 1371.
× میشل، توماس: «کلام مسیحی»، ترجمه حسین توفیقی، انتشارات مرکز مطالعات ادیان و مذاهب، قم، 1377.
× ناس، جان‌‌بی: «تاریخ جامع ادیان»، ترجمه اصغر حکمت، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1382.
× یسرائل یعقوو لوگاسی، هاراو: «بت یعقوو»، چاپ اورشلیم، 1980م.
× ـــــ: «پوشاک ایران زمین»، ترجمه مقالات دانشنامه ایرانیکا، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1382.
× ـــــ:: «فرزندان استر»، مجموعه مقالات به کوشش هومن سرشار، ترجمه مهرناز نصریه، نشرکارنگ، 1384.
M. Brayer, Rabbi Dr. Menachim: “The Jewish Woman in Rabinic Literature”, A Psychosocial Perspective, Hobooken, N.J: kTav Publishing House, 1986.
پی نوشتها:
**- کارشناس ارشد ادیان و عرفان
[1] – مراد از ادیان ابراهیمی دین‌های یهود، مسیحیت و اسلام است که جد مشترک انبیاء آنها حضرت ابراهیم (ع) می‌باشد.
[2]- طبق تقویم یهودیان 3320 سال از خروج حضرت موسی (ع) از مصر می‌گذرد (سال 1385ش مطابق است با 5767 عبری).
[3]- نام کوهی در اورشلیم
[4]- تلمود(Talmud) عبارت است از تفاسیر متون تورات که طی قرون اولیه میلادی، توسط دانشمندان طراز اول یهود صورت پذیرفته است و نیز مجموعه فقه مدون و آیین‌نامه زندگی یهودیان می‌باشد. تلمود هم‌ریشه با تلمیذ و به معنای تحصیل و مخفف «تلمود تورا» است.
[5]- Dr. Menachim M.Brayer
[6] – چهار کتاب آغازین عهد جدید انجیل خوانده می‌شود. واژه انجیل برگرفته از واژه یونانی euangelion و به معنای مژده است. انجیل متی یکی از اناجیل چهارگانه مورد قبول مسیحیان است. قابل ذکر است که به عقیده مسیحیان، حضرت عیسی (ع) کتابی نیاورده است (میشل، 1377: ص49). بنابراین، اناجیل «متی، لوقا، مرقس، یوحنا» از ایشان نیست؛ بلکه از برخی یاران و پیروان او در صدر مسیحیت است که بین سال‌های 60 تا90 م به نگارش درآمده‌اند (وفات حضرت عیسی (ع) به زعم مسیحیان در 30 م صورت گرفته است).
[7]- Tertullian
[8]- On The Veiling of Virgins
[9]- کتاب مقدس مسیحیان (عهد جدید) شامل اناجیل چهارگانه، اعمال رسولان و مجموعه رسالات و مکتوبات مقدس دیگر است