مقدمه – دعا ونیایش
مقدمه
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد لله والصلوة علي رسول الله و علي اله امناء الله
سلاح مؤمن
دعا و نيايش يكي از وسائل ارتباط بندگان با خداوند متعال است و يك برنامه عمومي براي همه كساني است كه ميخواهند با خدا مناجات كنند.دعا در واقع روح عبادات بشمار ميرود، چرا كه روح هر عبادتي قرب به خدا و راز و نياز با اوست و هنگاميكه انسان، بسوي خدا روي ميآورد و او را به دعا و تضرع ميخواند، خداوند هم او را اجابت ميكند »اُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إذا دَعَانِ«1البته اين اجابت با دو شرط همراه ميشود، يكي اجابت خداوند، كه فرمود: »فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي« پس دعوت مرا بپذيريد. و ديگري ايمان است »وَلْيُؤمِنُوا بِي« و به من ايمان آوريد.هدف از رويكرد به خدا و دعا و نيايش با او، رسيدن به مقصد و پيدا كردن راه رشد و سعادت است »لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ« ميباشد كه راه خود را پيدا كنند و به مقصد برسند.از رسول خدا صلياللهعليهوآلهوسلّم روايت شده كه فرمود: »أَلَا أَدُلُّكُمْ عَلَي سِلَاحٍ يُنجِيكُمْ مِنْ أَعْدَائِكُمْ وَ يُدِرُّ أرْزَاقَكُمْ؟« آيا شما را به سلاحي راهنمائي كنم كه از دشمنانتان نجات يابيد و روزي شما فراوان و سرشار شود؟قَالُوا بَلَي: گفتند بلي.قَالَ: فرمود:»تَدْعُونَ ربَّكُمْ بِالْلَيْلِ وَ النَّهَارِ، فَإِنَّ سَلاَحَ الْمُؤْمِنَ الدُّعَاءُ« به درگاه پروردگارتان در شب و روز دعا كنيد، زيرا سلاح مؤمن دعا است.2 و از امام صادق عليهالسّلام روايت شده كه فرمود:»الدُّعاءُ تُرْسُ الْمُؤمِنِ وَ مَتَي تَكْثِرُ قَرْعَ الْبَابِ يُفتَحْ لَكَ« دعا سپر مؤمن است و هر زماني كه بسيار در را كوبيدي، به روي تو باز ميشود.
اهميت دعا
نعمان بن بشير از رسول خدا صلياللهعليهوآلهوسلّم روايت كرده كه حضرت فرمود: همانا دعا عبادت است، پس قرائت فرمود: »اُدْعُونِي اَسْتَجِبْ لَكُمْ« بخوانيد مرا تا اجابت كنم شما را.3 از امام باقر عليهالسّلام روايت شده كه فرمود: همانا خداوند تعالي ميفرمايد: »اِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ«4 همانا كساني كه از عبادت من تكبر ميورزند به زودي با ذلت وارد دوزخ ميشوند، سپس فرمود: و آن دعا است و برترين عبادتها دعا است، از معناي »اِنَّ اِبْرَاهِيمَ لَأَوّاهٌ حَلِيمٌ« پرسيدم، فرمود: »أوّاه« دعاست.همچنين از امام صادق عليهالسّلام روايت شده كه فرمود: اميرالمؤمنين علي عليهالسّلام فرمودند: محبوبترين اعمال نزد خداوند در زمين دعاست و برترين عبادات عفّت و پاكدامني است و فـرمود: اميرالمؤمنين عليهالسّلام مرد دعا بود از رسول خدا صلياللهعليهوآليهوسلّم روايت شده كه فرمود:»دعا سلاح مؤمن و ستون دين و نور آسمانها و زمين است.«5 و در حديث ديگري از امام صادق عليهالسّلام روايت شده كه يكي از يارانش سؤال كرد: چه ميفرمائي درباره دو نفر كه هر دو وارد مسجد شدند، يكي نماز بيشتري بجا آورد و ديگري دعاي بيشتري، كداميك از اين دو افضلند؟ فرمود: هر دو خوبند.سؤال كننده، مجدداً عرض كرد، ميدانم هر دو خوبند، ولي كداميك افضل است؟ امام فرمود: آنكس كه بيشتر دعا ميكند افضل است، مگر سخن خداوند را نشنيدهاي كه ميفرمايد: »أُدْعُونِي اَسْتَجِبْ لَكُمْ« سپس فرمود: دعا عبادت بزرگي است.6
مفهوم دعا
قدرت انسان در فهم مطالب و دستيابي به كمالات مادي و معنوي و رفع حوائج و نيازهايش، نارسا و محدود است و دعا براي زماني پيشبيني شده كه انسان به اضطرار ميرسد و تمام تلاشها و كوششهايش بينتيجه ميماند.مفهوم دعا و درخواست، فراهم شدن اسباب و عواملي است كه از دايره قدرت انسان، خارج باشد، و تأمين اين اسباب و عوامل، به دست كسي است كه قدرتش بيپايان و هر امري براي او آسان است.واضح است كه اين درخواست، نبايد تنها از زبان صادر شود، بلكه بايد از تمام وجود برخيزد و قلب و روح از طريق دعا با خدا پيوند پيدا كند، دعا يك نوع خودآگاهي و بيداري دل و انديشه و پيوند باطني با مبدأ همه نيكيها و خوبيهاست.
فلسفه دعا و نيايش
كساني كه حقيقت دعا را نشناختهاند، اشكالات و شبهاتي بر دعا وارد كرده و گاهي دعا را عامل تخدير دانسته و گاه ميگويند: خداوند هرچه را مصلحت بداند انجام ميدهد و مصالح ما را از ما بهتر ميفهمد، پس لزومي به دعا نيست، هر وقت مصلحت دانست، براساس مصالح ما، الطاف خودش را به ما عنايت ميكند.بعضي هم دعا را منافي با مقام رضا و تسليم در برابر مشيت و خواست و اراده خداوند دانستهاند با اين ديدگاههاي مختلف بايد ديد فلسفه دعا چيست؟ آيا اينان درست ميگويند؟ يا واقعيت چيز ديگري ميباشد؟انسان براي تقويت اراده خود و تسكين و آرامش روح و روان خود به تكيهگاهي احتياج دارد و دعا چراغ اميد را در دلها روشن ميسازد، آنان كه دعا را عامل تخدير ميدانند فلسفه دعا را درك نكردهاند، زيرا معني دعا اين نيست كه از علل طبيعي و وسائل مادي دست بكشيم و به جاي آن دعا كنيم، بلكه آنجا كه دست ما از همه اسباب عادي كوتاه شد و از اسباب مادي و طبيعي كاري ساخته نيست، به سراغ دعا برويم و با تكيه بر ذات لايزال الهي روح اميد و حركت را در خود زنده كنيم و از كمكها و امدادهاي الهي، بهرهمند شويم.علاوه بر اين دعا راهي براي كسب قابليت، در راه تحصيل سهم زيادتري از فيض پروردگار است و اين كوشش و تلاش براي تكامل و كسب شايستگي، به منظور رسيدن به فيض الهي از ملزومات رضا و تسليم بشمار ميرود.
آداب دعا
هر علمي براي رسيدن به نتيجه مطلوب داراي راه و روش و آداب خاص خود ميباشد و از جمله دعا كردن نيز داراي آداب ميباشد، قرآن كريم در اين خصوص ميفرمايد: »فرشتگاني كه حاملان عرشند و گرداگرد عرش الهي طواف ميكنند و تسبيح و حمد خدا ميگويند براي مؤمنان طلب استغفار ميكنند و نيز براي آنها دعا ميكنند.«7 كه شكل دعاي آنها، به ما چگونگي دعا كردن و آداب آن را ميآموزد.اول: براي دعا به نام »رَبّ« متمسك ميشوند و خداوند متعال با اين نام خوانده ميشود.دوم: او را به صفات جمال و جلالش ميستايند و از مقام رحمت و علم بيپايانش مدد ميخواهند.سوم: حاجت را مطرح كردن و دعا نمودن با شرايطي كه زمينه استجابت دعا را فراهم ميسازد.چهارم: دعا را با ذكر اوصاف جمال و جلال خداوند ادامه دادن و با توسل به رحمت الهي به پايان رسانيدن.اينكه چرا دعا با »رَبَّنَا« شروع ميشود؟ از آنجا كه تقاضا و درخواست حوائج از محضر پر لطف خداوند، تناسب با مسئله ربوبيّت دارد، ربوبيّتي كه هم در خلقت ما و هم در بقاء ما نقش اصلي را داشته و خير و صلاح ما را نيز ميداند و تا آخر عمر ادامه پيدا ميكند و انسان را غرق در الطاف الهي مينمايد.
وقت دعا
يكي ديگر از شرايط دعا انتخاب زمان مناسب و شريف است، تا اينكه دعا قرين به اجابت شود، مانند روز عرفه، ماه رمضان، روز جمعه، وقت سحر و ليالي قدر، از رسول خدا صلياللهغليهوآلهوسلّم روايت شده كه فرمود: »يُنَزَّلُ اللهُ كُلّ لَيْلَةٍ إلَي السَّمَاءِ الدُّنْيَا حَتَّي ثُلْثِ الْلَيْلِ الْاَخِيرِ، فَيَقُولُ: مَنْ يَدْعُونِي فَأسْتَجِبْ لَهُ، مَنْ يَسْألْنِي فَأَعْطِيَهُ، مَنْ يَسْتَغْفِرْنِي فَأغْفِرَلَهُ«8 نازل ميكند خداوند متعال در هر شبي بسوي آسمان دنيا و باقي ميماند تا يك سوم آخر شب، پس ميگويد: كسي كه مرا خواند اجابتش ميكنم و كسي كه از من درخواست نمود به او عطا ميكنم و كسي كه از من طلب بخشش نمود، ميآمرزم او را.اينكه براي دعا، وقت سحر و ثلث آخر شب عنوان گرديد، به جهت حالت معنوي است كه در اين اوقات، مانند صفاي قلب و اخلاص و فراغت از مشغولات ذهني ديگر ايجاد ميشود.همچنين روز عرفه و جمعه همّتهاي مردم، با هم جمع ميشود و قلوب، همديگر را ياري ميدهند، تا به رحمت خداوند دست يابند و چه بسا در اين اوقات اسراري نهفته باشد، كه انسان از آن اطلاعي ندارد و همچنين حالت سجود، بهترين حالت است براي اجابت دعا، همانگونه كه رسول خدا صلياللهعليهوآلهوسلّم فرمود: »أقْرَبُ مَايَكُونَ الْعَبْدَ مِنْ رَبِّهِ وَ هُوَ سَاجِدٌ فَأكْثِرُوا فِيهِ مِنَ الدُّعَاءِ«9 نزديكترين حالت بنده در تقرب به خدا، زماني است كه در حال سجده است، پس در سجده بسيار دعا كنيد.از جمله آداب ديگري كه براي دعا ذكر شده، نشستن رو به قبله و بلند نمودن دستها و پس از دعا دستها را بر صورت كشيدن است.
جابربن عبدا… ميگويد:
رسول خدا صلياللهعليهوآلهوسلّم براي وقوف، به عرفه آمد و روي به قبله نمود و بسيار دعا كرد، تا اينكه آفتاب غروب نمود و أنَسْ روايت كرده كه رسول خدا صلياللهعليهوآلهوسلّم در هنگام دعا، دستهايش را بالا ميبرد بگونهاي كه سپيدي زير بغلش نمايان ميگشت و همچنين، ابن عباس ميگويد: رسول خدا صلياللهعليهوآلهوسلّم، براي دعا دستهايش را ميگشود و آنگاه كه دعا به اتمام ميرسيد، كف دستها را بر صورت خود ميكشيد.10يكي ديگر از آداب دعا، پائين نگاه داشتن صدا، بين آشكار و پنهاني است، خداي متعال در اين مورد ميفرمايد: »وَلَا تَجْهَرْ بِصَوْتِكَ وَ لَا تُخَافِتْ بِهَا«11 و ديگر اينكه در هنگام دعا خود را به سختي و تكلُّف نيندازد، چرا كه تكلُّف با حال دعا كه بايد با تضرّع همراه باشد، مناسبت ندارد.و همچنين از آداب دعا، روي آوردن به خداي متعال و دعا كردن با رغبت و چشماني پر اشك است »إِنَّهُمْ كَانُوا يُسَارِعُونَ الْخَيْرَاتِ وَ يَدْعُونَنَا رَغِباً وَ رَهِباً«12 و ديگر اينكه جزم و اراده قوي براي دعا داشته باشد و يقين نمايد كه خداوند دعاي او را به اجابت ميرساند و اميدوار باشد كه مورد تصديق قرار ميگيرد. و دعا را با ذكر خدا و حمد و ثناي او شروع كند و بدون مقدمه، حاجت خود را بيان ننمايد و دعا را با صلوات بر پيامبر و اهل بيت عليهمالسّلام شروع و بعد از اين مراحل حاجات خود را بخواهد و پس از بيان حاجت نيز، بر پيامبر و فرزندان او درود فرستد، در نهايت دعا را به همه مؤمنين تعميم دهد و بصورت همگاني دعا كند و نيز براي دعا اجتماع نمايند، همانگونه كه در جريان مباهله خداوند امر كرد، پيامبرش را، تا براي دعا اجتماع نمايند، و اگر اين اجتماع به چهل نفر از مؤمنين برسد، هنوز متفرق نشدهاند كه به اجابت ميرسد.13
براي اجابت دعا، خداوند را به چه نامهائي بخوانيم
توجه به اينكه خداوند مالك بيمنازع و حاكم بيمانع، عالم هستي است و توجه به اينكه او مقتدر است و قدرتش در همه چيز نافع، به انسان آرامش ميبخشد. دو نام »مَلِيكْ« و »مُقْتَدِر« تأثير بسزائي در اجابت دعا دارد.راوي ميگويد:وارد مسجد شدم در حاليكه گمان ميكردم صبح شده، ولي معلوم شد مقدار زيادي از شب باقي مانده و احدي در مسجد غير از من نبود، ناگهان حركتي از پشت سرم حس كردم و بسيار ترسيدم، امّا ناشناسي مرا صدا زد و گفت اي كسي كه قلبت مملو از ترس است، وحشت مكن و بگو »اَللَّهُمَّ اِنَّكَ مَلِيكٍ مُقْتَدِرٍ مَاتَشَاءُ مِنْ اَمْرٍ يَكُونَ« سپس هرچه خواهي، درخواست كن او ميگويد اين دعاي كوتاه را خواندم و چيزي از خدا نخواستم مگر اينكه انجام شد.14 و اين اشارهاي است به آيه شريفه »اِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَ نَهَرٍ فِي مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِيكٍ مُقْتَدِرٍ«15 همچنين در حديثي از رسول اكرم صلياللهعليهوآلهوسلّم ميخوانيم: شخصي در حضور آن حضرت دعا ميكرد و ميگفت: »يَا ذَا الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ« اي خداوندي كه صاحب جلال و اكرامي، پيامبر صلياللهعليهوآلهوسلّم فرمود: »قَدْ إسْتَجِيبَ لَكَ فَسْئل« اكنون كه خدا را با اين نام خواندي دعايت مستجاب شد هرچه ميخواهي بخواه.16در حديث ديگري آمده كه پيامبر صلياللهعليهوآلهوسلّم مردي را مشاهده فرمود، كه در دعايش ميگفت: »اَللَّهُمَّ إنِّي أَسْئَلُكَ بِاَنَّ لَكَ الْحَمْدُ لَا إِلهَ إلاَّ أَنْتَ وَحْدَكَ لَاشَرِيكَ لَكَ الْمَنَّانُ بَدِيعُ السَّمَوَاتِ وَالْأَرِضِ يَا ذَا الْجَلَالِ وَالْإِكْرَامِ يَا حَيُّ يَا قَيُّومُ«پيامبر صلياللهعليهوآلهوسلّم فرمود:
اين مرد خدا را با نام عظيمي خواند كه هرگاه به آن نام دعا شود، اجابت ميكند و اگر بوسيله آن سؤال كنند عطا ميفرمايد.17از امام باقر عليهالسّلام روايت شده كه فرمود: »نَحْنُ جَلاَلُ اللهُ وَ كِرَامَتِهِ الَّتِي اَكْرَمَ اللهُ الْعَبَادَ بِطَاعَتِنَا« ما جلال خداوند و كرامت او هستيم كه بندگان را به اطاعت ما گرامي داشته است.18
تعليم دعا در قرآن
قرآن كريم به بيان دوران جنيني و شيرخواري انسان پرداخته و ميگويد: »حيات انسان همچنان ادامه مييابد تا زماني كه به كمال قدرت نيروي جسماني ميرسد و به مرز چهل سالگي وارد ميگردد.«19 و براساس روايات لازم است مراقبت ويژهاي نسبت به خود اعمال كند، در حديثي آمده شيطان دستش را به صورت كساني كه به چهل سالگي برسند و از گناه توبه نكنند، ميكشد و ميگويد: پدرم فداي چهرهاي باد كه هرگز رستگار نميشود.در حديث ديگري ميخوانيم: هركس چهل سال بر او بگذرد و نيكي او بر بدنش غالب نشود، آماده آتش جهنم گردد. به هر حال، انسان لايق با ايمان، هنگاميكه به چهل سالگي رسيد، سه چيز را از خدا تقاضا ميكند.اول: »رَبِّ أوْزَعْنِي اَنْ اَشْكَرَ نِعْمَتَكَ الَّتِي أَنْعَمْتَ عَلَيَّ وَ عَلَي وَالِدَيَّ«20 پروردگارا به من توفيق ده تا شكر نعمتهائي را كه به من و پدر و مادرم ارزاني داشتي، بجا آورم.دوم ميگويد: »وَ اَنْ اَعْمَلَ صَالِحاً تَرْضَهُ«21 خداوندا به من توفيق ده تا عمل صالح بجا آورم، عملي كه تو از آن خشنود باشي.سوم درخواست ميكند: »وَ اَصْلِحْ لِيْ فِي ذُرِّيَّتِي اِنِّي تُبْتُ إلَيْكَ وَ اِنِّي مِنَ الْمُسْلِمِينَ«22 خداوندا صلاح و درستكاري را در فرزندان و دودمان من تداوم بخش، من بسوي تو باز ميگردم و من از تسليم شدگان، به فرمان تو ميباشم.از امام صادق عليهالسّلام روايت شده كه فرمود:هركس را كار مهمي، پيش آيد و پنج بار بگويد »رَبَّنَا« خداوند او را از آنچه ميترسد رهائي ميبخشد و به آنچه اميد دارد، نائل ميگرداند، عرض كردند، چگونه پنج بار »رَبَّنَا« بگويد؟ فرمود:آياتي را كه مشتمل بر پنج »رَبَّنَا« است بخواند كه به دنبال آن اجابت پروردگار ميباشد، زيرا ميفرمايد: »فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ«23 و آن پنج آيه اين است.آيه اول: »رَبَّنَا مَا خلَقْتَ هَذَا بَاطِلاً سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ«24 پروردگارا اين را بيهوده نيافريدهاي، منزهاي تو، ما را از عذاب آتش نگاه دار.آيه دوم: »رَبَّنَا اِنَّكَ مَنْ تَدْخُلِ النَّارَ فَقَدْ اَخْزَيْتَهُ وَ مَا لِلظَّالِمِينَ مِنْ أَنْصَارِ«25 پروردگارا هركس را كه تو به خاطر اعمالش به آتش افكني او را خوار و رسوا ساختهاي و اين چنين افراد ستمگر، ياوري ندارند.آيه سوم: »رَبَّنَا إِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِيّاً يُنَادِي لِلْأِيمَانِ اَنْ اَمِنُوا بِرَبّكُمْ فَامَنَّا«26 پروردگارا ما صداي منادي توحيد را شنيديم كه دعوت ميكرد، به پروردگار خود ايمان آوريد و ما ايمان آورديم.آيه چهارم: »رَبَّنَا فَأغْفِرلَنَا ذُنُوبَنا وَ كَفِّرْ عَنَّا سَيِّئاتِنَا و تَوَفَّنا مَعَ الْأَبْرَارِ«27 پروردگارا گناهان ما را ببخش و ما را با نيكان و در مسير آنها بميران.آيه پنجم: »رَبَّنَا وَاتِنَا مَا وَعَدْتّنَا عَلَي رُسُلِكَ وَلاتُخْرنَا يَوْمَ الْقِيَمَةِ إِنّكَ لاَتُخْلَفُ الْمِيعَادِ«28 پروردگارا آنچه را بوسيله پيامبران ما را وعده فرمودي به ما مرحمت نما و ما را در روز رستاخيز رسوا مگردان، زيرا تو هيچگاه از وعده خود تَخلّف نميكني.
قرآن و امر به دعا
در قرآن كريم به آياتي برميخوريم كه ما را، امر به دعا و نيايش در پيشگاه خداوند متعال ميكند، در واقع او براساس لطف و كرمش راه ارتباط بندگانش را با خود، به آنها نشان ميدهد، لذا ميفرمايد »وَ قَالَ رَبُّكُم أُدْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ اِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ«29 پروردگار، گفته است مرا بخوانيد، تا دعاي شما را اجابت كنم، كساني كه از عبادت من تكبر ميورزند، به زودي با ذلّت وارد دوزخ ميشوند.همچنين فرمود: »قُلْ مَا يَعْبَؤُبِكُمْ رَبِّي لَوْلَا دُعَاؤُكُمْ«30 بگو اگر دعاي شما نبود، پروردگار براي شما ارج و منزلتي قائل نميشد و در آيه ديگري، ميخوانيم: »أُدْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْيَةً«31 پروردگار خود را از روي تضرّع و در پنهاني بخوانيد.همينطور فرمود: »قُلْ مَن يُنَجِّيكُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ البِّرِ وَ الْبَحْرِ تَدْعُونَهُ تَضَرُّعاً وَ خُفْيَةً لَئِنْ أَنْجَنَا مِنْ هَذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ قُلِ اللهُ يُنَجِّيكُمْ مِنْهَا وَ مِنْ كُلِّ كَرْبٍ ثُمَّ اَنْتُمْ تُشْرِكُونَ«32 بگو چه كسي شما را از تاريكيهاي خشكي و دريا رهائي ميبخشد؟ در حالي كه او را آشكارا و در پنهاني ميخوانيد و ميگوئيد اگر از اين خطرات و ظلمتها ما را رهائي بخشيدي، از شكرگزاران خواهيم بود، بگو خداوند شما را از اينها و از هر مشكلي و نارحتي نجات ميبخشد، باز هم شما براي او شريك ميسازيد. و فرمود: »وَ اِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَاِنِّي قَرِيبٌ اُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ اِذَا دَعَانِ فَلْيَسْتَجِيْبُو اِلي وَلْيُؤمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ«33 و هنگامي كه بندگان من از تو درباره من سؤال كنند، بگو من نزديكم و دعاي، دعا كننده را، به هنگامي كه مرا ميخواند، پاسخ ميگويم، پس آنها بايد دعوت مرا بپذيرند و به من ايمان بياورند، تا راه يافته و به مقصد برسند.
شرايط استجابت دعا
در سوره مزمّل خداوند پيامبر را مخاطب ساخته و به او فرمان داده است كه شب را جز كمي، به پا خيزد، نيمي از شب را، يا كمي از آن كم كند و يا بر نصف بيفزايد و قرآن را با دقت و تأمل بخواند، سپس ادامه ميدهد، مسلماً برنامه عبادت شبانه پابرجاتر و با استقامتتر است و تو در روز تلاش مستمر و طولاني خواهد داشت، نام پروردگارت را ياد كن و تنها به ياد او باش.34از اين آيات استفاده ميشود كه نيمههاي شب بهترين زمان براي عبادت و دعاست، به شرطي كه هدفي جز خداوند نداشته باشد و علاوه بر آن حالات معنوي و روحاني و نشاط و جذبه ملكوتي در ساعات آخر شب، در دل و جان انسان اثري عميقتر و بادوامتر خواهد داشت، پس براي بهرهوري از قيام شبانه بايد به ذكر خدا مشغول شد و نام و ياد او را با گريه و خوف از ذات اقدسش، در دل احيا كرد، و چون دل شوق مناجات و شيريني آن را چشيد، دل به خدا ببندد و از غير او قطع اميد كن و خالصانه به عبادتش برخيزد و همان پروردگاري را كه معبودي جز او نيست وكيل و حافظ و ياور خود انتخاب نمايد، نتيجه اينكه: براي دعا چند مرحله را بايد طي كرد و به اين مراحل توجه كامل داشت كه عبارتند از:1- ذكر خدا2- اخلاص براي خدا3- توكّل بر خدا4- صبر و شكيبائي در برابر دشمنان5- دوري از دشمنان، ولي با هجراني شايستهبراي اجابت دعا شرايط ديگري نيز لازم است كه نخستين شرط آن شناخت خداوند ميباشد، همان خدائي كه انسان او را ميخواند و همچنين شستشوي قلب و دل و آماده ساختن روح براي تقاضاي از او و جلب رضايت و خشنوديش و اينكه انسان با تمام قوا و حداكثر كوشش و تلاش و سماجت در درخواست، دست به دعا بردارد و قلب را متوجه خالق سازد.علي عليهالسّلام فرمود: »اَلدُّعَاءُ مَفَاتِيحُ النَّجَاحُ وَ مَقَالِيهُ الْفَلَاحُ وَ خَيْرُ الدُّعَاءَ مَا صَدَرَ عَنْ صَدْرٍ نَقّيٍ وَ قَلْبٍ تَقِيٍّ« دعا كليد پيروزي و مفتاح رستگاري است، بهترين دعا، دعائي است كه از سينه پاك و قلب پرهيزگار، برخيزد.آن هنگام كه تمام درهاي عالم اسباب به روي انسان بسته شود و از هر منظر درمانده و مضطر گردد، تنها كسي كه ميتواند نور اميد را در دلها بپاشد و درهاي رحمت به روي انسانهاي درمانده بگشايد، خداي متعال است نه غير او و لذا فرمود: »أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ اِذَا دَعَاهُ وَ يَكْشِفُ السُّوءَ«35 چه كسي است كه دعاي درمانده را اجابت ميكند و گرفتاري را برطرف ميسازد، در اينجا يكي ديگر از راههاي اجابت دعا بيان شده و اينكه با سعي و تلاش و تفكر و انديشه و مشاوره كارها را به پيش ببريم و آنگاه كه از هر اسبابي درمانده شديم، رفع گرفتاري و قضاي حاجت را از خدا بطلبيم.شخصي به امام صادق عليهالسّلام عرض كرد، آيهاي در قرآن است كه هرچه من به سراغ آن ميروم آن را نمييابم و به محتواي آن نميرسم، حضرت فرمود: كدام آيه است؟ آن مرد گفت: اين سخن خداوند بزرگ كه ميفرمايد: »أُدْعُونِي أسْتَجِبْ لَكُمْ« بخوانيد مرا تا دعاي شما را مستجاب كنم. من خدا را ميخوانم، اما دعايم مستجاب نميشود.فرمود: آيا فكر ميكني خداوند عزّوجل از وعده خود تخلف كرده است؟گفت: نه.فرمود: پس علت چيست؟گفت: نميدانم.حضرت فرمود: ولي من به تو خبر ميدهم كسي كه خداوند را اطاعت كند در آنچه امر به دعا كرده و جهت دعا را در آن رعايت كند، اجابت خواهد كرد »مَنْ أطَاعَ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ فِيمَا اَمَرَهُ مِنْ دُعَائِهِ مِنْ جَهَةِ الدُّعَا اُجَابَةٌ«آن مرد گفت: جهت دعا چيست؟حضرت فرمود: نخست حمد كني خدا را و نعمت او را يادآور شوي، سپس شكر ميكني و بعد درود بر پيامبر صلياللهعليهوآلهوسلّم ميفرستي، سپس گناهت را بخاطر ميآوري و اقرار ميكني و از آنها به خدا پناه ميبري و توبه مينمائي، اين است جهت دعا.36همچنين از شرايط اجابت دعا، كمال خضوع و خشوع و تواضع در دعاست كه در حالت گريه و تضرّع تجلّي مييابد، در حقيقت دعا كننده نبايد تنها زبانش چيزي را بخواهد، بلكه، بايد روح دعا در درون جان او و در تمام وجودش منعكس شود و دعاي توأم با تضرّع نشانه درخواست با تمام وجود است و دعا در پنهاني و دور از چشم ديگران باشد تا از شائبه ريا دور گردد و به اخلاص نزديكتر و توأم با تمركز حواس و حضور قلب باشد، همانگونه كه در قرآن كريم ميفرمايد: »أُدْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْيَةً«37 پروردگارا خود را از روي تضرع و در پنهاني بخوانيد، علاوه بر اين با استناد به آيات كريمه 64 و 63 سوره انعام به اين نتيجه ميرسيم كه براي اجابت دعا چهار حالت رواني در انسان لازم است.الف- حالت دعا و نياز.ب- حالت تضرع و خضوع و خشوع.ج- حالت اخلاص.د- حالت التزام به شكرگزاري به هنگام نجات از مشكلات.
چرا گاهي دعاي ما به اجابت نميرسد
در روايت آمده كه فردي نزد علي عليهالسّلام از عدم استجابت دعايش شكايت كرد و گفت با اينكه خدا فرموده دعا كنيد من اجابت ميكنم، چرا ما دعا ميكنيم ولي به اجابت نميرسد؟حضرت فرمود: قلب و فكر شما در هشت چيز، خيانت كرده، لذا دعاي شما مستجاب نميشود.اول: شما خدا را شناختهايد اما حق او را ادا نكردهايد، به همين دليل شناخت شما سودي به حالتان ندارد.دوم: شما به فرستاده او ايمان آوردهايد، سپس با سنتش به مخالفت برخاستهايد، ثمره ايمان شما چه شده است؟سوم: كتاب او را خواندهايد، ولي به آن عمل نكردهايد، گفتيد شنيديم و اطاعت كرديم، سپس به مخالفت رخاستيد.چهارم: شما ميگوئيد از مجازات و كيفر الهي ميترسيد، اما همواره كارهائي را انجام ميدهيد كه شما را به آن نزديك ميسازد.پنجم: ميگوئيد به پاداش الهي علاقه داريد، اما همواره كاري انجام ميدهيد كه شما را از آن دور ميسازد.ششم: نعمت خدا را ميخوريد و حق شكر او را، اداء نميكنيد.هفتم: به شما دستور داده دشمن شيطان باشيد، ادعاي دشمني با شيطان داريد، اما عملاً با او مخالفت نميكنيد.هشتم: شما عيوب مردم را نصب العين خود ساخته و عيوب خود را فراموش كردهايد، با اين حال چگونه انتظار داريد دعايتان به اجابت برسد؟ در حالي كه خودتان درهاي آن را بستهايد، تقوا پيشه كنيد، اعمال خويش را اصلاح نمائيد، امر به معروف و نهي از منكر كنيد تا دعاي شما به اجابت برسد.38
موانع استجابت دعا
در حديثي از امام صادق عليهالسّلام ميخوانيم: چهار گروهند كه دعاي آنها مستجاب نميشود.اول: كسي كه در خانه خود نشسته و ميگويد، خداوندا مرا روزي ده، به او گفته ميشود: آيا به تو دستور تلاش و كوشش ندادم.دوم: كسي كه همسري دارد كه دائماً او را ناراحت ميكند و او دعا ميكند كه از دستش خلاص شود، به او گفته ميشود: مگر حق طلاق را به تو ندادم.سوم: كسي كه اموالي داشته و آنها را بيهوده تلف كرده، ميگويد: خداوندا، به من روزي مرحمت نما، به او گفته ميشود: مگر دستور اقتصاد و ميانهروي را به تو ندادم، مگر دستور اصلاح مال به تو ندادم.چهارم: كسي كه مال داشته و بدون شاهد و گواه به ديگري وام داده، اما وام گيرنده منكر شده، او ادعا ميكند كه خداوندا، قلبش را نرم كن و او را وادار به اداء دين فرما، به او گفته ميشود: مگر به تو دستور ندادم، به هنگام قرض دادن شاهد و گواه بگير.39صافي ذيل آيه 60 از سوره مؤمن حديثي را از امام صادق عليهالسّلام به نقل از طبرسي در احتجاج بيان ميكند، كه از آن حضرت، در مورد افراد مضطر كه دعا ميكنند و به اجابت نميرسد، يا مظلوماني كه پيروزي بر دشمن را از خدا ميطلبند ولي آنها را ياري نميكند، سؤال شد، حضرت فرمود:هيچكس او را نميخواند، مگر اينكه اجابت ميكند او را، اما ظالم دعاي او مردود است تا توبه كند و اما صاحب حق هنگامي كه دعا كند اجابت ميفرمايد و بلا را از او برطرف ميسازد، بطوري كه گاه خود او نميداند و يا آن را بصورت پاداش فراواني براي روز نيازش به آن ذخيره ميكند، و هرگاه چيزي را كه بندگان تقاضا كنند و مصلحت آنها نباشد از اجابت كردن آنها، خودداري ميفرمايد.بنابراين حديث شريف، يكي ديگر از موانع اجابت دعا، ظلم است، كه ممكن است ظلم به خود يا به خدا و يا به خلق خدا باشد و همانا ظلم به خداوند شرك است مگر اينكه توبه كند و به عدالت بازگردد.از موانع اجابت دعا، غذاي حرام است، با توجه به اينكه نوع تغذيه در روحيات انسان مؤثر است و غذاهاي مختلف آثار اخلاقي متفاوتي دارد، در روايات ميخوانيم كه خوردن غذاي حرام، مانع استجابت دعا ميشود.مردي به رسول خدا صلياللهعليهوآلهوسلّم عرض كرد، دوست دارم دعايم مستجاب شود، حضرت فرمود: غذاي خود را از حرام پاك كن و از هرگونه غذاي حرام بپرهيز.40در پايان اميدواريم آمادگي لازم را براي ورود به دعاي روزهاي ماه مبارك رمضان و فهم حقايق و معارف آن در خود ايجاد كرده و از فيوضات اين ماه مبارك نيز برخوردار شويم، انشاءالله.
والسلام عليكم و رحمة الله و بركاته
محمدعلي محسن زاده