· همانطوری که قبلاً گفتیم در خمس در آمد، مؤونه استثنا میشود و خمس ندارد.
4. معنای مؤونه
منظور از مؤونه در این جا هزینهی سالانه است (نه هزینهی درآمد) و عبارت است از مخارجی که فرد برای اصلاح امر معاش و معاد خود و خانواده تحت تکفل خویش مصرف میکند، مثل مخارج و هزینههای خوراک، پوشاک، مسکن، اثاث خانه، وسیلهی نقلیه، کتاب، مسافرتهای متداول، صدقات، جوایر، نذورات، کفارات، مهمانیها و غیره.
5. حدود مؤونه :
– 1. نیاز.
– 2. مخارج سالانه.
– 3. اتحاد در سال.
– 4. تناسب با شؤون.
– 5. فعلیت در مصرف.
1. نیاز
هر نوع مخارجی را مؤونه نمیگویند، بلکه مخارجی را که در اصلاح امر معاش و معاد به آن نیاز است، بنابراین هزینهی اشیا و کالاهایی که مورد نیاز نیست را نمیتوان مؤونه قلمداد کرد، و از این قبیل است پولی که هزینهی خرید وسایل حرام، مثل انگشتر طلای مردانه، آلات لهو و لعب، ابزار قمار و مانند آن می شود.
2. مخارج سالانه
منظور از مؤونه، مخارج روزانه یا ماهانهی شخص نیست، بلکه مخارج سالانه است، لذا خمس درآمدی محاسبه میشود که زاید بر احتیاجات سالانهی زندگی شخص باشد.
3. اتحاد در سال
میزان در مؤونه، مخارجی است که در طی سال از درآمد همان سال کسر شده به مصرف میرسد نه سال قبل و بعد، بنابراین اگر در یک سال در آمدی عاید نشد نمیتواند مؤونهی آن سال را از درآمدهای سال قبل و بعد کسر کند.
4. تناسب با شؤون
معیار در مؤونه، هزینهی متعارفی است که افراد نسبت به شرایط خویش دارند، بنابراین از یک سو محدود به لوازم ضروری و احتیاجات اولیه نیست و از سوی دیگر شامل مخارجی که ولخرجی، اسراف و تبذیر یا اضافه بر شؤون است از قبیل جهازیهها و خرجهای تشریفاتی در مجالس عروسی و سوگواری و مهمانی و مانند آن نمیشود.
5. فعلیت در مصرف
مقصود از مؤونه، مخارجی است کم یا زیاد که فرد برای خود و خانواده تحت تکفل خویش مصرف میکند و شامل مخارجی که فعلاً مصرف نکرده نمیشود هرچند اگر مصرف میکرد اضافه بر شؤون عرفی و اجتماعی او نمیبود، بنابراین فردی که زندگی را بر خود سخت گرفته و آنچه که متناسب با شؤون خود و خانوادهاش است را تهیه نمیکند مجاز نیست آن مقداری که میتوانست خرج کند و نکرده را مؤونه به حساب آورد.
توجه
· طلایی که شوهر برای همسرش میخرد اگر به مقدار متعارف و مناسب شأن او (شوهر) باشد، از مؤونه محسوب میشود و خمس ندارد. (اجوبة الاستفتاءات، س 901)
· اگر شخصی برای آیندهی فرزندانش با این که خودش در طبقهی اول زندگی میکند اقدام به ساختن طبقهی دوم کند در صورتی که ساختن طبقهی دوم برای آیندهی فرزندانش در حال حاضر از مخارج متناسب با شأن عرفی وی محسوب شود آنچه به مصرف رسانده است خمس ندارد و در صورتی که این چنین نباشد و در حال حاضر هم، نه خودش و نه فرزندانش به آن نیاز ندارند، پرداخت خمس آن واجب است. (اجوبة الاستفتاءات، س 915)
· اگر شخصی ملکی را به قیمت بالایی بخرد و مبلغ زیادی هم خرج اصلاح و تعمیر آن کند و بعد آن را به فرزند غیربالغ خود هبه و به طور رسمی به اسم او نیاید، در صورتی که آنچه را برای خرید ملک و اصلاح و تعمیر آن مصرف کرده واز درآمدهای سال باشد و بخشش آن ملک به فرزندش در همان سال و متناسب با شأن عرفی او باشد خمس ندارد ودر غیر این صورت واجب است خمس آن را بدهد. (اجوبة الاستفتاءات، س 1008)
· مبالغی را که انسان برای امور خیریه، مانند کمک به مدارس، آسیب دیدگان از سیل و مانند آن انفاق میکند، از مخارج سال انفاق محسوب میشود و خمس ندارد.
6. مؤونه‌یی که از نیاز خارج شده:
مؤونه‌یی که از نیاز خارج شده، مثل خانه‌ای که شخص آن را برای سکونت ساخته یا خریده و بعد به علت سکونت در ساختمان‌های دولتی به آن نیاز ندارد
– 1. از درآمد بین سال یا درآمدی که خمس ندارد یا خهمس آن پرداخت شده تهیه گردیده: خمس ندارد.
– 2. از محل درآمدی که خمس به آن تعلق گرفته و پرداخت نشده تهیه گردیده: باید خمس پولی که در تهیهی آن هزینه شده را بدهد.
– 3. با عین درآمدی که خمس به آن تعلق گرفته و پرداخت نشده تهیه گردید: باید خمس مؤونه یا قیمت فعلی آن را – در صورت ترقی قیمت –بدهد.
اجوبة الاستفتاءات، 880و 881و 882و 885و 888و 890و 987و 990)
توجه
· شخصی که دارای کتابخانه‌ی شخصی است و مدتی از آن کتاب‌ها استفاده می‌کرده است و فعلاً چند سال است که از آن استفاده نمیکند، ولی احتمال می‌دهد که در آینده از آن بهره ببرد، اگر کتاب‌ها در زمان خرید آن، مورد نیاز او برای مراجعه و مطالعهع بوده و مقدار آن هم مناسب شأن عرفی او باشد خمس ندارد، حتی اگر پس از سال اول از آن استفاده نکند، همچنین اگر کتاب‌ها به او ارث رسیده و یا از طرف پدر و مادر و یا دیگران به او هدیه شده باشد خمس به آن تعلق نمی‌گیرد. (اجوبة الاستفتاءات، س 900)
7. پول فروش مؤونه و سود حاصل از افزایش قیمت آن
آنچه در مورد «مؤونه‌یی که از نیاز خارج شده» گفتیم در مورد «فروش مؤونه» نیز جاری است، بنابراین خانه، ماشین و لوازم مورد نیاز انسان و خانواده‌ی او که از درآمد بین سال یا با پولی که خمس آن داده شده یا خمس نداشته (مثل ارث و هبه) تهیه شده است و بر اثر ضرورت و یا به منظور تبدیل به جنس بهتر یا هر علت دیگر فروخته شده، پول فروش آن و همچنین سود حاصل از افزایش قیمت آن خمس ندارد. بلی اگر لوازم را از محل درآمدی که خمس به آن تعلق گرفته ولی پرداخت نشده تهیه کرده باید خمس پولی که در تهیهی آن هزینه شده را بدهد، هرچند آن لوازم را نفروشد و اگر با عین آن درآمد تهیه کرده باید خمس تمام پول فروش را بپردازد.
(اجوبة الاستفتاءات، س 880و881و882و885و888و889و890و987و990)
فردی که وسیلهی نقلیه‌ی خود را می‌فروشد :
الف-اگر وسیلهی نقلیه او جزو مؤونه بوده (یعنی برای استفاده‌ی شخصی و رفع نیازهای زندگی و جزو احتیاجات مناسب با شأن عرفی شخص بوده): پول فروش آن حکم پول فروش مؤونه را دارد که قبلاً گفته شد.
اگر برای کار کردن بوده
– در صورتی که با مال قرضی یا نسیه خریده: فقط خمس مالی که برای ادای دین صرف کر ده واجب است.
– و در صورتی که آن را با عین درآمدی که خمس به آن تعلق گرفته ولی پرداخت نشده خریده: باید خمس تمام پول فروش را بپردازد.
– (اجوبة الاستفتاءات، س 887 و 924)