ولایت امام علی علیه السلام اکمال دین
(الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِ).
و سپس ميگويد:” امروز دين و آئين شما را كامل كردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آئين شما پذيرفتم”. تفسير نمونه، ج4، ص: 263
(الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً).
روز اكمال دين كدام روز است
در اينجا بحث مهمى پيش مىآيد كه منظور از” اليوم” (امروز) كه در دو جمله بالا تكرار شده چيست؟ يعنى كدام روز است كه اين” چهار جهت” در آن جمع شده هم كافران در آن مايوس شدهاند، و هم دين كامل شده، و هم نعمت خدا تكامل يافته، و هم خداوند آئين اسلام را به عنوان آئين نهايى مردم جهان پذيرفته است.
در ميان مفسران در اينجا سخن بسيار است ولى آنچه جاى شك نيست اين است كه چنين روزى بايد روز بسيار مهمى در تاريخ زندگى پيامبر ص باشد، نه يك روز ساده و عادى و معمولى، زيرا اينهمه اهميت براى يك روز عادى معنى ندارد، و لذا در پارهاى از روايات آمده است كه بعضى از يهود و نصارى با شنيدن اين آيه گفتند اگر چنين آيهاى در كتب آسمانى ما نقل شده بود، ما آن روز را روز عيد قرار مىداديم «1».
اكنون بايد از روى قرائن و نشانهها و تاريخ نزول اين آيه و اين سوره و تاريخ زندگانى پيامبر ص و رواياتى كه از منابع مختلف اسلامى بدست ما رسيده اين روز مهم را پيدا كنيم.
آيا منظور روزى است كه احكام بالا در باره گوشتهاى حلال و حرام نازل شده؟ قطعا چنين نيست، زيرا نزول اين احكام واجد اين همه اهميت نيست نه باعث تكميل دين است زيرا آخرين احكامى نبوده كه بر پيامبر ص نازل شده، بدليل اينكه در دنباله اين سوره به احكام ديگرى نيز برخورد ميكنيم، و تازه نزول اين احكام سبب ياس كفار نمىشود، چيزى كه سبب ياس كفار مىشود، فراهم ساختن پشتوانه محكمى براى آينده اسلام است، و به عبارت ديگر نزول اين احكام و مانند آن تاثير چندانى در روحيه كافران ندارد و اينكه گوشتهايى حلال يا حرام باشد آنها حساسيتى روى آن ندارند.
__________________________________________________
(1) تفسير المنار جلد 6 صفحه 155.
تفسير نمونه، ج4، ص: 264
آيا منظور از آن روز عرفه در آخرين حج پيامبر ص است؟! (همانطور كه جمعى از مفسران احتمال دادهاند).
پاسخ اين سؤال نيز منفى است، زيرا نشانههاى فوق بر آن روز نيز تطبيق نميكند، چون حادثه خاصى كه باعث ياس كفار بشود در آن روز واقع نشد، اگر منظور انبوه اجتماع مسلمانان است كه قبل از روز عرفه نيز در خدمت پيغمبر ص در مكه بودند و اگر منظور نزول احكام فوق در آن روز است كه آن نيز همانطور كه گفتيم چيز وحشتناكى براى كفار نبود.
و آيا مراد روز فتح مكه است (چنان كه بعضى احتمال دادهاند) با اينكه تاريخ نزول اين سوره مدتها بعد از فتح مكه بوده است؟! و يا منظور روز نزول آيات سوره برائت است كه آنهم مدتها قبل از نزول اين سوره بوده است؟! و از همه عجيبتر احتمالى است كه بعضى دادهاند كه اين روز، روز ظهور اسلام و يا بعثت پيامبر ص باشد با اينكه آنها هيچگونه ارتباطى با روز نزول اين آيه ندارند و سالهاى متمادى در ميان آنها فاصله بوده است.
بنا بر اين هيچيك از احتمالات ششگانه فوق با محتويات آيه سازگار نيست.
در اينجا احتمال ديگرى هست كه تمام مفسران شيعه آن را در كتب خود آوردهاند و روايات متعددى آن را تاييد مىكند و با محتويات آيه كاملا سازگار است و آن اينكه:
منظور روز غدير خم است، روزى كه پيامبر اسلام ص امير مؤمنان على ع را رسما براى جانشينى خود تعيين كرد، آن روز بود كه كفار در ميان امواج ياس فرو رفتند، زيرا انتظار داشتند كه آئين اسلام قائم به شخص باشد، و با از ميان رفتن پيغمبر ص اوضاع به حال سابق برگردد، و اسلام تدريجا برچيده شود، اما هنگامى كه مشاهده كردند مردى كه از نظر علم و تقوا و قدرت و عدالت بعد از پيامبر ص در ميان مسلمانان بىنظير بود بعنوان جانشينى پيامبر ص انتخاب شد و از مردم براى او بيعت گرفت ياس و نوميدى نسبت به آينده اسلام آنها را فرا گرفت و فهميدند كه آئينى است ريشهدار و پايدار.
در اين روز بود كه آئين اسلام به تكامل نهايى خود رسيد، زيرا بدون تعيين جانشين براى پيامبر ص و بدون روشن شدن وضع آينده مسلمانان، اين آئين به تكامل نهايى نمىرسيد.
آن روز بود كه نعمت خدا با تعيين رهبر لايقى همچون على ع براى آينده مردم تكامل يافت.
و نيز آن روز بود كه اسلام با تكميل برنامههايش بعنوان آئين نهايى از طرف خداوند پذيرفته شد (بنا بر اين جهات چهارگانه در آن جمع بوده).
علاوه بر اين، قرائن زير نيز اين تفسير را تاييد مىكند:
الف- جالب توجه اينكه در تفسير فخر رازى و تفسير روح المعانى و تفسير المنار در ذيل اين آيه نقل شده است كه پيامبر ص بعد از نزول اين آيه بيش از هشتاد و يك روز عمر نكرد.
و با توجه به اينكه وفات پيامبر ص در روايات اهل تسنن و حتى در بعضى از روايات شيعه (مانند آنچه كلينى در كتاب معروف كافى نقل كرده است) روز دوازدهم ماه ربيع الاول بوده چنين نتيجه مىگيريم كه روز نزول آيه درست روز هيجدهم ذى الحجه بوده است «1».
__________________________________________________
(1) البته اين در صورتى است كه روز وفات پيامبر ص و خود روز غدير را محاسبه نكنيم و در سه ماه پشت سر هم دو ماه را 29 روز بگيريم كه اين موضوع كاملا امكانپذير است و با توجه به اينكه در روزهاى قبل و بعد از روز غدير حادثه مهمى در تاريخ اسلام رخ نداده است كه تاريخ فوق قابل تطبيق بر آن باشد مسلم مىشود كه منظور از آن جز روز غدير نيست.
تفسير نمونه، ج4، ص: 266
ب- در روايات فراوانى كه از طرق معروف اهل تسنن و شيعه نقل شده صريحا اين مطلب آمده است كه آيه شريفه فوق در روز غدير خم و به دنبال ابلاغ ولايت على ع نازل گرديد، از جمله اينكه:
1- دانشمند معروف سنى ابن جرير طبرى در كتاب ولايت از زيد بن ارقم صحابى معروف نقل مىكند كه اين آيه در روز غدير خم در باره على ع نازل گرديد.
2- حافظ ابو نعيم اصفهانى در كتاب” ما نزل من القرآن فى على ع” از ابو سعيد خدرى (صحابى معروف) نقل كرده كه پيامبر ص در غدير خم، على ع را به عنوان ولايت به مردم معرفى كرد و مردم متفرق نشده بودند تا اينكه آيه الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ … نازل شد، در اين موقع پيامبر ص فرمود:
اللَّه اكبر على اكمال الدين و اتمام النعمة و رضى الرب برسالتى و بالولاية لعلى ع من بعدى، ثم قال من كنت مولاه فعلى مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله
:” اللَّه اكبر بر تكميل دين و اتمام نعمت پروردگار و خشنودى خداوند از رسالت من و ولايت على ع بعد از من، سپس فرمود: هر كس من مولاى اويم على ع مولاى او است، خداوندا! آن كس كه او را دوست بدارد دوست بدار، و آن كس كه او را دشمن دارد، دشمن بدار، هر كس او را يارى كند يارى كن و هر كس دست از ياريش بر دارد دست از او بردار.
3- خطيب بغدادى در تاريخ خود از ابو هريره از پيامبر ص چنين نقل كرده كه بعد از جريان غدير خم و پيمان ولايت على ع و گفتار عمر بن خطاب.بخ بخ يا بن ابى طالب اصبحت مولاى و مولا كل مسلم.
تفسير نمونه، ج4، ص: 267
آيه الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ نازل گرديد «1».
در كتاب نفيس الغدير علاوه بر روايات سهگانه فوق سيزده روايت ديگر نيز در اين زمينه نقل شده است.
در كتاب” احقاق الحق” از جلد دوم تفسير” ابن كثير” صفحه 14 و از” مقتل خوارزمى” صفحه 47 نزول اين آيه را در باره داستان غدير از پيغمبر اكرم ص نقل كرده است.
در تفسير برهان و نور الثقلين نيز ده روايت از طرق مختلف نقل شده كه اين آيه در باره على ع يا روز غدير خم نازل گرديده، كه نقل همه آنها نيازمند به رساله جداگانه است «2».
مرحوم علامه سيد شرف الدين در كتاب المراجعات چنين مىگويد:
” كه نزول اين آيه را در روز غدير در روايات صحيحى كه از امام باقر ع و امام صادق ع نقل شده ذكر گرديده و اهل سنت، شش حديث با اسناد مختلف از پيامبر ص در اين زمينه نقل كردهاند كه صراحت در نزول آيه در اين جريان دارد” «3».
از آنچه در بالا گفتيم روشن مىشود كه: اخبارى كه نزول آيه فوق را در جريان غدير بيان كرده در رديف خبر واحد نيست كه بتوان با تضعيف بعضى
__________________________________________________
(1) اين سه روايت را مرحوم علامه امينى با تمام مشخصات در جلد اول الغدير صفحه 230 و 231 و 232 نقل كرده است و در كتاب احقاق الحق جلد ششم صفحه 353 نزول آيه فوق در باره جريان غدير به دو طريق از ابو هريره نقل شده است و از ابو سعيد خدرى نيز به چندين طريق آمده است.
(2) به جلد اول تفسير برهان و جلد اول تفسير نور الثقلين ذيل آيه فوق مراجعه شود.
(3) المراجعات ط چهارم صفحه 38.
تفسير نمونه، ج4، ص: 268
اسناد آن، آنها را ناديده گرفت بلكه اخبارى است كه اگر متواتر نباشد لا اقل مستفيض است، و در منابع معروف اسلامى نقل شده، اگر چه بعضى از دانشمندان متعصب اهل تسنن، مانند” آلوسى در تفسير روح المعانى” تنها با تضعيف سند يكى از اين اخبار كوشيدهاند بقيه را به دست فراموشى بسپارند و چون روايت را بر خلاف مذاق خويش ديدهاند مجعول و نادرست قلمداد كنند، و يا مانند نويسنده تفسير” المنار” با تفسير سادهاى از آيه گذشته، بدون اينكه كمترين اشارهاى به اين روايات كند، شايد خود را در بنبست ديده كه اگر بخواهد روايات را ذكر كرده و تضعيف كند بر خلاف انصاف است و اگر بخواهد قبول كند بر خلاف مذاق او است! نكته جالبى كه بايد در اينجا به آن توجه كرد اين است كه قرآن در سوره نور آيه 55 چنين مىگويد:
وَعَدَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الْأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضى لَهُمْ وَ لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً ..
” خداوند به آنهايى كه از شما ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادهاند وعده داده است كه آنها را خليفه در روى زمين قرار دهد همانطور كه پيشينيان آنان را چنين كرد، و نيز وعده داده آئينى را كه براى آن پسنديده است مستقر و مستحكم گرداند و بعد از ترس به آنها آرامش بخشد”.
در اين آيه خداوند مىفرمايد: آئينى را كه براى آنها” پسنديده” در روى زمين مستقر مىسازد، با توجه به اينكه سوره نور قبل از سوره مائده نازل شده است و با توجه به جمله” رَضِيتُ” لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً كه در آيه مورد بحث، در باره ولايت على ع نازل شده، چنين نتيجه مىگيريم كه اسلام در صورتى در روى زمين مستحكم و ريشهدار خواهد شد كه با” ولايت” توام باشد، زيرا اين همان اسلامى است كه خدا” پسنديده” و وعده استقرار و استحكامش را داده است، و به عبارت روشنتر اسلام در صورتى عالمگير مىشود كه از مساله ولايت اهل بيت جدا نگردد.
مطلب ديگرى كه از ضميمه كردن” آيه سوره نور” با” آيه مورد بحث” استفاده مىشود اين است كه در آيه سوره نور سه وعده به افراد با ايمان داده شده است نخست خلافت در روى زمين، و ديگر امنيت و آرامش براى پرستش پروردگار، و سوم استقرار آئينى كه مورد رضايت خدا است.
اين سه وعده در روز غدير خم با نزول آيه” الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ …”
جامه عمل بخود پوشيد زيرا نمونه كامل فرد با ايمان و عمل صالح، يعنى على ع به جانشينى پيامبر ص نصب شد و به مضمون جمله الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ مسلمانان در آرامش و امنيت نسبى قرار گرفتند و نيز به مضمون وَ رَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلامَ دِيناً آئين مورد رضايت پروردگار در ميان مسلمانان استقرار يافت.
البته اين تفسير منافات با رواياتى كه مىگويد آيه سوره نور در شان مهدى ع نازل شده ندارد زيرا آمنوا منكم … داراى معنى وسيعى است كه يك نمونه آن در روز غدير خم انجام يافت و سپس در يك مقياس وسيعتر و عمومىتر در زمان قيام مهدى ع انجام خواهد يافت (بنا بر اين كلمه الارض در آيه به معنى همه كره زمين نيست بلكه معنى وسيعى دارد كه هم ممكن است بر تمام كرده زمين گفته شود، و هم به قسمتى از آن، چنان كه از موارد استعمال آن در قرآن نيز استفاده مىشود كه گاهى بر قسمتى از زمين اطلاق شده و گاهى بر تمام زمين) (دقت كنيد).
يك سؤال لازم
تنها سؤالى كه در مورد آيه باقى مىماند اين است كه اولا طبق اسناد فوق و اسنادى كه در ذيل آيه يا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَيْكَ خواهد آمد هر دو مربوط به جريان” غدير” است، پس چرا در قرآن ميان آن دو فاصله افتاده؟! يكى آيه 3 سوره مائده و ديگرى آيه 67 همين سوره است.
ثانيا اين قسمت از آيه كه مربوط به جريان غدير است ضميمه به مطالبى شده كه در باره گوشتهاى حلال و حرام است و در ميان اين دو تناسب چندانى به نظر نمىرسد «1».
در پاسخ بايد گفت:
اولا مىدانيم آيات قرآن، و همچنين سورههاى آن، بر طبق تاريخ نزول جمعآورى نشده است بلكه بسيارى از سورههايى كه در مدينه نازل شده مشتمل بر آياتى است كه در مكه نازل گرديده و بعكس آيات مدنى را در لابلاى سورههاى مكى مشاهده مىكنيم.