شیر مادر

شير مادر و اهميت آن در آموزش های اسلامی و يافته های علمی روز :

از پيامبر اکرم(ص) نقل شده که فرمود : ﴿ ليس للصبی لبن خير من لبن امه﴾ برای کودک هيچ شيری بهتر از شير مادرش نيست (وسائل الشيعه،ج15،ص204).

 

خداوند حکيم است و اقتضای حکمت کامله او همه چيز را در خود قرار داده و آفرينش را بر مبنای انتظام عالمانه و همه سونگر Holistic صورت دادن است،نگاهی به ترکيب شير مادر از آغاز ترشح تا پايان دوره شير دهی و بررسی اثرات آن بر تأمين عوامل غذايي مورد نياز کودک و آثار بی مانند آن در پاسداری از سلامت کودک و اثرات استثنايي آن در تأمين تندرستی مادر نمونه خوبی برای يک بررسی آسان،در حکمت خداوندی است و چه بسيار که در کلام معصومين عليهم السلام همين نکته مورد اشاره واقع شده است.

جالب توجه اينکه شير مادر فقط زمينه ساز سلامت کودک در دوره شير خواری نيست بلکه برخی مطالعات کاملاً تازه نشان می دهد که حتی به هنگام سالمندی آنان که در دوران شير خواری از شير مادر بهره مند بوده اند به مراتب بيش از آنان که از اين نعمت الهی محروم بوده اند از سلامت دستگاه قلب و عروق برخوردار خواهند بود و افزايش چربی و کلسترول در خون آنها کمتر از کسانی است که طفوليت آنها با محروميت از شير مادر سپری شده است.

در دنيای ما تا کنون دارويی که ضريب هوشی کودکان (I.Q ) را افزايش دهد ساخته نشده است اما شير مادر تنها دارويي است که ضريب را 3 تا 11 واحد افزايش می دهد.نيازهای کودکان در هر روز از زندگی به گونه ای است که تأمين آنها با توجه به اطلاعات امروزی ما،بطور دقيق ميسر نيست،اما در شير مادر به تناسب نيازهای خاص و عمومی کودک تغييرات مداومی پيدا می شود که بسيار آموزنده و شگفت انگيز است چنانکه در حديث نبوی نيز مورد اشاره واقع شده است ﴿ …حتی اذا اتاه الله عزوجل فی کل يوم بما قدر فيه من رزق﴾ (وسائل الشيعه،ج15،ص204)

اگر چه در هيچ نوع از حيوانات سابقه نداشته که نوزاد خود را با شير حيوان ديگری تغذيه کنند،مع الوصف استثناءً نزد انسان اين اشتباه بزرگ اتفاق افتاده که برخی به جای استفاده از شير مادر،کودکان خود را با شير حيوانات پرورش دهند.

در دو قرن گذشته باورهای نادرست،تبليغات گمراه کننده کمپانی های فروشنده شير خشک،کم اطلاعی کسانی که می بايست به عنوان راهنما،خانواده ها را به استفاده از شير مادر ترغيب کنند،نا آگاهی مادران از نحوه صحيح شير دادن،دور بودن مادر از کودک حتی برای چندين ساعت در روز،استفاده از شيشه شير و پستانک،استفاده نادرست و بی موقع از غذاهای کمکی،جدا سازی مادر و کودک پس از زايمان و نکاتی از اين قبيل سبب شد که بسياری از کودکان از اين حق مشروع و قطعی خود محروم شوند،و به همين دليل ميليونها مورد مرگ نزد اطفال اتفاق افتاد که اگر محروميّت از نعمت شير مادر نبود،اين اطفال نمی مردند.

يونيسف که يک سازمان بين المللی است و در زمينه مسائل تغذيه و مراقبت های بهداشتی کودکان و به طور کلی مسائل مربوط به زندگی کودکان فعاليت دارد بر اساس يک بررسی قابل استناد اعلام کرده که اگر همه کودکان در زمان ما،از شير مادر استفاده کنند،ساليانه بيش از يک ميليون مرگ کودکان در جهان پيشگيری خواهد شد،اين رقم بيانگر اهميت بی مانند شير مادر در بقاء و رشد کودک است .

در سالهای اخير در سايه پيشرفت های علمی،بيش از هر زمان ديگر ارزش واقعی شير مادر برای تأمين تندرستی و حفظ حيات کودکان مورد توجه قرار گرفته و لذا يک نهضت جهانی برای بازگشت به شير مادر و عدم استفاده از شير خشک برای کودکان در 2 سال اول زندگی آغاز شده است و در کشورهای توسعه يافته و پيشرفته به سرعت مادران به شير دادن از پستان روی آورده اند،مثلاً در طی 10 سال تعداد مادرانی که شخصاً کودک خود را از پستان شير می دهند در سه کشور سوئد،نروژ،و فنلاند از کمتر از 30 درصد به بيش از 90 درصد افزايش يافته است در آمريکا،استراليا،انگلستان،فرانسه،ژاپن و … نيز کم و بيش چنين وضعيتی وجود دارد به عبارت ديگر دنيای پيشرفته با سرعت در حال جبران اشتباهات گذشته و ظلم بد فرجامی نا آگاهی ها نسبت به کودکان است.سازمان جهانی بهداشت و يونيسيف اين حرکت علمی،آموزشی،و عملی را به کليه کشورهای جهان گسترش داده اند،دنيا با اطمينان درصدد ترويج مجدد تغذيه کودکان با شير مادر است تا ميليونها کودک در سراسر جهان از حق مسلم خود برخوردار شوند و همانگونه که اشاره شد از مرگ بی موقع ميليونها کودک امروز و سرمايه های فردای اجتماع پيشگيری شود.امت سرافراز اسلامی با استظهار به منبع فياض وحی و گنجينه گرانقدر روايات،بهترين پشتوانه را برای ترويج تغذيه کودکان با شير مادر در اختيار دارد،در قرآن کريم چندين آيه و در مجموعه های روائی تعداد بسيار زيادی از احاديث به مسأله شير مادر پرداخته است،نکات آموزنده و نوآوری در اين مجموعه بی مانند وجود دارد که نه تنها در زمينه شير مادر پرداخته است، بلکه حتی در زمينه مسائل ديگر نيز به انسان تعليماتی می دهد و پژوهشگران پويا را به فراگيری،نوآفرينی و راهگشايي در انديشه و علم ، عمل فرا می خواند.

مادران نيز با شير دادن به کودکان خود،علاوه بر لذت داشتن فرزند سالم،در پيشگاه پروردگار اجر مجاهد در راه خدا،و پاسدار حريم کشور اسلام خواهند داشت و در جامعه اسلامی شير دادن از پستان به عنوان يک ارزش مورد تکريم و بزرگداشت خواهد بود .

شير مادر در قرآن کريم :

قرآن کريم به عنوان مهمترين رکن معارف اسلامی و کتاب سعادت دو سرای،طی چند آيه مسأله شير مادر را مطرح فرموده است و تقريباً می توان دريافت که در هر يک از آيات کريمه به جنبه خاصی تأکيد شده است.

معمولاً در قوانين اساسی و کلی به ذکر موضوع اکتفا می شود و به جزئيات پرداخته نمی شود.قرآن نيز در حقيقت قانون اساسی اسلام است مع الوصف،اهميت شير مادر به پايه ای است که قرآن کريم،گاهی به جزئيات مسأله تغذيه با شير مادر اشاره دارد.

اينک با ذکر آيات مذکور و ترجمه اجمالی آن،در نهايت اختصار به نکات عمده ای که مفسرين و محققين از آنها در زمينه اهميت و ويژگی های تغذيه کودک با شير مادر استنباط نموده اند اشاره ای خواهيم داشت:

الف – سوره بقره آيه 233 :

﴿ و الوالدات يرضعن اولادهن حولين کاملين لمن ارادان يتم الرضاعة وعلی المولودله رزقهن و کسوتهن بالمعروف،لا تکلف نفس الا وسعها و لا تضار والدة بولدها و لا مولود له بولده و علی الوارث مثل ذلک فان ارادا فصالاً عن تراض منها و تشاور فلا جناح عليهما و ان ارادتم ان تستر ضعوا اولادکم فلا جناح عليکم اذا سلمتم ما اتيتم بالمعروف و اتقو الله و اعلموا ان اله بما تعلمون بصير﴾ مادرانی که بخواهند به نحو کامل به فرزندان خود شير دهند لازم است 2 سال تمام آنها را از پستان خود شير دهند و در اين مدت بر پدران است که خوراک و پوشاک آنان را به اندازه متعارف فراهم سازند و بيش از توان،بر آنها تکليف نيست و نه پدر و نه مادر نبايد به واسطه فرزند ضرری ببينند و اگر پدر از دنيا رفت بر عهده وارث است که بر همين منوال خوراک و پوشاک بانوی شيرده را فراهم سازد،اگر پدر و مادر خواستند کودک را از شير بگيرند،با رضايت و مشاوره طرفين،مانعی ندارد و هر گاه خواستيد برای شير دادن دايه بگيريد در صورتيکه خوراک و پوشاک او را در حدود متعارف و نيکو تأمين کنيد مانعی نيست.تقوای خدا را پيشه سازيد و از خداوند پروا کنيد و بدانيد خداند بر آنچه که می کنيد بينا است.

ب – سوره الاحقاف آيه 15

﴿ و وصينا الانسان بوالديه احسانا حملته امه کرها و وضعته کرها و حمله و فصاله ثلاثون شهراً . . . ﴾

به انسان نيکی کردن به پدر و مادرش  راسفارش کرديم،مادرش او را با زحمت حمل کرد و دوران شير خوارگی او در دو سال پايان می يابد . . .

ج- سوره لقمان آيه 14

﴿ و وصينا الانسان بوالديه حملته امه و هنا علی و هن و فصاله فی عامين . . . ﴾

و ما به انسان درباره پدر و مادرش سفارش کرديم،مادرش او را با زحمت حمل کرد و دوران شير خوارگی او در دو سال پايان می يابد . . .

د- سوره الطلاق آيه 6

﴿. . . فان ارضعن لکم فاتوهن اجورهن وأتمرو ابيکم بمعروف و ان تعاسرتم فسترضع له اخری ﴾

. . . اگر زنان مطلقه برای شما فرزند را شير دهند،پاداش آنها را بپردازيد و ( درباره فرزندان،کار را) با مشاوره شايسته انجام دهيد و اگر به توافق نرسيديد،زن ديگری شير دادن آن بچه را بر عهده گيرد.

ه – آيات ديگر

درآيات ديگر،از جمله آيه 23 سوره نساء مسأله خويشاوندی رضاعی،آيه 2 سوره حج پيوستگی و انس مادر شيرده و طفل شير خوار (به عنوان مثال) و آيه 12 قصص شرح وقايع به آب افکندن موسی و از آب گرفتن او توسط دربار فرعون و توجه پروردگار به مسأله تغذيه اين کودک با شير مادر خودش عنوان شده است.

از آيات کريمه مورد اشاره نکات جالبی استنباط شده است که با توجه به موضوع اين مقاله مواردی از آنها را بازگو می کنيم :

1- حق شير دادن در درجه اول با مادر (والده يا بانويي که کودک را زائيده است) می باشد و متقابلاً کودک نيز در درجه اول حق بهره مندی از شير مادر خود را خواهد داشت.

2- حق حضانت کودک در دوران شير خواری با مادر است.

3- مادر می تواند برای شير دادن طلب هزينه کند.

4- پدر و سرپرست کودک برای بهره مند ساختن کودک از شير مادر مسئوليت دارد.

5- طول مدت شير دادن کامل 24 ماه قمری (2سال کامل)است.

6- حداقل مدت شير دادن برای کودکی که دوران 9 ماه زندگی جنينی را به پايان برده 21 ماه است.

7- به هنگام از شير گرفتن مشاوره و گفتگو برای چگونگی انجام اين کار به نحوی که زيانی متوجه کودک و سلامت او نگردد ضروری است.

8- مسأله شير دادن به کودک مسأله بسيار مهمی است و لازم است در چنين امر مهمی تقوای خدا پيشه کنند و امر و نهی او را مراعات نمايند.

9- مناسب ترين غذا برای کودک شير مادر خود اوست حتی اگر نوزاد نارس متولد شده باشد.

10- يکی از دلايل ضرورت رعايت حقوق مادر،حقی است که مادر به دليل شير دادن به کودک دارد.

11- شير دايه با شرايط ويژه،موجب پيوند خويشاوندی رضاعی ميان شير دهنده و نيز همسر شير دهنده و شير خوار و بستگان آنها می گردد.

12- در دوران شير خوارگی،جايگاه مناسب کودک شير خوار،آغوش مادر يا کنار او است.

شير مادر در روايات معصومين عليهم السلام و کتب فقهی  :

طبيعی است مسأله ای به اهميت تغذيه کودک با شير مادر،وقتی در قرآن کريم با ظرائف و دقائقی که به برخی از آنها اشاره کرده ايم مطرح شده باشد ودر کلام پيامبر اکرم (ص) و ائمه معصومين عليهم السلام و به دنبال آنها در کتب فقهی کراراً مورد بحث قرار گرفته باشد ما در اينجا به قصد تبرک جستن به رهنمودهای اسلامی و فراگرفتن نکات ديگری از اين منبع فياض و دنباله رو ی و هماهنگی با قرآن کريم تنها به قطره ای از دريا و خوشه ای از خرمن،اکتفا می کنيم :

الف) ﴿ ليس للصبی لبن خيرٌ من لبن امه ﴾ برای کودک هيچ شيری بهتر از شير مادرش نيست(وسائل الشيعه،ج15،ص204).

ب) ﴿ ما من لبن رضع به الصبی اعظم برکة عليه من لبن امه﴾ کودک با هيچ شيری تغذيه نمی شود که به اندازه شير مادر خويش مبارک و با برکت باشد ( وسائل الشيعه،ج15،ص452،ح2 و تفسير صافی ج1،ذيل آيه 233 سوره بقره).

ج ) ﴿ الفرض فی ارضاع احد و عشرون شهراً فما نقص من احد و عشرون شهراً فقد نقص المرض و ان ارادان يتم الرضاعة فحولين کاملين ﴾ حد واجب شير دادن 21 ماه است و به هر ميزان که از 21 ماه کمتر به کودک شير داده شود،شير دهنده کمتر از حد لازم شير داده است و اگر بخواهد دوره شير دهی را کامل و تمام کند پس لازم است 2 سال تمام شير بدهد (از حضرت اما جعفر صادق(ع) وسائل الشيعه،ج2،ص454).

د) ﴿ الرضاع واحد و عشرون شهراً فما نقص فهو جور علی الصبی﴾ حد ضروری شير دادن 21 ماه است و آنچه که کمتر از اين مدت شير داده شود ستمی است که بر کودک رفته است(از حضرت امام صادق(ع) وسائل الشيعه،ج12،ص255،ح5).

ه) ﴿ جعل الله تعالی ذکره،رزقه فی ثدی امه فی احديهما شرابه و فی الاخری طعامه و حتی اذا وضع اتاه الله عزوجل فی کل يوم بما قدر فيه من رزق﴾ خداوند متعال روزی کودک را در دو پستان مادر قرار داده،در بخشی از آن آب و در بخش ديگر غذای او را و از هنگاميکه مادر فرزند را بدنيا می آورد به تناسب نياز هر روز بچه،روزی متناسب آن روز او را مقدر فرموده است(از حضرت رسول اکرم(ص)،وسائل الشيعه،ج15،ص2004).

و) ﴿ لا ترضعيه من ثدی واحد و ارضعيه من کليهما يکون احد هما طعاماً و الاخر شراباً﴾ فقط از يک پستان شير مده بلکه از هر دو پستان شير بده تا بخشی از آن تأمين کننده غذا و بخشی تأمين کننده آب مورد نياز کودک باشد(از حضرت امام جعفر صادق(ع)خطاب به همسرش ام اسحق،همان).

ز) ﴿ اما ترضی احد يکن انها کانت حاملاً من زوجها و هو عنها راض انّ لها مثل اجر الصائم القائم فی سبيل الله فاذا وضعت لم يخرج من لبنها جرعة و لم بمص من ثديها مصة الا کان لکل جرعة و لکل مصة حسنة فان اسهر هاليلية کان لها مثل اجر سبعين رقبة تعتقهم فی سبيل الله ﴾ آيا شما بانوان خشنود نمی شويد که وقتی يکی از شما از همسرخود در حالی که او از شما راضی است باردار شود ثواب کسی که را دارد که روزها روزه بگيرد و شبها برای عبادت خدا بپا خيزد و هنگامی که زايمان کند هر جرعه ای شير او درآيد و هر بار که پستان او مکيده شود برای هر جرعه و هر مکيده شدن پستان ثوابی است و اگر برای شير دادن و مراقبت از کودک شير خوار،شبی بيدار گردد پاداشی برای او معادل آزاد کردن هفتاد بنده در راه خدا است (از حضرت رسول اکرم(ص)،نهج الفصاحه،ح534) .

ح) ﴿ ان للمراة فی حلها،الی وضعها،الی فصالها من الاجر کالمرابط فی سبيل الله کفان هلکت فيما بين ذلک فلها اجر شهيد﴾ زن در دوران بارداری،زايمان،شير دادن اجر مجاهد در راه خدا را دارد و اگر در اين ميان بميرد برای او اجر شهيد است (از حضرت امام جعفر صادق(ع)- وسائل الشيعه،ج15)

ط) ﴿ اذا حملت المراة کانت بمنزله الصائم المجاهد بنفسه و ما له فی سبيل الله فاذا ارضعت کان لها من الاجر مالا تدری ما هو بعظمة فاذا ارضعت کان لها لکل مصة کعدل عتق محرر من ولد اسمعيل(ع) فاذا فرغت من رضاعه ضربذملک علی جنبها و قال استا نفی بعمل فقد غفرالله لک﴾ وقتی زنی باردار شد در ثواب مانند سرباز روزه داری است که جان و مال بر کف در راه خدا جانبازی می کند،وقتی زايمان کرد اجر او آنچنان زياد است که به حساب نمی آيد و هنگامی که کودک را شير می دهد هر مرتبه مکيده شدن پستان او معادل با آزاد کردن بنده ای از نسل اسماعيل(ع) پاداش دارد و آنگاه که از شير دادن فراغت حاصل می کند فرشته ای به پهلوی او می زند و می گويد عملت را برگير که خدا گناهانت را آمرزيد ( از حضرت امام جعفر صادق(ع) ،وسائل الشيعه،ج15) .

از روايات حداقل اين نکته ها استنباط می شود :

1- شير مادر بی نظير است.

مناسب ترين شير برای هر کودک در درجه اول شير خود مادر اوست و در درجه دوم شير مادران ديگر،توضيح اين نکته که تغييرات تدريجی شير مادر به تناسب تغييرات تدريجی نيازهای طفل و داشتن مواد ايمنی بخش (آنتی کورها ايمونوگلبولين ها) متناسب با نوع بيماری ها  عوال بيماری زا محيطی است می تواند شاهد خوبی بر بی رقيب بودن  شير مادر خود کودک بطور اخص باشد.

2-حق لبن يا آغوز

کودک در صورتيکه از شير مادر خودش محروم نباشد،در چند روز اول زندگی از آغوز يا کلستروم که حاوی مقادير زيادی آنتی کور و ايمونو گلوبين است و او را در برابر عوامل بيماری زای محيط خارج از رحم پشتيبانی و سلامت او را بيمه می کند بهره مند خواهد شد.

اهميت آغوز برای کودک به اندازه ای زياد است که در گذشته بسياری از فقهاء عظام به وجوب دادن آغوز به نوزاد حکم می کردند زيرا در شرايط آن روزگارها،به ندرت ممکن بود کودکی عليرغم محروميت از آغوز و شير مادر زنده بماند.

3- ترکيب شير مادر متناسب با نياز کودک است،حتی اگر کودک نارس متولد شده باشد.

4- در هر بار شير دادن بايد از هر دو پستان استفاده کرد ( در اينصورت علاوه بر بهره مندی طفل از شير با کيفيت بهتر،هر دو پستان تخليه و تحريک لازم برای شير سازی مجدد بيشتر در هر دو پستان ايجاد می شود ) .

5- حداقل مدت لازم برای شير دادن به کودکی که 9 ماهه متولد شده است 21 ماه است و شير دادن کمتر از اين مدت ستمی است که به کودک تحميل می گردد.

6- حد مطلوب شير دادن 24 ماه فمری است.

7- 21 ماه يا 2 سال شير دادن به طفل به معنای انحصار تغذيه کودک با شير مادر نيست بلکه لازم است پس از 4 تا 6  ماهگی از غذاهای تکميلی مناسب استفاده شود.

8- تغذيه انحصاری طفل با شير مادر،نه تنها غذا بلکه آب مورد نياز او را تأمين می کند ( تغذيه انحصاری با شير مادر مربوط به 4 تا 6 ماه اول زندگی است و همانگونه که اشاره شد هم بر مبنای رهنمودهای معصومين عليهم السلام و هم بر اساس دستيافته های علمی پس از 4 تا 6 ماهگی لازم است کودک از غذاهای تکميلی و مناسب استفاده نمايد.

9- کودک پس از تولد بايد در کنار مادر باشد،حتی در رهنمودهای اسلامی خواباندن کودک کنار پهلوی چپ مادر توصيه شده است.

امروز اصطلاح هم اتاقی کودک برای همين منظور توسط سازمان جهانی بهداشت و يونيسف به کار گرفته می شود و توصيه می شود کودک به فاصله نيم ساعت پس از ولادت برسینه مادر گذاشته شود.

در رهنمود های اسلامی چيزی فراتر از هم اتاقی،يعنی در واقع هم آغوشی مادر و نوزاد مطرح شده است  هم آغوشی مادر و نوزاد هم از طريق مکيده شدن پستان مادر به کرات و هم از طريق تماس بدن و حتی استشمام بوی کودک موجب تحريک سيستم شير ساز در بدن و موجب افزايش شير مادر و تضمينی برای تداوم شير دهی است.

10- شير دادن به هنگام شب پر فايده است.

شير دادن در شب از عوامل عمده افزايش سطح ترشح هرمون پرولاکتين و موجب افزايش شير مادر و تداوم شير دهی است.

11- مکيده شدن مکرر پستان راز تداوم و فزونی شير مادر است،و در حقيقت هيچ عاملی به اندازه آن نمی تواند تداوم شير دهی و کفايت شير را تأمين کند،لذا در زمان ما عدم توفيق بسياری از مادران در يک شير دهی موفق مربوط به جدا سازی کودکان آنها پس از زايمان از آنها و نگهداری نوزادان در اطاق ديگر و عدم مکيده شدن پستان آنها به دفعات و استفاده از شير و غذاهای کمکی که خود موجب کاهش تمايل کودک به مکيدن پستان مادر می شود و استفاده از وسايل بسيار زيان بخشی مانند پستانک (گول زدن) و شيشه شير و . . . است. در واقع رمز موفقيت مادر در شير دهی  ، عزم او به انجام اين رسالت،به پستان گذاشتن نوزاد در کوتاهترين فاصله پس از زايمان،مکرر به پستان گذاشتن به هنگام تمايل کودک،خودداری از مصرف غذاهای کمکی بی موقع و اجتناب از بکارگيری شيشه شير و پستانک و پس از همه اينها داشتن يک شيوه مناسب تغذيه است.  زيرا با هر بار مکيده شدن پستان،يک موج عصبی که از نوک پستان آغاز می شود پس از رسيدن به هيپوتالاموس از آنجا به غده هيپوفيز می رود و از تحريک قسمت قدامی غده مذکور هرمون پرولاکتين و از تحريک قسمت خلفی هرمون اکسيتوسين ترشح می گردد.هرمون پرولاکتين موجب شير سازی می گردد و هرمون اکسيتوسين که انقباض دهنده است به تخليه شير کمک می کند.

چنانکه ملاحضه می شود نقش پرولاکتين نقش بسيار مهمی است و تحريک مکرر ترشح پرولاکتين از طريق مکيدن پستان انجام می شود.

12- شير دادن از پستان جهاد در راه خدا و مايه خشنودی پروردگار است لذا بايد شير دادن به عنوان يک ارزش والا،مايه سربلندی و افتخار بانوان با اعتقاد باشد.